استانادا دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 - قۇرىلتايى باستالادى

 استانا. قازاقپارات - 2017 -جىلدىڭ 22-25 - ماۋسىمى كۇندەرى استانا قالاسىندا حالىقارالىق ەكسپو-2017 كورمەسى اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايى وتەدى قۇرىلتاي باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى ق ر پرەزيدەنتى، ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايتىلعان تۇجىرىمدامالىق يدەيالارىنا قۇرىلعان.

 دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ەلىمىزدىڭ قوعامدىق- ساياسي ومىرىندەگى ماڭىزدى وقيعا بولىپ سانالادى. ول 1992-2017 -جىلدار ارالىعىندا وتكەن بەس قۇرىلتايدىڭ ءوزارا ساباقتاستىعىنىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ايتۋلى تابىستارعا، سونىڭ ىشىندە ەتنيكالىق كوشى- قون ساياساتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە قول جەتكىزگەندىگىن پاش ەتەدى.

قۇرىلتاي جۇمىسىنا بارلىعى 750 دەلەگاتتار مەن قوناقتار قاتىسادى، ونىڭ 350 ادامى الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەگى الەمنىڭ 39 ەلىنەن كەلدى. قۇرىلتاي دەلەگاتتارى مەن قوناقتارىنىڭ 80 پايىزى مۇنداي ءىس- شاراعا العاش رەت قاتىسادى. 750 دەلەگاتتار مەن قوناقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى عىلىمي- شىعارماشىلىق جانە پەدوگوگيكالىق زيالىلار وكىلدەرى، بيزنەس، سپورت، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالالارىنىڭ ماماندارى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرى بولىپ سانالادى. الدىڭعى ءتورت قۇرىلتايعا قاتىسپاعان الەمنىڭ سەگىز ەلىنەن V قۇرىلتايعا دەلەگاتتار مەن قوناقتار كەلىپ وتىر. ولاردىڭ قاتارىندا جاپونيا، كورەيا رەسپۋبليكاسى، يتاليا، يرلانديا، چەرنوگوريا، پولشا، ءازىربايجان، مولدوۆا ەلدەرى دە بار.

قۇرىلتاي دەلەگاتتارى مەن قوناقتارىنىڭ 60 پايىزىن 35 جاسقا دەيىنگى جاستار قۇرايدى. ولار دەنى -  ءتۇرلى ەلدەردەگى جانە قازاقستانداعى جاستار ۇيىمدارىنىڭ، ستۋدەنتتىك بىرلەستىكتەرىنىڭ كوشباسشىلارى، ماگيسترانتتار، دوكتورانتتار جانە جاس ماماندار.

قۇرىلتاي اياسىندا تۇڭعىش رەت «نۇر- وتان» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن «جاستار رۋحاني جاڭعىرۋدى قولدايدى» اتتى دۇنيەءجۇزى قازاق جاستارى كوشباسشىلارىنىڭ فورۋمى وتەدى.

قۇرىلتايعا شەتەلدەن كەلەتىن قانداستار قاتارىندا -  مولدوۆا رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى، عالىم- ساياساتتانۋشى بوگدان كايدار ۇلى سىرديا (كيىكبايەۆ)، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تومسك وبلىسى گۋبەرناتورىنىڭ الەۋمەتتىك ساياسات جونىندەگى ورىنباسارى شىڭعىس اقاتايەۆ، ر ف- ءىنىڭ التاي رەسپۋبليكاسىنداعى تۋراتا اۋدانىنىڭ اكىمى امانجول ساحاريانوۆ، ومبى وبلىستىق التىنشى شاقىرىلعان زاڭ شىعارۋشى جينالىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرلان قارتابايەۆ، ورىنبور وبلىسىنداعى ورسك قالالىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى قۇرمامباي قۇماقبايەۆ، سانكت- پەتەربورداعى ايماقتىق ەكونوميكا جانە زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان ىسقاقوۆ، قىرعىزستان حالىقتارى اسسامبلەياسى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەركىن بولەكبايەۆ، ماسكەۋدەن الاش وردا تاريحىنىڭ بەلگىلى زەرتتەۋشىسى، رەسەي جاراتىلىستانۋ اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دينا كيسەليەۆا (امانجولوۆا)، باتىس ءسىبىر قازاقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق جانە تۇرمىستىق مادەنيەتى جونىندەگى مونوگرافيالار اۆتورى، دوتسەنت شولپان احمەتوۆا ومبى قالاسىنان، اباي ولەڭدەرىن وزبەك تىلىنە اۋدارعان ابدوللا رۇستەموۆ، تۇمەندىك بەلگىلى جۋرناليست، «كوشپەندىلەر» دەرەكتى كىتابىنىڭ اۆتورى قاليل قابدۋلۋاحيتوۆ بار.

