قازاق ءتىلى الەمدە 5- ورىندا

استانا. قازاقپارات - قازاق ءتىلى تارالۋى مەن سويلەۋشىلەر سانى جاعىنان الەمدە 70- ءتىل. ال باسىم بولىگىن تۇركى تىلدەرى قۇرايتىن التاي تىلدىك جانۇياسى 3- ورىندا تۇر.

«قازىر تۇركى الەمىندە 40 تاي (كەيبىر زەرتتەۋشىلەر 25، ەندى بىرەۋلەرى 49 دەپ، كورسەتەدى) تىلدە سويلەيتىن 200 ميلليونداي ادام ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تۇركى الەمىنىڭ تىلدىك كورىنىسىن كورۋ ءۇشىن الدىمەن، سيفرلارعا ءسوز بەرەيىك.

سول 200 ميلليون حالىقتىڭ 40 پايىزدايى ءبىر، 70 پايىزدايى 6 تىلدە دە قالعان 30 پايىزى 34 تىلدە سويلەيدى ەكەن.

حالقىنىڭ سانى جاعىنان العاشقى وندىقتى 80 ميلليون تۇرىك، 35 ميلليون ءازىربايجان، 30 ميلليون وزبەك، 12 ميلليون قازاق، 9 ميلليون ۇيعىر، 7 ميلليون تۇركىمەن، 6,5 ميلليون تاتار، 4,5 ميلليون قىرعىز، 2,2 ميلليون باشقۇرت، 1,5 ميلليون قاشقاي تىلدەرى قۇرايدى» (پروف. دانداي ىسقاق ۇلى).

دەمەك، تۇركى تىلدەرى سويلەۋشىلەر سانى جاعىنان الەمدە 6 - ورىندا (قىتاي، يسپان، اعىلشىن، حيندي، اراب، تۇركى)، ال الەمدىك، حالىقارالىق ءتىل رەتىندە 5 - ورىندا (اعىلشىن، قىتاي، يسپان، اراب، تۇركى) تۇرادى ەكەن. تۇركى تىلدەرىندە سويلەيتىندەردىڭ قاتارى 800 ميلليون دەيىن جەتۋى مۇمكىن دە ەدى، سەبەبى تۇرىك قاۋىمى وتە كەڭ كەڭىستىكتى بيلەگەن: بابىر ءۇندىستاندى، قۇتىز بەن بەيبارىس ەگيپەتتى، پەرسيانى گاگاۋىز، ءۇش مىڭجىلدىق ىشىندە تۇركى قاۋىمى 16 ءىرى دەرجاۆا، يمپەريا قۇرا العان.

الايدا تۇركى جۇرتى اسسيمليتسياعا وتە تەز ءتۇسىپ كەتەتىن بولعان، سوندىقتان دا جاۋلاپ العان جەرلەرىندە ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاپ قالا الماعان. الايدا جوعارىداعى سيفر بۇگىنگى كۇننىڭ كورسەتكىشىنە اينالا المادى.

بارلىق الەمدىك تىلدەردى الىپ قاراساق، يسپان، اعىلشىن ءتىلى، فرانسۋز، قىتاي تىلدەرىنىڭ بارلىعى ءىرىلى-ۇساقتى ديالەكتىلەر مەن بىرنەشە نۇسقالاردان تۇرادى. ماسەلەن، گەوگرافيالىق جاعىنان ەڭ كەڭ تارالعان يسپان ءتىلىنىڭ 40 تان استام ديالەكتىسى بار، يسپانيا مەن لاتىن امەريكاداعى يسپان تىلدەرى بولىپ ەكى باعىتتا ءبولىنىپ كەتكەن.

يسپانيانىڭ وزىندە يسپان ءتىلىنىڭ تۇرلەرى رەتىندە سانالاتىن كاستيليا مەن باسك تىلدەرى بىرنەشە عاسىر بويى ءبىر-بىرىمەن «سىيىسپاي» كەلگەن ەدى، سوڭىندا كاستيل ءتىلى قازىرگى يسپانيانىڭ «انا ءتىلى» بولىپ وتىر. يسپانيا حالقىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن يسپانداردىڭ سانى 70 پايىزعا دەيىنگىسى كاستيل ديالەكتىندە، 17 پايىزعا دەيىنگىسى كاتالون، 7 پايىزى گاليتسيا، 2 پايىز باسك ديالەكتتەرىندە سويلەيدى.

