قازاقتىڭ ايگىلى 5 قاجىسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قاجىلىق - مۇسىلمان بەس پارىزىنىڭ سوڭعىسى.

قازاق جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى قاراحان داۋىرىنەن باستالدى دەسەك، قاجىلىق تۋرالى دەرەكتەر XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرتىن ساقتالا باستاعان.

سول زامانداعى قازاق يسلام تاريحىندا اتى قالعان ايگىلى قاجىلاردان كىمدەردى بىلەمىز؟ ولار قاجىلىق ساپارىن قالاي اتقاردى؟

قاجىلىقتىڭ پارىز ەكەندىگى جايلى قاسيەتتى قۇران كارىمدە بىلاي دەلىنەدى: «اللا ءۇشىن قاعبانى ادامدارعا قاجىلىق ەتۋ پارىز» [1]. ال شاريعاتتا «قاسيەتتى رامازان ايىنان كەيىنگى ايدان باستاپ ءزۇلحيججا ايىنىڭ 10-12 كۇندەرىنە دەيىن ساۋد ارابياسىنىڭ مەككە قالاسىندا تابىلىپ، ارنايى بەكىتىلگەن يحرامعا كىرۋ، كاعبانى جەتى اينالىپ ءتاۋ ەتۋ، سافا مەن مارۋا اراسىندا ساعيي جاساۋ، ارافادا تۇرۋ، مۇزداليفادا تۇنەۋ، شايتانعا تاس اتۋ سياقتى امالداردى ورىنداۋ دەپ ءتۇسىنۋ ءلازىم» ەكەندىگى ايتىلادى. وسى امالداردى قاسيەتتى قالاعا بارىپ ورىنداعان قازاقتار سانى جەتەرلىك. نازارلارىڭىزعا ەسىمى حالىق جادىندا ەرەكشە ساقتالعان، ەلىنە ەڭبەگى سىڭگەن بەس تۇلعانىڭ قاجىلىق ساپارى جايلى ماعلۇمات ۇسىنامىز.

قۇنانباي قاجى

ءوز زامانىنىڭ داڭقتى تۇلعاسى، ۇلى اقىن ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي - قاسيەتتى مەككەگە بارىپ، پارىزىن وتەگەن قاجى قازاقتىڭ ءبىرى. ول 1804 -جىلى تۋىپ، 1886 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن. اكەسى وسكەنباي توبىقتى ەلىن بيلەگەن بەدەلدى ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. ال اناسى زەرە - قازاق ايەلدەرىنىڭ ەتالونى، تاريحتان پاراساتتى انا رەتىندە بەلىگىلى تۇلعا. زەرە بالاسى قۇنانبايدىڭ تاربيەسىنە زور ءمان بەرگەن. ول ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە «مەن قۇنانبايدى ءبىر كۇن دارەتسىز ەمىزىپ كورگەنىم جوق جانە ومىراۋىمدى تازالاپ جۋماي، ءبىسمىللا ايتپاي ەمىزگەن مەزگىلىم بولعان جوق»، - دەيدى.

قۇنانباي وسكەنباي ۇلى زامانىندا ءبي، بالۋان، اعا سۇلتان بولعان. ونىڭ مۇسىلمانشىلدىعى مەن قاجىلىققا نيەتى تۋرالى ءارحام كاكىتاي ۇلى: «قۇنانباي ەل باسقارۋ ءىسىن بالالارىنا قالدىرىپ، ءوزى تاعات، ورازا، نامازعا بوي ۇرىپ، ۇيىندە وتىرىپ قالادى. 71 جاسقا كەلگەندە بارلىق بالالارىن جيناپ الىپ: «قاعباتوللا، قۇداي ۇيىنە - مەككەگە بارىپ، ءتاۋاپ قىپ قايتايىن دەپ ەدىم» ، - دەپ اقىلداسادى. وعان بالالارى قارسى بولمايدى. كوپ مال ساتىپ، جەتكىلىكتى قاراجات جيناپ بەرەدى»، - دەپ جازادى.

