شەتتەگى 5 ميلليون قازاق جۇتىلسا، اتاجۇرت، ساعان سىن

استانا. قازاقپارات - شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق- رۋحاني، مادەني جاعدايىنا بايلانىستى قوردالانعان كۇردەلى ماسەلەلەر جەتەرلىك.

سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى ءارى قاۋىپتىسى - بولاشاقتا ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىنان، ءتىلى مەن رۋحانياتىنان، ياعني قازاقي بولمىسىنان ايىرىلعان، سونىمەن قاتار، وزدەرى تۇراتىن ەلدەردىڭ ەتنيكالىق ورتاسىنا سىڭىسكەن، ءتۇرى قازاق بولسا دا، ءتىلى بوتەن ۇرپاقتىڭ پايدا بولۋى، شەتەلدەگى جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ كەتۋى. بۇلاي الاڭداۋىمىزعا سەبەپ تە جوق ەمەس.

ويتكەنى شەتتەگى باۋىرلارىمىز ءبىلىم الاتىن كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءپان رەتىندە وقىتىلۋى توقتاتىلۋدا. بۇدان بولەك، قازاق تىلىنە قاتىستى شەتەلدە وقىتىلاتىن وقۋلىقتار مەن باسقا دا وقۋ- ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ اراسىندا الشاقتىق باسىم. ياعني قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى مەن باسقا دا شارتتارى تۇرلىشە وقىتىلۋدا. ءالىپبي دە تۇرلىشە. ءبىر عانا مىسال، قازاق تىلىندەگى ساۋاتىن توتە جازۋمەن اشقان قىتايداعى قانداستارىمىز وتانىنا ورالعاندا قازاق جازۋىن وقۋدان قينالىپ قالعاندارىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. وسى تەكتەس ماسەلەلەر كەسىرىنەن شارتاراپقا تارىداي شاشىلعان قازاقتاردىڭ باسقا ەلدەگى باۋىرلارىمەن اۋىزشا تىلدەسە العانىمەن، جازباشا تىلدە ۇعىنىسۋلارى وتە قيىن جاعدايدا. قازاق ءتىلىنىڭ ەلدەگى قولدانۋ اياسىن كەڭەيتىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالاپ كۇشەيسە دە، شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ انا تىلىنە قاتىستى جوعارىداعىداي ماسەلەسى تاسادا قالۋدا. وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىزدەگى ءتىل جاناشىرلارى قاتىسقان «شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ انا ءتىلىن ساقتاۋ مەن ءورىسىن كەڭەيتۋ جولدارى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى.

شەتەلدە قانشا قازاق بار؟

ءالى كۇنگە شەتەلدەردە مەكەندەپ جاتقان قازاقتاردىڭ سانى تۋرالى ناقتى مالىمەت ءبىر ىزگە تۇسپەگەن. كەزدەسكەن مالىمەتتەردە ولاردىڭ ۇزىن سانى 3,5 ميلليون مەن 5 ميلليوننىڭ ارالىعىندا ەكەندىگى ايتىلادى. شامامەن ايتقاندا، رەسەيدە 1 ميليون 400 مىڭعا جۋىق، وزبەكستاندا 1 ميلليون  500 مىڭعا جۋىق، قىرعىزستاندا 70 مىڭعا جۋىق، تۇركىمەنستاندا 80 مىڭعا جۋىق، موڭعوليادا 100 مىڭنان استام، قىتايدا 2 ميلليونعا جۋىق، ەۋروپادا 30 مىڭعا جۋىق، تۇركيادا 20 مىڭنان استام، اۋعانستاندا 28 مىڭعا جۋىق، يراندا 3 مىڭعا جۋىق، ۋكراينادا 10 مىڭعا جۋىق، تاجىكستاندا 10 مىڭعا جۋىق، ءازىربايجاندا 4 مىڭعا جۋىق، گرۋزيادا 3 مىڭ قازاق بار دەپ ەسەپتەلەدى.