قۇرىلتايعا كەلەتىن اعىپار باكەي موڭعوليا اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمي اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى، باۋىرجان ەرمەكبايەۆ قاراقالپاقستانداعى اۋداندىق سوتتىڭ ءتوراعاسى، گۇلسىم ماساقوۆا بەرليندەگى (گەرمانيا) گۋمبولد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتا ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعى «قازاقستان تاريحى جانە قازاق ءتىلى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

دەلەگاتتار اراسىندا -  رەسەي ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، «الاشوردا» قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، تۇرىكسىب تەمىرجولىن جوبالاۋ مەن سالۋدى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋشى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجولشى- ينجەنەر، قوعام قايراتكەرى مۇحامەدجان تىنىشپايەۆتىڭ نەمەرەسى، مەتال تانۋ سالاسىنداعى فيلوسوفيا دوكتورى، كانادالىق اسقار شەيح- ءالى، اتاقتى ءدىنتانۋشى- عالىم حاليفا التايدىڭ فرانسيا جانە قازاقستاندا تۇراتىن ۇلدارى، تۇركياداعى كوللەدج ديرەكتورى ءوزتوپىراق سۇلەيمەن، وزبەكستان، موڭعوليا، رەسەيدىڭ ومبى وبلىسىنداعى، ا ق ش- تاعى (حيۋستون، تەحاس شتاتى) قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ ديرەكتورلارى مەن مۇعالىمدەرى، موڭعوليا مەن رەسەيدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق مۇراجايلارىنىڭ ديرەكتورلارى، موڭعوليانىڭ بايان- ولگەي ايماعىنداعى م. قۇرمانحان اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى، موڭعول تەلەۆيدەنيەسىندەگى قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش باعدارلاما اۆتورى، تايەكۆوندادان تۇركيا چەمپيونى، يراننىڭ ساري قالاسىنداعى قازاق دياسپوراسى اراسىنان شىققان تۇڭعىش ينجەنەر ايەل بار.

دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن، ۇلتتىق سالت- داستۇرلەردى، بەكزاتتىق مادەني مۇرالاردى ساقتاۋ جانە ناسيحاتتاۋ، گەندەرلىك قوزعالىستى دامىتۋ جونىنەن شەتەلدەردەگى تانىمال قوعام قايراتكەرلەرى بولىپ تابىلادى. سونداي- اق، قۇرىلتايعا گەرمانيا، فرانسيا، وزبەكستان، رەسەي ەلدەرىندەگى ەتنومادەني قوزعالىستىڭ ارداگەرلەرى دە قاتىسادى. ولاردىڭ ىشىندە كەلننەن كەلگەن ءابدىراحمان چەتين، پاريجدەگى اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ابدۋلسامەت التاي، تاشكەنتتىك تاشبولات باباجانوۆ، لەنينگراد وبلىسى جانە سانكت- پەتەربور قالاسى قازاق قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى سارسەنعالي قۇسپانوۆ بار.

اۋعانستان، تۇركيا، ا ق ش، گەرمانيا، فرانسيا، لاتۆيا، بەلورۋسسيا، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، رەسەي مەن قازاقستان ەلدەرىنىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى دە قۇرىلتاي دەلەگاتتارى رەتىندە ءوز سالالارىنىڭ پروبلەمالارى تۋرالى وي بولىسپەك. قۇرىلتاي دەلەگاتتارىنىڭ ورتاسىندا رەسەي، موڭعوليا، قىرعىزستان جانە تۇركياداعى (العاش رەت) تانىمال جۋرناليستەر، اقپارات قۇرالدارىنىڭ (گازەت، جۋرنال، تەلەۆيدەنيە، راديو) رەداكتورلارى مەن باس رەداكتورلارى دا بار.