مەككەگە قوناق ءۇي سالدىرتقان قاجى قۇنانباي

1879 -جىلى مەككەگە بارعان قۇنانباي پارىزىن وتەۋمەن قاتار، قالاعا قوناق ءۇي سالدىرتادى. «تاقيا» قوناق ءۇيىنىڭ سالعانى جايلى ناقتى دەرەك 1883 -جىلى قازان قالاسىنان باسىلىپ شىققان «ماڭىزدى ماسەلەلەر كىتابىندا» كەلتىرىلەدى. وندا: «بايتوللاعا باردىق. قۇربان ايىنىڭ باسىندا مەككەدە قازاق تابيەسىنە تۇستىك. كىشى ءجۇز سالدىرعان. قاناتباي دەگەن قازاق تۇرادى ەكەن. قۇنانباي قاجىنىڭ دا تاكيەسى بار ەكەن» [2].

قۇنانباي وسكەنباي ۇلى قاجىلىق ساپارىنان كەيىن، ەل ىسىنە ارالاسپاي، قالعان عۇمىرىن وقشاۋ، تەك قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋمەن وتكىزگەن. ءبىز ايگىلى قاجىنى تەك مەككەدە ءۇي سالدىرتۋشى دەپ قانا ەمەس، «ەسكى تامدا» مەكتەپ اشتىرعان، قارقارالىدا مەشىت سالدىرتقان مۇسىلمان رەتىندە دە بىلەمىز.

شاكارىم قاجى

قۇنانباي قاجىنىڭ نەمەرەسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دا - قاجىلىق ساپارىن وتەپ، عۇمىرىن مۇسىلمانشىلدىقپەن وتكىزگەن قازاقتىڭ ءبىرى. بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان شاكارىم اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلگەن.

شاكارىمنىڭ ۇلى احات اكەسىنەن ەستىگەندەرىن بىلايشا باياندايدى: «مەككەنىڭ تاريحي ورىندارىندا بولىپ، كوپ قاجەتتەرىمدى تاپتىم. ءماديناعا باردىم. ودان اراب حالقىنىڭ ەسكى زامانداعى ابۋ سۋفيان سياقتى عالىمدارى شىعارمالارىمەن تانىسىپ، كىتاپتارىن الدىم. قايتا قايتقاندا بىزدەن اۋرۋ شىعىپ، بىر ايداي ستامبولدا جاتىپ قالدىق. مەن دوكتورمەن كەلىسىپ، ستامبولدىڭ تاريحي ورىندارىن تاعى اقتاردىم. ءۇندى، پارسى عالىمدارىمەن پىكىر الىستىم» [3].

سول زاماندا قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن ءاربىر ادامعا قىرۋار قاراجات، قاجىلىق پاسپورت الۋ ءۇشىن، ماركالارىمەن، كونسۋلدىق ۆيزامەن قوسا ەسەپتەگەندە 100-300 رۋبل، قاجەت بولعان [4]. شاكارىمگە مۇنداي قاراجات قاجەتتىلىگىمەن ساپارعا اتتانۋ وڭاي شەشىم بولماعان. سەبەبى شاكارىم بۇل كەزدە ۇلكەن وتباسىنىڭ قامقور اكەسى ەدى. بالالارى دا شيەتتەي جاس بولعان. ونىڭ ۇستىنە مەككە مەن مەديناعا دەيىنگى جولعا 1 جىلداي ۋاقىت كەتەتىن. بىزگە جەتكەن رەسمي مالىمەت بويىنشا، شاكەرىم قاجىلىق ساپارعا 1905 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا اتتانىپ، كەلەر جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا سەمەيگە ورالعان.

شاكارىم قاجىنىڭ يگىلىكتەرى

قاسيەتتى قالاعا ساپارىن پايدالانىپ، شاكارىم قاجى ءوزىنىڭ بايىرعى ارمانىن جۇزەگە اسىرادى. ستامبۇل، پاريج كىتاپحانالارىنان قازاق تاريحىنا بايلانىستى كىتاپتاردى وقيدى. سول ساپاردا جيناعان ماعلۇماتتار نەگىزىندە «تۇرىك، قىرعىز، قازاق حاندار شەجىرەسى» كىتابىن جازادى. عالىمنىڭ ۇلى ساپارىنان كەيىن جارىق كورگەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى - «مۇسىلماندىق شارتى» كىتابى. بۇل كىتاپتا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى يسلام ءدىنىن، ونىڭ باستى قاعيدالارىن، يمان، عيباداتتارىن قازاق تىلىندە حالىققا تۇسىنىكتى قىلىپ جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەن. ال قاجىلىق ساپارى تۋرالى شاكارىم 1912 -جىلى سەمەيدە باسىلىپ شىققان «مۇسىلماندىق» اتتى تراكتاتىندا جان- جاقتى تالداۋ جاساپ توقتالادى.

قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى

«كۇش اتاسى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋانى قاجىمۇقان قاجى بولعان با؟» دەگەن ساۋال حالىق اراسىندا ءجيى قويىلادى. 12-13 جاسىندا 20 جاستاعى جىگىتتەي الىپ تۇلعالى بولعان بالۋان - شىنىمەن دە قاجىلىعىن وتەگەن قازاقتىڭ ءبىرى. الەم چەمپيونى اتانعان سپورتشى دىنگە جاقىن، يماندى جان بولعان. مۇنى دالەلدەيتىن ەستەلىكتەر از ەمەس. قاجىمۇقاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى - ورىس قىزى نادەجدا چەپكوۆسكايا. مۇقان وزگە قازاق زيالىلارى ءتارىزدى نەكەسىن مۇسىلمانشا قيدىرىپ، ايەلى نادەجداعا يسلام ءدىنىن قابىلداتادى. ەسىمىن وزگەرتىپ، پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. س. ) سۇيىكتى قىزى فاتيمانىڭ اتىن بەرگىزەدى. كەيىن حالىق ونى «ءباتيما» اتاپ كەتەدى [5]. ءباتيمادان تۋعان ۇلدارى - حاليوللا مەن عابدوللانىڭ ەسىمدەرى بالۋاننىڭ مۇسىلمانشا اتقا اسا ءمان بەرگەندىگىن كورسەتەدى.

قاجىمۇقاننىڭ قاجىلىعى

الىپ بالۋان 1948 -جىلى دۇنيەدەن كوشكەن. بەرتىن ۋاقىت بولعاندىقتان، ونىڭ كوزىن كورگەن كۋاگەرلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوزى بۇگىندە ءتىرى. قاجىمۇقان جايلى ەستەلىكتەردە بالۋان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، اللاعا قۇلشىلىق ەتكەنى ايتىلادى.

قاجىمۇقان تانۋشى قالياكپار ءامىرجانوۆ: «ىستامبۇلدا اتاقتى تۇرىك پالۋانى نۇرلانى جەڭگەن سوڭ، شاكىر پاشا مەن يمام بايۋر مۇقاندى قۇرمەتتەپ قاجىلىققا شاقىرادى. ءسويتىپ ءۇش اپتاعا سوزىلعان كەرۋەن ورتالىق تاۆردان، تيگر وزەنىنىڭ بويىمەن باعداتقا، ودان ءارى ۇلكەن نەفۋز شولىمەن مەككەگە جەتەدى. مەككەدە قۇلشىلىق جاساپ، مۇقان قۇدىقتان ءزامزام سۋ ىشەدى، ارافات تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءۇش كۇن شاتىردا تۇنەيدى. قىسقاسى، ول قاجىلىقتىڭ شارتتارىن تۇگەلىمەن ورىندايدى. سودان باستاپ مۇقان دەگەن ەسىمى ۇمىتىلىپ، قاجىمۇقان اتالىپ كەتەدى. ال «جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن تۇرىك پالۋانىن جەڭگەن سوڭ مۇقانعا قاجى اتاعى بەرىلىپتى» دەگەن - جالعان اڭگىمە. بۇل سول ۋاقىتتا قوعامنىڭ قۇبىلىسىن، كوزقاراسىن بايقاعان پالۋاننىڭ ناعىز قاجىلىعىن جاسىرىپ، سەبەپ تاۋىپ، ءوزىنىڭ شىعارعان «ەرتەگىسى» عوي»، - دەپ جازادى.

قاجىلىق ساپارى جايلى بالۋاننىڭ ءوز اۋزىنان شىققان ءسوزى دە بار. بالۋان اۋىلداسى دۇيسەنباي ەلىبايەۆقا: «بالام، مەنى حالىق بىرىنەن ءبىرى ەستىپ قانا ءبىلىپ ءجۇر. اتىمدى دا تولىق بىلمەگەن جۇرت ءاجىمۇقان دەپ اتاپ ءجۇر. مەنىڭ اتىم - قاجىمۇقان. مەككەدەن كەلە جاتقانىمدا «قاجى» دەگەن ءسوزدى تۇرىكتەر قوسىپ، «قاجى مۇقان» اتاندىم» ، - دەپ ايتقان ەكەن. بۇل دەرەكتەر قازاقتىڭ الىپ بالۋانىنىڭ قاجىلىققا بارعانىنا ناق دالەل بولادى. الايدا ۇلى ساپاردىڭ قاي جىلى، قاي ۋاقىتتا ورىندالعانى جايلى زەرتتەۋشىلەر ازىرگە انىقتاي الماعان.