ءتىل - ۇلتتىڭ وركەندەۋىنىڭ كىلتى

قاستەر سارقىتحان ۇلى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى:

 -  شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تىلدىك ماسەلەسىن ءسوز ەتپەس بۇرىن، الدىمەن سول شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ وزدەرىن زەرتتەۋ كەرەك. ءبىز بۇعان دەيىن دە وسى شەتەلدەردە ءوز ورتالىقتارىمىزدى اشۋ تۋرالى كوپتەگەن باستاما كوتەرىپ، ۇسىنىستار تاستاعان بولاتىنبىز. ماسەلەن، عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ» قابىرعاسىنان نەگە اشپاسقا؟ ! الايدا وسىنداي باستامالاردى ايتىپ تىزە بەرسەك، بارلىعى دا قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، قارجىنى تابۋدىڭ دا بىرنەشە تەتىگى بار.

بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋعا يەك ارتىپ، مەملەكەتتەن قارجى تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، ەلباسىمىز «كاسىپكەرلىكتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى» دەپ ايتتى ەمەس پە؟ سول سەبەپتەن جەكە كاسىپكەرلەردەن قارجى الۋىمىزعا بولادى. ءوز ۇلتى ءۇشىن اقشا شىعارۋعا دايىن ۇلتجاندى ازاماتتار بار دەپ ەسەپتەيمىن. ۇشىنشىدەن، كوپتەگەن عىلىمي جوبالار دايىنداۋىمىز كەرەك. سەبەبى مەملەكەت تاراپىنان عىلىمي جوبالارعا قارجى ءبولىنىپ جاتىر.

مەنى تولعاندىراتىن جايت - شەتەل قازاقتارىنىڭ ەشبىرىنىڭ بۇگىنگە دەيىن ەكونوميكالىق- گەوگرافيالىق تۇرعىدان زەرتتەلمەۋى. شەتەلدەگى قازاقتار قايدا قونىستانعان؟ قالاي باردى، نە ءۇشىن باردى؟ بۇگىنگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايى قالاي؟ بۇلار تۋرالى ءسوز قوزعالمايدى. تەك تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق جاعدايى زەرتتەلىپ جاتىر. وسىنداي زەرتتەۋلەردى كوبەيتىپ، مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىراتىن بولساق، جاڭاعىداي عىلىمي جۇمىستاردى ءبىر دەڭگەيگە شىعارۋعا بولادى.

ۇشىنشىدەن، سول شەتەلدەگى قازاقتار تۇراتىن مەملەكەتتەردىڭ الەۋەتىنە سۇيەنۋگە بولادى. بارشاڭىزعا بەلگىلى، ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن الدىمەن ەكونوميكالىق- عىلىم، تەحنيكا، مادەنيەت دامۋ كەرەك. باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قىتاي 1975 - جىلعا دەيىن ب ۇ ۇ- عا مۇشە بولا المادى. سەبەبى ەكونوميكاسى دامىماعان بولاتىن. ال ەكونوميكاسى دامىعاننان كەيىن قالاي بولدى؟ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەيتىندەر كوبەيدى. سوندىقتان، ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن، ەكونوميكا، عىلىم، تەحنيكا دامۋ كەرەك. ودان كەيىن، مەملەكەتتىك ساياسات سىندارلى بولۋى ءتيىس.

ءبىز بايسالدى حالىق بوپ سانالعانىمىزبەن، شەشىم قابىلداعاندا كەيدە تىم قىزبالانىپ كەتەمىز. مىسالى، تەلەارناعا بايلانىستى 50-50 دەگەن باعدارلاما جاسادىق. اقىرى ول جۇرمەي قالدى. ءىس قاعازدارىن 100 پايىز ەتەمىز دەپ جەلپىندىك، ونىمىزدان دا تۇك شىقپادى. نەگە؟ ويتكەنى حالىقتىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا دايىن ەمەس باعدارلامالار الىپ شىقتىق. قورىتا ايتقاندا، ءتىل - ۇلتتىڭ وركەندەۋى مەن كەرى كەتۋىنىڭ كىلتى دەر ەدىم، ەندىگى ۋاقىتتا ۇلت بولىپ جويىلىپ كەتۋدەن ساقتانۋ ءۇشىن ءبارىمىز اتسالىسۋىمىز كەرەك.