 اتاپ ايتقاندا، بايان- ولگەي ايماعى راديوسى، «Kasnews.mn»  پورتالى، «موڭعول زامان» گازەتى، «قىرعىز تۋى» گازەتى (بىشكەك ق.)، «نۇرلى جول» گازەتى (تاشكەنت ق.)، «التىن ايماق» تەلەۆيدەنيەسى (ناۋايى ق.)، «ومبى قازاقتارى» گازەتى، «ءشۇي نۇرى» گازەتىنىڭ (ر ف، التاي رەسپۋبليكاسى، قوساعاش اۋىلى) تىلشىلەرى ۇلت جيىنىنىڭ قىر- سىرىنا قانىعۋدا. قۇرىلتايعا قازاقستاندىق باسپا ءسوز وكىلدەرى دە قاتىسادى.

تۇرىك تىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسى (تۇرىك كەڭەسى) باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ومەر كوجامەن، «تۇرىكسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ، شەتەلدىك ازىربايجاندارمەن جۇمىس جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى نازىم يبراگيموۆ (باكۋ ق.)، فرانسيا قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى بەرلين يريشيەۆ (پاريج ق.)، موڭعول ەلشىسى دارەجەسىندەگى، دۇنيەجۇزىلىك موڭعول كونگرەسىنىڭ جەتەكشىسى داگۆا ساحيلگاان (ۇلان- باتىر ق.) قۇرىلتايعا العاش رەت قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلىپ وتىر.

قۇرىلتايعا دۋشانبەدەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رەسەي- تاجىكستان (سلاۆيان) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاجىكستان قازاقتارىنىڭ تاريحى تۋرالى عىلىمي مونوگرافيانىڭ اۆتورى ابساتتور نۇراليەۆ قاتىسادى. سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ك س ر و حالىق ءارتىسى، س س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بيبىگۇل تولەگەنوۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، قازاق س س ر- ءىنىڭ حالىق جازۋشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، س س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى مارفۋعا ايتقوجينا، س س ر و حالىق ءارتىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اسانالى ءاشىموۆ، تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى توقتار اۋباكىروۆ، حالىق قاھارمانى، عارىشكەر تالعات مۇسابايەۆ، حالىق قاھارمانى، عارىشكەر ايدىن ايىمبەتوۆ، قازاق س س ر- ءىنىڭ حالىق ءارتىسى جانە قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى روزا رىمبايەۆا، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ەڭبەك ەرى ايمان مۇساحودجايەۆا، وليمپيادا چەمپيوندارى يسلام قانات، باقتيار ارتايەۆ، دانيار ەلەۋسىنوۆ، قازاقستان چەمپيونى اقجۇرەك تاڭاتاروۆ، ت. ب. قازىرگى اتاقتى سپورتشىلار، ۇزاق جىلعى ۇستازدىق جەمىستى قىزمەتى ءۇشىن ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اتانعان اياگۇل ميرازوۆا دا قۇرىلتايدىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى بولىپ تابىلادى.

 دەلەگاتتار قاتارىندا -  ەكونوميكا، عىلىم جانە ءبىلىم، مادەنيەت پەن سپورت، بيزنەستىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان بەلگىلى ورالماندار.

 ايتالىق، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، رەسەيلىك مۇنايشى قاينۋللا قاسەنوۆ، موڭعوليانىڭ حالىق ءارتىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اۆحي حاۆلاش، فيزيك عالىم دوسان بايمولدا موڭعوليادان، فيلوسوف ەركين بايداروۆ وزبەكستاننان، شىعىستانۋشى يسلام جەمەنەي يراننان، قىتايدان كەلگەن اۋداندىق ماسليحات دەپۋتاتى ءبازىلحان ءابدىعاني، جۋرناليست قۇتماعامبەت قونىسباي قاراقالپاقستاننان، سۋرەتشى رىستان ءومىرزاق موڭعوليادان، كاسىپكەر نىعارباي تولەۋباي موڭعوليادان، وپەرا ءانشىسى تىلەۋبەك قوجان ۇلى، اقىندار الماس ساقبايەۆ پەن قايرات قۇلمۇحامەد قىتايدان، ت. ب. قونىس اۋدارعان.

قۇرىلتاي جۇمىسىنا ق ر پارلامەنتىنىڭ سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، مينيسترلىك پەن ۆەدومستۆالار باسشىلارى، ءتۇرلى پارتيالاردىڭ، قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسشىلارى، قازاقستانداعى ۇلتتىق- مادەني ورتالىقتاردىڭ باسشىلارى قاتىسادى.

