ازىلدەسۋدىڭ 5 ادەبى
ونسىز ءومىردىڭ ءوزىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. اسىل ءدىنىمىز يسلام دا بىرەۋگە كۇلكى مەن قۋانىش سىيلاۋدى ساداقاعا بالايدى. دەگەنمەن، ازىلدەسۋدىڭ دە وزىندىك ءتارتىبى مەن ادەبى بار. بىرەۋدىڭ قالجىڭ- ءازىلى وزگە ادامعا شاتتىق سىيلاۋدىڭ ورنىنا زيانىن تيگىزىپ جاتسا، مۇنداي ءازىلدى ەشكىمنىڭ قۇپتامايتىنى انىق.
ەندەشە، ءازىل ادەپتەرىن اللا ەلشىسىنىڭ (س. ا. ۋ. ) حاديستەرى نەگىزىندە قاراستىرىپ كورەيىك:
1. ءازىلدىڭ ماقساتى - قۋانىش سىيلاۋ.
ارداقتى پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ.) دا ساحابالارىنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، قۋانىش سىيلاۋ ءۇشىن قالجىڭدايتىن بولعان. دەمەك جانىڭداعىلارعا شاتتىق سىيلاۋ ماقساتىندا ايتىلعان ءازىل دە اللا ەلشىسىنىڭ (س. ا. ۋ.) سۇننەتى بولماق. جونىمەن ايتىلعان قالجىڭ البەتتە قۋانىش سىيلايدى. سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ.): «قيىنداتپاي، جەڭىلدەتىڭدەر، كەۋدەدەن قاقپاي، قۋانىش سىيلاڭدار» دەيدى.
پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س. ا. ۋ.) جۇمساق مىنەزىن اشا تۇسەتىن، بىرەۋدىڭ كەمشىلىگىن ەمەس، كەرىسىنشە، مارتەبەسىن كوتەرەتىن كوپتەگەن ءازىل وقيعالار كەلتىرىلگەن. اناس يبن مالىكتىڭ (وعان اللا رازى بولسىن) قۇلاعىنىڭ ۇلكەندىگىن ماقتان ەتۋدى مەڭزەپ، ونى اللا ەلشىسى (س. ا. ۋ.): «ۋا، ەكى قۇلاقتىڭ يەسى» دەپ اتاعانى بار.
2. وتىرىك قالجىڭنان اۋلاق بولۋ.
كەي حابارلاردا: «كۇلكى ءۇشىن مۇلدە بولماعان وقيعالاردى ويدان شىعارىپ ايتاتىندار نەتكەن باقىتسىز!» دەلىنەدى.
ءبىر كۇنى ءابۋ حۋرايرا (ر. ا. ) پايعامبارمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) قالجىڭداپ وتىرعانىن كورىپ: «ۋا، اللا ەلشىسى! سەن دە قالجىڭدايسىڭ با؟»، دەپ سۇرايدى. اللا ەلشىسى (س. ا. ۋ. ) وعان: «ءيا، مەن دە قالجىڭدايمىن، ءبىراق قالجىڭداسام دا تەك شىندىقتى ايتامىن» دەيدى. دەمەك، بىرەۋدىڭ كوڭىلى ءۇشىن مۇلدە بولماعان وقيعالاردى ويدان شىعارىپ، وتىرىك ءازىل ايتۋدان اۋلاق بولعان ءجون.
يبن ماسعۋد (ر. ا. ) جەتكىزگەن حاديستە: «اقيقاتىندا، شىندىق (شىن ءسوز) جاقسىلىققا، ال جاقسىلىق ءجانناتقا جەتەلەيدى. شىن مانىندە، كىسى شىن سويلەپ اللا قۇزىرىندا شىنشىل بوپ جازىلادى. انىعىندا، جالعان ءسوز (وتىرىك) جاماندىققا (بۇزىقتىققا)، ال جامان ءىس- ارەكەت توزاققا جول باستايدى. شىن مانىندە، كىسى وتىرىك سويلەپ اللا قۇزىرىندا وتىرىكشى بوپ جازىلادى»، - دەلىنگەن.
اللا قۇزىرىندا وتىرىكشى بولىپ جازىلۋدان ساقتاسىن!
3. قالجىڭ وزگەگە زيانىن تيگىزبەۋى كەرەك.
پايعامبارمىز (س. ا. ۋ. ): «مۇسىلمان - تىلىمەن دە، قولىمەن دە باسقا ءبىر مۇسىلمانعا زيانىن تيگىزبەيتىن ادام» دەيدى. تاعى ءبىر حاديسىندە: «باۋىرىڭنىڭ ۇستىنەن كۇلۋشى بولما، اللا تاعالا وعان مەيىرىمدىلىك ەتىپ، سەنى پالەگە ۇشىراتۋى مۇمكىن» دەلىنگەن. دەمەك، وزگەنىڭ كوڭىلىنە تيەتىن ىستەن، ورىنسىز ازىلدەن ساقتانۋىمىز قاجەت.
4. شامادان تىس ءازىل-كۇلكىدەن ساقتانۋ.
سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ): «كوپ كۇلمە، ويتكەنى كۇلكى جاندى ولتىرەدى» دەسە، حاكىم اباي ءوزىنىڭ ءتورتىنشى قارا سوزىندە: ء«اربىر بايقاعان ادام بىلسە كەرەك؛ كۇلكى ءوزى ءبىر ماستىق ەكەنىن، ءاربىر ماس كىسىدەن عافيل كوپ وتەتۇعىنىن دا، ءاربىر ماستىڭ سويلەگەن كەزىندە باس اۋىرتاتۇعىنىن. بۇلاي بولعاندا، كۇلكىگە سالىنعان كىسى نە شارۋادان، نە اقىلدان، نە ءبىر ۇيات كەلەرلىك ىستەن قۇر، عافيل كوپ وتكىزىپ وتىرسا كەرەك. ولمەگەن كىسىنىڭ نە دۇنيەدە، نە احيرەتتە باسى ءبىر اۋىرماي قالسا كەرەك. ءاربىر ۋايىم قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە...» دەيدى.
راسىندا، ورىنسىز جانە شامادان تىس كۇلكىنىڭ ۇياتى مەن زيانى كوپ. «قالاي كۇلگەنىنە قاراپ كىسىنىڭ - ادەپتىلىگى، نەگە كۇلگەنىنە قاراپ - ونىڭ اقىل- ءورىسى تانىلادى» دەگەندەي، شامادان تىس قارقىلداپ كۇلۋ ەشكىمنىڭ دە ابىرويىن ۇستەم ەتپەيدى. اسىرەسە ورىنسىز كۇلكىنىڭ قىز بالاسىنىڭ يبا-ىزەتىنە نۇقسانى وراسان. حالقىمىزدىڭ «قىزدىڭ كۇلگەنى- ولگەنى، جىميعانى- كۇلگەنى» دەگەن دانالىعى وسىنى مەڭزەسە كەرەك؟!
ادامزات بالاسىنىڭ ارداقتىسى، سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ) قاتتى كۇلىپ وتىرعانداردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ: «مەنىڭ بىلگەنىمدى سەندەر دە بىلگەندەرىڭدە، كۇلمەي، جىلار ەدىڭدەر»، - دەگەن ەكەن.
ساحابا ساعد بين ءابۋ ۋاققاس (ر. ا. ): «ءازىلىڭدى قىسقارت. ونىڭ كوپ بولۋى ابىرويىڭدى كەتىرەدى جانە اقىماقتار ساعان باتىلدانا باستايدى»، - دەگەن ەكەن.
سوندىقتان دا، ءار مۇسىلمان ءپاني تىرشىلىگىندە ورىنسىز كۇلكىدەن ساقتانىپ، ادەپسىز قىلىقتارىمەن ەمەس، كوركەم مىنەز- قۇلىعىمەن ادامداردى وزىنە تارتا بىلگەنى ءجون.
5. تىيىم سالىنعان تاقىرىپتارعا قالجىڭداسپاۋ.
بۇلا تاقىرىپتارعا ءدىندى جانە ءدىني نىشانداردى، ءار ادامنىڭ، ءار شاڭىراقتىڭ سىرى سانالاتىن دۇنيەلەردى جاتقىزۋعا بولادى.
نانىم-سەنىم سياقتى بىرەۋ ءۇشىن قاسيەتتى دۇنيەلەر وزگە بىرەۋدىڭ مازاق ەتۋ نەمەسە كۇلكى ەتۋ تاقىرىبى بولماۋى ءتيىس. اللا تاعالا قۇران كارىمدە: «دىندە زورلىق جوق» (باقارا سۇرەسى، 256-ايات.)، - دەپ بايانداعان. سوندىقتان دا، وزگەنىڭ سەنىمىن قورلاۋ - ءوز سەنىمىڭدى قورلاۋمەن تەڭ ەكەندىگىن ۇمىتپاي، ءار ادام ءوز سەنىمىن بويىنا سىڭىرگەن كوركەم مىنەز ارقىلى ناسيحاتتاعانى ءجون.
سول سەكىلدى كەز كەلگەن پەندەنىڭ، وتباسىنىڭ، قوعامنىڭ ءوز سىرى، كىشىگىرىم ايىبى بولۋى مۇمكىن. سول كەمشىلىكتىڭ ارتىڭ اڭدىپ، ونى اشكەرە ەتىپ، كۇلكى قىلۋدان ساقتانۋ قاجەت.
پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ): «باۋىرىنىڭ كوزىنە تۇسكەن شاڭدى بايقاپ قويىپ، الايدا ءوز كوزىندەگى دىڭگەكتى ۇمىتىپ كەتەتىندەرىڭ بار»، - دەيدى. تاعى ءبىر حاديستە: «ەگەر بىرەۋدىڭ جاسىرىن كۇناسىن اشكەرە ەتسەڭ، ونى اشىق ىستەۋگە يتەرمەلەگەن بولاسىڭ» دەلىنگەن. ياعني، ايىبى اشكەرە بولعان كىسى بۇرىنعىداي قىمسىنۋىن، الگى قىلىعىن جۇرت كوزىنەن جاسىرۋىن دوعارىپ، اشىق ىستەي باستايدى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ازىلدەسىپ، قالجىڭداسقاندا پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) «كىمدە- كىم اللاعا جانە قيامەت كۇنىنە يمان كەلتىرسە، تەك جاقسى ءسوز سويلەسىن نەمەسە ۇندەمەسىن» دەگەن ءحاديسىن ەستە ساقتاپ، ءار ءازىلدىڭ ءبىر ءزىلى بار ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز ءتيىس.