اقىت قاجى

اتاجۇرتتاعى ەلگە ەسىمى كەڭىرەك تانىس بولماسا دا، قىتاي، موڭعول قازاقتارى مول مۇراسى مەن ءدىندارلىعى ءۇشىن اقىت قاجىنى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى. زامانىنىڭ الدى بولعان اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى التاي ايماعىندا 1868 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن.

اقىننىڭ بالاسى عازەز اقىت ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «اكەم جەتى جاسقا كەلگەندە ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى سادىق جەبەن ۇلىنان قۇران ساۋاتىن اشادى. ونان سوڭ سول كەزدەگى اۋىلدىڭ ءتاۋىر مولداسى اتانعان عۇسماننان تۇركى تىلدەگى ءدىني كىتاپتاردى وقىپ، قۇراننىڭ قيراعاتىن تۇزەيدى. ياعني، قۇراندى گرامماتيكالىق ەرەجە بويىنشا وقيتىن دارەجەگە جەتەدى. ءسويتىپ، اۋىلداعى ساناسى اشىق، تولىق ساۋاتتى كىسىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعادى... اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن ۇيرەنۋمەن بىرگە، شاريعات ەرەجەلەرى اتالاتىن فيقھ عىلىمىن دا پىسىق يگەرىپ شىعادى»، - دەپ جازادى.

اقىت قاجى - دامولدالىققا جەتكەن مۇسىلمانىڭ ءبىرى. دامولدالىق «اعا مولدالىق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دامولدا بولۋ ءۇشىن ءدىني جوعارى مەكتەپتى تاۋىسىپ، شاھاداتناما الىپ شىعۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۇلكەن جاقتان ءتورت ءتۇرلى ءبىلىمدى يگەرىپ شىعۋ كەرەك:

1. قۇران كارىمدى 90 پايىز اۋدارىپ، تۇسىنەتىن بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارابشا جازىلعان الۋان ءتۇرلى قۇران تاپسىرلەرىن وقۋى كەرەك. ويتكەنى، يسلام ءدىنى قۇران كارىمدى «اللانىڭ ءسوزى» دەپ تانيدى.

2. حاديس كىتاپتارىن اۋدارىپ، تۇسىنەتىن بولۋ كەرەك. حاديس - مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س. ا. ۋ. ) ءسوزى نەمەسە پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) ءىس- ارەكەتى نەمەسە بىرەۋلەر ىستەسە، ياكي سويلەسە، قارسى شىقپاي دۇرىس دەپ تۇراقتاندىرعان ىستەرى قاتارلىلار. ءماشھۇر حاديس كىتاپتارى التاۋ. ولار مىنالار: «ساحيح بۇحاري»، «ساحيح ءمۇسلىم»، «ساحيح ءتارميزي»، «ساحيح ناساي»، «ساحيح ءابۋ ءداۋىت»، «ساحيح يبنۋ ءماجا». دامولدا بولعان ادام وسى التى كىتاپتىڭ بىرەۋىن تولىق وقىپ شىعىپ، اۋدارا بىلەتىن بولۋ كەرەك.

3.فيقھتى جاقسى يگەرۋ كەرەك.

4. اراب ءتىلىن ۇيرەنۋى كەرەك.

قاجىنىڭ وسى بىلىمدەردى مەڭگەرىپ، اعا مولدا بولعاندىعى جايلى ۇلى عازەز اقىت ۇلى ەستەلىگىندە ايتادى.