 قازاق مەكتەپتەرى جابىلسا، زاردابىن بولاشاقتا تارتامىز

 ەردەن قاجىبەك، ف. ع. د. , پروفەسسور، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ كەڭەسشىسى:

- حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ بۇگىنگى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسى - ەلىمىزدە كەزەك كۇتتىرمەيتىن، ماڭىزدىلىعى وراسان زور ماسەلە. مەنىڭشە، بيلىك باسىنداعىلار بۇل ماسەلەنىڭ وسىنشاما ماڭىزدى ەكەنىن سەزىنبەيتىن سەكىلدى. قازاقتاردىڭ كوپ شوعىرلانعان جەرى - رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا سول ەلدەردەگى قانداستارىمىزعا جاساپ وتىرعان ساياساتتارى. سول ەلدەردە قانشاما مەكتەپ بولعان، بۇگىندە سول مەكتەپتەردىڭ بارلىعى جابىلىپ، سول جۇزدەگەن مەكتەپتىڭ ورنىنا ءبىر- ەكەۋىن اشقانداي بولىپ جاتىر. قىتايدا قازاقشا وقۋ باستاۋىش مەكتەپ دەڭگەيىندە عانا قولدانىلادى. بۇنى دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇنىڭ زاردابىن ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كورەتىن بولامىز. ويتكەنى كەيىن ءوز تىلدەرىن مۇلدە بىلمەيتىن نەمەسە وتە ناشار بىلەتىن بىرنەشە ميلليون ۇرپاعىمىز پايدا بولادى. ياعني بۇل - ۇلكەن مادەني داعدارىسقا اپاراتىن جاعداي.

سول سەبەپتەن قازىردەن باستاپ مۇنىڭ الدىن العانىمىز ءجون. ورالماندار ماسەلەسىن ايتقان كەزدە، ەلگە كوشىرۋ ماسەلەسىن عانا ايتپاۋىمىز كەرەك. سول شەتەلدەردەگى ءتىل ماسەلەسىنە، ءبىلىم- عىلىم ماسەلەسىنە بەي- جاي قاراماۋدى ۇكىمەتتەن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. كەيىنگى كەزدە كۇردەلەنە بەرگەننەن كەيىن بۇل ماسەلە ءبىراز جونگە سالىنا باستاعان سياقتى.

ءبىراق شەتەلدەگى قازاقتىڭ بارلىعى تولىعىمەن ەلگە ورالماسى انىق. ويتكەنى ءوز اتا- بابالارى جەرىندە وتىر. بۇنى سىرتتاعى مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى مويىنداۋدا. شىنجاڭ اۆتونوميالى اۋدانىنداعى ەڭ قۇنارلى، ەڭ جايلى، تابيعاتى تاماشا، ەكولوگياسى كەرەمەت جەر قازاقتارعا تيەسىلى...

تاعى ءبىر ماسەلە - شەتتەگى قانداستارىمىزعا اقپاراتتىق جاردەم، ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرىن قولعا الۋ جونىندە ارنايى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىن شىعارۋ تۋرالى بيلىك وكىلدەرىنە تالاپ قويساق. سەبەبى قارجىعا باسقالاي جولمەن قولىمىز جەتپەيدى. شەتەلدە ورتالىقتاردى اشۋدى باسقا ەمەس، «قازاق ءتىلى قوعامى» كوتەرىپ، جوعارىداعى شەنەۋنىكتەرگە جول كورسەتۋ كەرەك.

جاستارعا داڭعىل جول اشساق...

 ەرتاي ايعالي ۇلى، حالىقارالىق «قازاقستان- زامان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

رەسەيدە ءبىر عانا ارالاس مەكتەپ بار. ونداعى قازاقتاردىڭ جاستارى، ورتا جاستاعىلارى ورىس بولىپ كەتكەن. وزبەكستاندا دا سولاي. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الماتىدا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولسا، تاشكەنتتە 28 قازاق مەكتەبى بار ەكەن. قازىر كەرىسىنشە. تاشكەنتتە ءبىر- اق قازاق مەكتەبى بار. قازىر ونداعى باۋىرلار دا تەك وزبەكشە گاپىرادى. ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