مەملەكەت ءتىلى رەتىندە كاستيل ديالەكتى يسپان ءتىلى رەتىندە جاريالانعان. يسپانيانىڭ بارلىق ازاماتتارى ءبىر ءتىلدىڭ ماڭايىندا توپتاسۋ، بىرىگۋ ءۇشىن مەملەكەت ولاردى تۇگەلىمەن ءوز تىلدەرىمەن (ديالەكتتەرىمەن) قاتار يسپان ءتىلىن (كاستيل ديالەكتتىسىن) ءبىلۋدى مىندەتتەدى. يسپانيا كونستيتۋتسياسىنىڭ 3-بابى تىكەلەي جاريالاعانى: يسپان (كاستيل) ءتىلى - مەملەكەتتىك رەسمي ءتىل.

بارلىق يسپاندار ول ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى جانە ونى پايدالانۋعا قۇقىعى بار. يسپانيانىڭ باسقا تىلدەرى ءار اۆتونوميانىڭ، قوعامداردىڭ جاعدايىنا قاراي رەسمي ءتىل بولىپ سانالادى. لاتىن امەريكاداعى ءار مەملەكەتتەگى يسپان ءتىلىن كەلەسى ءبىر مەملەكەت حالقىن تۇسىنە بەرمەيدى: مەكسيكا - ارگەنتينانى، كۋبا - پەرۋدى، گۆاتەمالا - چيليدى. ءبىراق مۇنىڭ بارلىعى ءبىر يسپان ءتىلىن قۇراپ وتىر.

اعىلشىن ءتىلى حاقىندا دا وسىنى ايتۋعا بولادى، قىتاي دا ءىرى 5 ديالەكتىدەن قۇرالعان، بۇل ديالەكتىلەر دە تىكەلەي جەر ىڭعايىنا قاراي قۇرىلعان، قىتايلىق ديالەكتىلەر دە، اعىلشىندىق ديالەكتىلەر دە ءوزارا وتە الشاقتاپ كەتكەن، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيدى دەسە دە بولادى.

ورىستاردىڭ ءوزى ۋكراين ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ديالەكتىسى رەتىندە قاراستىرادى. قازىرگى ەۋروپالىق تىلدەردىڭ بارلىعى كونە لاتىن ءتىلىنىڭ ءارتۇرلى ديالەكتىلەرىنەن پايدا بولعان تىلدەر ەدى.

دەمەك، تۇركى تىلدەرىن دە ءبىر ءتىلدىڭ بىرنەشە ديالەكتىسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى عوي (ولاي قاراستىراتىندار دا بار!). ەگەردە جوعارىدا اتالعان تىلدەردىڭ ديالەكتيكالىق حاراكتەريستيكاسىنا قاراساق، وندا تۇركى تىلدەرىن ءبىرتۇتاس، ءبىر اتا ءتىلدىڭ ديالەكتىلەرى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

تۇركى قاۋىمى وتە كەڭ كەڭىستىككە تارالعاندىقتان تىلدەرىندە ايىرماشىلىق بولۋ زاڭدى دا ەدى، سەبەبى ءتىلدىڭ ءوزى كەڭىستىك مەن شەكاراعا تاۋەلدى. قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق، نوعاي، قۇمىق (بۇل حالىقتار ءوزارا شەكتەس جاتىر، سوندىقتان دا تىلدەرىندە اسا ايىرماشىلىق جوق) قاتارلى ۇلتتاردىڭ ءتىلى ەشقانداي اۋدارماشىسىز تۇسىنىلەدى، ياعني، تىلدەرى 95 پايىز ۇقساس. وزگە تۇرىك تەكتەستەردىڭ ءتىلىن اۋىزەكى تىلدە بىردەن ۇعىنىسپاساق تا، جازۋدا بىردەن تۇسىنىسۋگە بولادى. سوندىقتان دا ورتاق ءتىل ەمەس، ورتاق ءالىپبي جۇيەسى كەرەك.