مەككەگە ساپارى

اقىننىڭ قاجىلىق ساپارى 1908 -جىلى باستالادى. داۋلەتى ارتىلماعان، قاراجاتى از اقىتتىڭ العاشىندا مەككەگە بارىپ، قاجىلىق پارىزىن وتەۋ جوسپارىندا بولماعان. سول جىلى التاي، تارباعاتاي وڭىرىنەن، موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنان اۋقاتتى 60 ادام مەككەگە اتتانادى. ولاردىڭ اراسىنداعى مۇسىلمانداردىڭ ءبىرى اقىتتىڭ ءتىل، ءدىن ءبىلىمى جاعىنان وزدەرىنە جاردەمشى بولاتىنىن ەسكەرىپ، قاجىلىق ساپارىن بىرگە وتەۋگە ۇسىنىس بىلدىرەدى. قۋانا كەلىسكەن اقىت اقىن الداعى ساپارىندا ءتۇرلى توسىن جايتتار كۇتەتىنىن بىلمەگەن ەدى. ول ءوزىنىڭ ۇلى ساپارى جايلى «قاجىبايان» اتتى ەڭبەگىن قالدىرادى. وسى ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، حالىق «قاجىلىقتى اقىت قاجىداي سۋرەتتەگەن ادام كەمدە- كەم» دەپ باعالايدى [6].

مەككەنى باسقارعان ابدوللا قاجى

قايرات قايپوللا ۇلى، مەككەنى باسقارعان قازاق

قازاقتىڭ ەكىنشى بەيبارىس سۇلتانى اتانعان ابدوللا قاجى سارى ۇلى ءال-بۇقاريدىڭ ءومىر تاريحى قالىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم. ول - ساۋد ەلى پاتشاسىنىڭ وڭ قول ۋازىرلىگىنە جانە مەككە قالاسىنىڭ اكىمى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلگەن قازاق. سونداي-اق، قاسيەتتى بايتوللانىڭ ۇستىنە جامىلعان كىلەمدى الماستىرۋ باقىتىنا يە بولعان بىردەن-ءبىر مۇسىلمان.

ابدوللانىڭ ءوز ەسىمى - شاكەن سارى ۇلى. التاي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن كەرەي بالاسى 1940 -جىلى دۇڭعان مافۋفاڭنىڭ تالاۋىنا ءتۇسىپ، 13 جاسىندا ساۋداگەر ۇيعىرعا ساتىلىپ كەتەدى. 1941 -جىلى سول ۇيعىرمەن بىرگە ساۋد-ارابياعا بارىپ، سۇلتان بەيبارىستىڭ تاعدىرىن قايتالايدى.

ابدوللا قاجىنىڭ تۋىستارىنان جەتكەن اقپارات بويىنشا، ول 1946 -جىلى مەككە قالاسىنداعى مەملەكەتتىك اسكەري ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانادى. وقۋدى تامامداعان سوڭ، مەككە قالاسىندا جول ساقشىسى بولىپ ىستەيدى. كەيىن شەكارا قورعانىس ارمياسىندا، شەكارا قورعانىسىنىڭ ەسىرتكىمەن كۇرەس بولىمىندە ماڭىزدى قىزمەتتە بولادى. ساۋد ەلىندە «ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن» ماراپاتى مەن «مەملەكەتكە ەڭبەگى سىڭىرگەن گەنارال» اتاعى بەرىلىپ، مينيستر دارەجەلى اسكەري قىزمەتكەرگە اينالادى.

1970-جىلدارى مەككە قالاسىنىڭ اكىمى مىندەتىن 10 جىلعا تاياۋ اتقارعاننان كەيىن، ساۋد پاتشاسىنىڭ كومەكشىسى، ءۋازىرى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلگەن. 1992 -جىلى زەينەتكە شىعىپ تۋعان جەرى باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا بارىپ قايتتى [7].

عۇمىرىندا 39 مارتە قاجىلىق ەتكەن ابدوللا قاجى سارى ۇلى 2000 -جىلى ساۋد-ارابيانىڭ جيددا قالاسىندا 73 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

اقجارقىن قىدىرحانوۆا

دەرەككوزدەر:

قۇران كارىم، «ءالي يمران سۇرەسىنىڭ 97 اياتى.

تۇرسىن جۇرتباي: قۇنانباي (ءجابىر سۇلتانى)، abai.kz

احات شاكەرىم ۇلى. قاجىلىق ساپارى // اباي. - 1994. - № 9. - 37ب. )

مۋحتاروۆا گ. ر ت. ع. ك، «قازاقستانداعى قاجىلىق: اۋىز ادەبيەتى مەن مۇراعات ماتەريالدارىندا كورىنىس تابۋى».

ەرمەك ساحاريەۆ، «الاشتىڭ الىبى».

مارفۋعا شاپيان، «اقىت قاجى اباي ولەڭدەرىنە نەلىكتەن «قيانات» جاسادى؟»، islam.kz.

قايرات قايپوللا ۇلى، قازاقتىڭ قامىن ويعان حازىرەت، abai.kz.