«نۇر- وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى دە بۇل جيىنعا كەڭىنەن قاتىستىرىلماق. ۇلت كوشباسشىسى، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورالقا ءتوراعاسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ الەمگە ءماشھۇر بەدەلىنىڭ ناتيجەسىندە تاريحي وتاندارىنىڭ قول جەتكىزگەن تابىسىمەن تانىسۋعا دەگەن قۇشتارلىق قۇرىلتايعا كەلەتىن شەتەلدىك دەلەگاتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى ءىس- شارالارى قۇرىلتايدىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇرى مەن ونەرىنىڭ كەڭ تاراۋىنا باعىتتالعان مادەني- كوپشىلىك شارالارىنىڭ كوپتىگىندە بولىپ وتىر.

 22 - ماۋسىمدا استانا قالاسى اكىمشىلىگى ەلورداداعى ق ر ۇلتتىق مۇراجايى، ازىرەت- سۇلتان مەشىتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ كىتاپحاناسى سياقتى كورىكتى ورىندارعا ساياحات ۇيىمداستىرادى.

بۇل كۇنى قۇرىلتاي دەلەگاتتارى مەن قوناقتارى «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنە گۇل شوقتارىن قويادى، ەتنواۋىلدى ارالايدى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا اشىلعان «استانا وپەرا» مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ التىن قورىنا كىرگەن ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدىڭ «قىز جىبەك» وپەراسىن تاماشالايدى.

 23 - ماۋسىمدا تاۋەلسىزدىك سارايىندا ۇلت كوشباسشىسى، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتورالقا ءتوراعاسى -  ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن قۇرىلتايدىڭ سالتاناتتى اشىلۋى بولادى. تۇستەن كەيىن دەلەگاتتار مەن قوناقتار «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىمەن تانىسادى. كەشكىلىك مەزگىلدە «سالتانات» سارايىندا شەتەلدىك قوناقتاردى ق ر پرەزيدەنتى اتىنان قابىلداۋ بولادى.

 24 - ماۋسىمدا (سەنبى) بەس مينيسترلىكتە قۇرىلتايدىڭ شەتەلدىك قوناقتارىمەن «دوڭگەلەك ۇستەل» وتىرىسى وتكىزىلەدى. ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى شەتەلدىك قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىمەن تۇڭعىش رەت جۇزدەسەدى. 24 - ماۋسىم كۇنى تۇستەن كەيىن ءبىر مەزگىلدە ەكى بىردەي ماڭىزدى شارا وتەدى:

ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا بەلگىلى ءدىنتانۋشى- عالىمنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «حاليفا التاي جانە تاريحتىڭ ورالۋى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا جانە دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ بەس قۇرىلتايىنىڭ تاريحىندا العاش رەت «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن «جاستار رۋحاني جاڭعىرۋدى قولدايدى!» اتتى الەم قازاق جاستارى كوشباسشىلارىنىڭ فورۋمى وتەدى.

«دوڭگەلەك ۇستەل»، كونفەرەنسيا جانە جاستار فورۋمىنىڭ قابىلداعان ۇسىنىستارى ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنە، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا، شەتەلدەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا جولدانادى. 25 - ماۋسىمدا قۇرىلتاي قوناقتارى قازاقستاننان ءوز ەلدەرىنە اتتانىپ كەتەدى دەپ جوسپارلانۋدا.

 مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ قۇرىلتاي باعدارلاماسىنداعى ءىس- شارالارعا ءداستۇرلى تۇردە قامقورلىق كورسەتۋى بۇل جولى دا كورىنىس تابادى دەپ كۇتىلەدى. ءوزىنىڭ قاينار باستاۋىن سوناۋ 1992 -جىلدان الاتىن الەم قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارى جەر شارىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ىسكەرلىك سۇحباتى الاڭىنا اينالۋدا.

قۇرىلتاي قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە، تاريحىنا جانە سالت- داستۇرلەرىنە جاڭاشا تۇرعىدا قاراۋعا، ونى مولايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ول، سونداي- اق، ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا ءوز ەركىمەن قونىستانۋىنا جول اشادى. وسىناۋ ماڭىزدى ءىس- شارا كوشى- قونعا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا شەتەلدەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىندا بەيىمدەلۋىنە، ەتنيكالىق كوشى- قون ماسەلەلەرىن شەشۋگە، كوشى- قون جانەن ءبىلىم تۋرالى زاڭدارىنا بايلانىستى ۋاقىت تالابىن ەسكەرۋگە جاڭاشا تۇرعىدان قاراۋعا كومەكتەسەدى.

http://e-history.kz/9