ەلباسىمىز ۋكرايناداعى جاعدايدان كەيىن دەرەۋ سولتۇستىكتەگى وبلىستارعا قازاقتاردى كوبىرەك تارتۋعا نۇسقاۋ بەردى. ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى قاۋلىسى شىقتى. باعدارلاما دايىندالىپ جاتىر. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قازاق جاستارىن سولتۇستىكتەگى وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرۋعا، وقىتۋعا باعدارلاما جاساپ، ول جۇزەگە اسىپ تا جاتىر. جاقىندا وڭتۇستىك قازاقستاننان 1000 قىز بەن جىگىتىمىز سولتۇستىككە وقۋعا اتتاندى. «قازاق ءتىل» قوعامى دا قاراپ وتىرماۋىمىز قاجەت. راس، سوڭعى جىلدارى شىلبىرىمىزدى قولدان بوساتىپ الدىق. ءومىرزاق اعا (ايتبايەۆ - ن. ج. ) باستاپ ەندى قايتادان اتقا مىنگەن. جاڭا ازىردە ايتىلعان شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ شوعىرلانعان جەرلەرىنە ورتالىقتار اشساق... ولاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا مۇرىندىق بولساق... اسىرەسە جاستاردى اتاجۇرتقا كوبىرەك تارتساق، نۇر ۇستىنە نۇر. ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتقان 5 ميلليون سىرتتاعى قازاقتان ايىرىلىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ولاردى ءبىز قورعاماعاندا، ءبىز ىزدەمەگەندە كىم ىزدەيدى، اعايىن- اۋ؟

ەۋروپا قازاق ءتىلى مامانىنا سۋساپ تۇر

 ايتۋعان ادامقۇل ۇلى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى:

- ءوزىم شەتەلدە ءبىلىم الىپ، شەتتەگى قازاق جاستارىنىڭ جاي- كۇيىمەن ەتەنە تانىسىپ كەلگەندىكتەن، سول جايتتاردى ورتاعا سالماي، ءۇنسىز قالۋدى ءجون سانامادىم. ەۋروپاداعى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ باستى پروبلەمالارى - شەتتەگى قازاقتارعا قازاق تىلىنەن ءدارىس بەرەتىن ماماننىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. وسى ماسەلەگە قاتىستى ءبىز، جاستار، بۇرىن دا باستاما كوتەرگەن بولاتىنبىز، الايدا قولداۋ بولماعان سوڭ، اياقسىز قالدى. سونداي- اق، شەتەلدە جۇرگەندە مەنىڭ بايقاعانىم، قاي ەلدەگى قانداستارىمىز بولماسىن، تەك ورتا بۋىن وكىلدەرى عانا قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيدى. ال كەيىنگى تولقىندارى اۋىزەكى قاتىناس ءتىل رەتىندە كوبىنەسە وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدىڭ ءتىلىن قولدانادى، قازاقشاعا شورقاق. مىسالى، گەرمانياداعى جاستار نەمىسشە، فرانتسياداعى جاستار فرانتسۋزشا سويلەيدى. سونداي- اق، شەت ءتىلىن يگەرگەندە ءبىر نارسەگە ەرەكشە زەر سالۋ ماڭىزدى، انا ءتىلىنىڭ نەگىزى مىقتى بولۋ كەرەك. قانشاما باسقا ءتىلدى مەڭگەرسە دە، سوندا عانا ءوز ءتىلىنىڭ جاناشىرى بوپ قالادى. سونىمەن قاتار وزگە ءتىلدى قابىلداۋ دا جەڭىل بولادى ەكەن. سەبەبى باسقا ءتىلدى يگەرۋ اۋدارما ارقىلى كەلەتىن دۇنيە عوي. ەكىنشى ماسەلە - شەتەلدەگى قازاق بالالارىنىڭ انا ءتىلىن مەڭگەرۋلەرىنە جاعداي جاساۋ، قولداۋ كورسەتۋ. ولاردىڭ بارلىعىن كوشىرىپ اكەلۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا سول شەتتەگى قازاق بالالارىنىڭ انا تىلدەرىنەن اجىراپ قالۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.