اتاتۇرىك بيلىك باسىنا كەلگەندە وسماندىقتار اتالاتىن بۇل حالىق اتاتۇرىكتىڭ جەبەۋىمەن «ءبىزدىڭ ءتۇبىمىز ورتالىق ازيادا، ءبىز ازيادان كەلگەنبىز، ءبىز تۇرىكپىز» دەۋمەن وزدەرىن وسى كۇنگە دەيىن تۇرىك دەپ اتادى. ماسەلەن، تۇركيا ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا تۇرىك ءتىلىنىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحىن قاراستىرعاندا تاريحي-مادەني كەزەڭدەرگە بىلايشا بولەدى: تۇركىمەنشە تۇرىكشەسى، وزبەك تۇرىكشەسى، ءازىربايجان تۇرىكشەسى، قازاق تۇرىكشەسى، تاتار تۇرىكشەسى، ۇيعىر تۇرىكشەسى، ياكۋت تۇرىكشەسى، شۋۆاش تۇرىكشەسى جانە تۇركيا تۇرىكشەسى. بۇل بولىنۋشىلىكتىڭ سەبەبى، ءار كەزەڭدەگى تۇرىك ءتىلىنىڭ وزگەرىسى ءدال وسى تىلدەرگە (قازاق، نوعاي، ءازىربايجان، قاراقالپاق، تاتار) ۇقساس بولىپ وتىرعان، سوندىقتان دا قازىرگى تۇركيا تۇرىك ءتىلىنىڭ ادەبي ءتىل پروتسەسى، ەۆوليۋتسياسىن ءدال وسى فورمۋلامەن قاراستىرۋ ارقىلى ناعىز ديالەكتىلىك سيپاتتى كورسەتىپ وتىر.

ەگەر ەرتەڭگى كۇنى تۇركى وداعى قۇرىلىپ جاتسا، وندا ءبىر ورتاق ءتىلدىڭ قاجەت ەكەنى جايىندا كوپ ايتىلىپ جاتىر. بۇل وداقتا ليدەرلىك جوق دەۋ ارقىلى، ورتاق ءتىلدىڭ قاجەتى جوق، سەبەبى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنىسە الاتىن بۇل تۋىسقان مەملەكەتتەرگە ەۋرووداقتىڭ پرينتسيپىن قولدانۋدىڭ قاجەتى شامالى. ەۋرووداق بۇل ينتەگراتسيالىق ايماق، ونىڭ ۇستىنە شىعۋ تەگى جاعىنان تۋىسقان حالىقتار ەمەس، ارالارى تىم الىستاپ كەتكەن، سونىڭ وزىندە دە وداققا بىرىگىپ وتىر، ال تۇركى وداقتىڭ ەرەكشەلىگى دە سول - رۋحاني جاعىنان جاساقتالادى. ءتىپتى، ەۋرووداقتىڭ وزىندە ەش رۋحاني-تۋىسقاندىق قاتىناس بولماسا دا ءبىر ورتاق ءتىل، گەرمان-رومان تىلدەرىنە ورتاق ءتىل سينتەزدەلىپ كەلە جاتىر. بۇل قاجەتتىلىك تە ەدى، سەبەبى 23 مەملەكەتتىك تىلدە (؟) جۇمىس جاساۋ قيىندىق اكەلەتىن ەدى.

ءبىر جاعىنان بۇل تىلدىك ءۇردىس ءوزارا ينتەگراتسيالىق يمپۋلستىڭ اسەرىنەن دە ورتاق ءتىل قالىپتاسىپ كەلە جاتىر، سەبەبى ەۋرووداق - گوموگەندى مادەني ايماق. ال تۇركى وداققا مۇنداي پروتسەستىڭ قاجەتى جوق، تۇركى تىلدەرى ءبىر ءتىلدىڭ ءارتۇرلى ديالەكتىلەرى جانە ءبىر-بىرىمەن ەركىن تۇسىنىسە الادى جانە ءتۇسىنىسۋدىڭ وزگە دە ءبىر تەحنولوگيالارى پايدا بولا جاتار.

ەگەر تۇرىك تىلدەرىن ءىرى-ءىرى ديالەكتىلەر دەپ قاراستىرساق، وندا ءبىرتۇتاس تۇركى تىلدەرى الەمدە 5-ورىندا تۇر، وندا قازاق ءتىلى دە تۇرىك تىلدەرىنىڭ ءبىر قۇرامى بولعاننان كەيىن الەمدەگى 4 نە 5-ءتىل دەپ قاراستىرايىق، 70 - ءتىل ەمەس.

بۇل جەردە قازاق ءتىلى بۇكىل تۇركى تىلدەرىنىڭ اتا ءتىلى رەتىندە قاراۋىمىزعا بولادى، مۇنى بارلىعى دا مويىنداپ وتىر، كونە تۇركى ءتىلىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت ەكەنى عىلىمدا دالەلدەنگەن دە. الاش كەزەڭىندە تاتارلار دا تۇركىلەرگە ورتاق ءتىل - قازاق ءتىلى دەپ مويىنداعان جانە احمەت جاساعان توتە جازۋدى ورتاق جازۋدى وزدەرىنە قابىلداۋدى ويلاعان. تۇرىكتەردىڭ ءوزى «ناعىز تۇرىكشە - بۇل قازاقشا تۇرىكشە» دەپ ايتادى.

blogtime