الەمدىك تاجىريبە جۇتىلۋدان ساقتايدى

 نۇرلان اسقاروۆ، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

- قازاق ءتىلىنىڭ شەتەلدەردەگى ءورىسى تۋرالى ايتقاندا، مىناداي ءۇش ارنانى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ءبىرىنشى ءورىس - ەلىمىزبەن ىرگەلەس ەلدەردەگى قازاقتار مەن الىس شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءتىلى. شەتەلدەگى قازاقتاردى بىلايشا ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋىمىزدىڭ ءمانى بار. ولاردىڭ بارلىعىن بىردەي دياسپوراعا جاتقىزۋعا بولمايدى. رەسەيدەگى، قىتايداعى، موڭعولياداعى، وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا- باباسىنىڭ جەرىندە مەكەندەپ جاتىر. تاريحتىڭ تاڭداۋى، تاعدىردىڭ جازۋىمەن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قىزىل سىزىقتىڭ سىرتىندا قالۋىنا تۋرا كەلگەن. سونىمەن، الىس- جاقىن شەتەلدەردى تۇتاستاي العاندا، قازىرگى تاڭدا شەت مەملەكەتتەردە قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى، ياعني بەس ميلليونعا جۋىق قازاق مەكەندەپ جاتىر. مۇنىڭ سىرتىندا شەتەلگە ءبىلىم قۋىپ، جان باعىس قامىمەن جۇمىس ىستەۋگە اتتانعان قازاق ازاماتتارىنىڭ دا قاراسى كوبەيۋدە. ولاردىڭ ءبىرقاتارىنىڭ سول ەلدەردە تۇپكىلىكتى قونىستانىپ قالىپ جاتقاندارى دا بار. مۇنى دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى.

ەكىنشى ءورىس - شەتەلدەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى. بۇعان تۇركيا، امەريكا، رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا، گەرمانيا، پولشا ت. ب. ەلدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى جانىنان اشىلعان قازاق ءتىلى كافەدرالارى مەن زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن شەتەلدىك ازاماتتاردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قارىم- قاتىناستارىنىڭ كەڭەيۋىنە، ەلدىڭ مول تابيعي رەسۋرستارىن يگەرۋدىڭ قارقىن الۋىنا بايلانىستى شەتەلدەردىڭ ەلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتىپ وتىر. بۇل ءۇردىس بۇدان بىلاي ءتىپتى ورىستەي بەرمەك.

ءۇشىنشى ءورىس - تۇركى تىلدەس ەلدەر. بۇگىنگى كۇنى تۇركى الەمى 200 ميلليوننان اسا ادامنان اساتىن، ءىرى كەڭىستىكتى الىپ وتىر. ۆەنگريا قىپشاقتارى مەن بولگاريا بۇلعارلارى دا وزدەرىنىڭ ءتۇپ- تامىرلارىن وسى تۇركى الەمىنەن تارتىپ، بولاشاقتارىن بىزبەن بايلانىستىرعىسى كەلەدى. سوندىقتان بۇل ءورىستى قازاق ءتىلى مەن ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كەلەشەگى مول باعىت دەپ ەسەپتەۋگە نەگىز بار. بۇل ورايدا ەلىمىزدە قۇرىلعان تۇركى اكادەمياسىنىڭ اتقارىپ جاتقان ىستەرى جانە وسى ۇيىمعا جاڭادان باسشىلىققا كەلگەن دارحان قىدىرالىنىڭ قولعا العان باستامالارى زور ءۇمىت كۇتتىرەدى.

قازىرگى تاڭدا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تىلدىك ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە، رەسەيدىڭ تاجىريبەسىن قولدانۋعا بولاتىن سەكىلدى. 2008 - جىلى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن رەسەيدىڭ شەتەلدەگى ورىس دياسپوراسىمەن جانە ورىستىلدى الەممەن جۇمىس جۇرگىزۋگە ارنالعان ارنايى رەسمي ۇيىمى «روسسوترۋدنيچەستۆو» فەدەرالدىق اگەنتتىگى قۇرىلعان. بۇل ۇيىم الەمنىڭ 80-نەن استام ەلىندە وكىلدىگىن اشىپ، ول جەرلەردە ورىس ءتىلدى الەمنىڭ كۇشەيۋىنە قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بىرنەشە مەملەكەتتىك باعدارلامانى، ارنايى جوبالاردى ىسكە اسىرۋدا. سولاردىڭ قاتارىندا «ورىس ءتىلى» فەدەرالدىق باعدارلاماسى، ورىستاردىڭ كوشى- قونىنا ارنالعان «وتانداستار» باعدارلاماسى، شەتەلدىكتەردىڭ رەسەيگە قىسقا مەرزىمدى تانىستىرۋ ساپارلارىن ۇيىمداستىرۋ باعدارلاماسى بار.

بىزدە دە وسىنداي ۇيىم قۇرىلاتىن بولسا، ول شەتەلدەگى قانداستارىمىزعا قاتىستى جۇمىس جۇرگىزەتىن مەملەكەتتىك، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋمەن، ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋمەن اينالىساتىن ەدى. سوندا جۇمىستى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋگە، ماسەلەنى كەشەندى تۇردە شەشۋگە مۇمكىندىك تۋىپ، بۇل اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ءتيىمدى ءارى ناتيجەلى بولۋىنا جول اشار ەدى. سوندىقتان قازاقستان ۇكىمەتىنە شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزبەن قارىم- قاتىناس جاسايتىن، ولارعا قولداۋ كورسەتەتىن ارنايى رەسمي اگەنتتىك قۇرۋدى ۇسىنامىز. وسى كەزگە دەيىن دە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانالى بالعاباي دا باسپا سوزگە بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە قۇزىرلى ورگاننىڭ قاجەتتىگىن العا تارتقان ەدى.

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قازاقتار مولىراق قونىستانعان شەت مەملەكەتتەردە «اباي» ۇيلەرىن اشۋ تۋرالى ماسەلەنى تۇراقتى كوتەرىپ كەلەدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى ءتيىستى مەكەمەلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا دا جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە موڭعوليانىڭ بايان ولگەي وڭىرىندە، قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنداعى ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىندا اباي ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. سول سەكىلدى گەرمانيانىڭ گۋمبولد ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى كافەدراسى، ەريەۆان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى، تاريحى جانە مادەنيەتى ورتالىعى، باكۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي اتىنداعى قازاق ءتىلى، تاريحى جانە مادەنيەتى ورتالىعى، ف. دوستويەۆسكيي اتىنداعى ومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن مادەنيەت ورتالىعى جۇمىس اتقارۋدا. سونداي- اق، پولشانىڭ پوزنان قالاسىنداعى ادام ميتسكيەۆيچ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە دە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن پولياك ستۋدەنتتەرى بار.

وسى تەكتەس ورتالىقتار شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ باس قوساتىن، انا تىلدەرىن ۇيرەنەتىن ورنى بولۋىمەن بىرگە، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن وزگە ەلدەرگە دە ناسيحاتتاۋعا، ەلىمىزدىڭ يميدجدىك ساياساتىن جۇرگىزۋگە، ءسويتىپ، مۇددەلەس ەلدەردە مادەني، ەكونوميكالىق ءورىسىن كەڭەيتۋگە دە ىقپال ەتەر ەدى. ديپلوماتيانىڭ مۇنداي مادەني باعىتتاعى ءتۇرىن الەمنىڭ ءبىرقاتار دامىعان ەلدەرى تابىستى قولدانۋدا. قىتايدىڭ كونفۋتسي ورتالىقتارىن، گەرمانيانىڭ «گەتە» ينستيتۋتىن، ا ق ش- تىڭ يۋسايد ۇيىمىن، وڭتۇستىك كورەيانىڭ، جاپونيانىڭ، ۇلى بريتانيانىڭ، فرانتسيانىڭ، يسپانيانىڭ وسى تەكتەس ۇيىمدارىن الساق، ولاردىڭ قاي- قايسىسى دا وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىن ىلگەرىلەتۋ ماقساتىندا شەتەلدەردە مادەني ورتالىقتار جەلىسىن اشقان. ءبىز دە وسىنداي الەمدىك تاجىريبەنى ءتيىمدى پايدالانۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك.

ورتالىقتاردى قۇرۋ - ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى

تاتەنوۆ ادامبەك، فيزيكا- ماتەماتيكا عىل. دوكتورى، پروفەسسور:

- كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە - شەتەلدەردە قازاق ورتالىقتارىن قۇرۋ. الايدا بارىمىزگە بەلگىلى بولعانداي، بارلىعى دا قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر تاريحتا جويىلىپ كەتەتىن بولسا، يەۆرەي ءتىلى جويىلىپ كەتەر ەدى. مەملەكەتى جوق، ەشتەڭەسى جوق كەزدە يەۆرەي ءتىلى جويىلماي- اق بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. امان- ەسەن شىققان سەبەبى، ماسون ۇيىمىن قۇردى. ول دا بىزدەگى «قازاق ءتىلى» قوعامى سەكىلدى قوعام ەدى. ولاردىڭ سول ۇيىمىنىڭ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، جۇزدىك، مىڭدىق دەگەن جارعىلارى بولدى. مىسالى، ءبىز قازىر «قازاق ءتىلى» قوعامىنا جارعى تولەمەيمىز. ال قوعامعا مۇشە 5 مىڭ قازاق اي سايىن 200 تەڭگەدەن جارعى جينايتىن بولساق، اي سايىن 1 ميلليون تەڭگە ءتۇسىپ وتىرار ەدى، ءسويتىپ، قارجى ماسەلەسىن دە شەشكەن بولار ەدىك. شەتەلدە قازاق ورتالىقتارىن اشىپ، ول جەرلەرگە قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارىن جىبەرۋ ىسىنە كەلەر بولساق، قارجى مينيسترلىگىنە بارىپ، ءبارىبىر قارجى الا المايسىز. جارعى تولەۋ نە ءۇشىن كەرەك دەيسىز عوي، بىرىنشىدەن، ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ جۇرەگىندە ەلىنە دەگەن جاناشىرلىق سەزىمى پايدا بولادى. ۇلتقا دەگەن سەزىم تۇزەلسە، قوعام دا تۇزەلەدى.

 P. R: توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن جەتكىزىپ، جوعارىداعى پىكىرلەردەن شىعارار قورىتىندى - شەتتەگى باۋىرلارىمىزدى ەلگە تۇگەلدەي كوشىرىپ اكەلۋ مۇمكىندىگى بولماسا دا، ولاردىڭ رۋحاني- مادەني ومىرلەرىنە جاۋاپتى ەكەندىگىمىز. «اتامەكەنگە ورالىڭدار!» - دەپ جار سالىپ، شاقىرىپ العانىمىزبەن، ولارعا ءجاننات ورناتىپ بەرمەسەك تە، كوشى- قون، ازاماتتىق بەرۋ سەكىلدى سان ءتۇرلى توسقاۋىل قويدىق. ناتيجەسىندە، كەلگەن ىزدەرىمەن كەرى كەتكەن كوڭىلى كۇپتى باۋىرلارىمىز قانشاما؟ ! وسى تەكتەس ماسەلەلەردەن بولەك، ءتىل جاناشىرلارى بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا بيلىك وكىلدەرىنە تومەندەگىدەي ءبىرقاتار ۇسىنىس تالاپتارىن:

قازاقستان ۇكىمەتىنە شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزبەن قارىم- قاتىناس جاسايتىن، ولارعا قولداۋ كورسەتەتىن ارنايى رەسمي اگەنتتىك قۇرۋدى؛
قازاقتار مولىراق قونىستانعان شەت مەملەكەتتەردە «اباي» ۇيلەرىن اشۋدى؛
مەملەكەت تاراپىنان شەتەلدەگى قازاقتاردى ەكونوميكالىق- گەوگرافيالىق جاعىنان زەرتتەۋگە قولداۋ كورسەتۋدى؛
شەتتەگى قانداستارىمىزعا اقپاراتتىق جاردەم كورسەتۋ، ءبىلىم بەرۋ، قازاق ءتىلى ماماندارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن قولعا الۋ جونىندە ارنايى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىن شىعارۋدى؛
شەت مەملەكەتتەردە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋى - ونسىز دا ءتىلى شۇبارلانعان سول ەلدەردەگى جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدى انا تىلدەرىنەن ايىرۋدىڭ باستى قاۋىپتى كوزى. سول سەبەپتەن شەتەلدەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋىنا بەي- جاي قاراماي، قاندايدا ءبىر ناقتى شارا قابىلداۋدى ۇسىندى.

نۇرگۇل جامبىل قىزى

«قازاقستان زامان»