قازاق حاندىعىنا 550 جىل: «تەرەكتى اۋليە» پەتروگليفتەرى
تەرەكتى جارتاسىنداعى بەينەلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 1 مىڭجىلدىقتىڭ سوڭى مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى 1 مىڭ جىلدىقتىڭ باسىندا بەدەرلەنگەن.
«تەرەكتى اۋليەدەگى» سۋرەتتەر (پيكتوگرامما، پەتروگليفتەر) تاس بەتىنە قاشالىپ سالىنعان. پيكتوگرامما تاس بەتىنە سالىنعان سۋرەتتەردىڭ بىزگە جەتكەن كونە ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. تىرشىلىكتە تىلسىم تابيعاتپەن ءتىل تابىسقان ادامزات بالاسىنىڭ بار ءبىلىمى، تانىم- تۇيسىگى، اقىل- پاراساتى، زەيىن- زەردەسى بەينە- بەلگىلەر تۇرىندە تاس بەتىنە تاڭبالانعان. تىرشىلىك يەسى ءوزىنىڭ ءومىر ساتىسىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە تابيعاتپەن، قورشاعان ورتامەن قارىم- قاتىناسىن بەينەلەپ قالدىرعان.
كەيبىر تاستاردىڭ مۇقيات وڭدەلگەنى سونشالىق، ولاردىڭ بەتتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايناداي جىلتىرايدى. جەرگىلىكتى حالىق ونى اۋليەنىڭ سىرعاناعى دەپ اتاپ كەتكەن.
«اللا تاعالانىڭ ايرىقشا ىقىلاسىنا بولەنگەن، بويىنا ارۋاق قونعان اۋليە ادامدار ىقىلىم زاماندا جۇمىر جەردى جاياۋ ارالاپ، تابيعاتتىڭ تىلسىمىنا ۇڭىلگەن، ءدىن مەن ءدىلدى زەردەلەگەن، اڭىز- اڭگىمەلەردى جۇرگەن جەرلەرىنە تاراتقان. بىردە سونداي اۋليەنىڭ ءبىرىنىڭ تابانى تەرەكتىگە دە تيەدى. بۇل ءوڭىر ول كەزدە ادام اياعى باسپاعان جاپان دالا بولسا كەرەك. شولدەن قاقتالعان، شارشاپ- شالدىققان، ابدەن السىرەگەن اۋليەنىڭ كوزىنە الدەن ۋاقىتتا جاراتقاننىڭ جورالعىسىنداي جاسىل جەلەكتى ءزاۋلىم بايتەرەك شالىنادى.
اقىرعى ءال- قۋاتىن بويىنا جيعان ول بايتەرەكتىڭ كولەڭكەسىنە تىنىستاۋعا ۇمىتىلادى. كوكجيەككە كوسىلگەن جالاڭاش جازىقتىڭ ورتاسىنداعى بالانىڭ باسىنداعى ايدارداي جاسىل الاڭقايعا جەتكەندە ول تەرەكتىڭ تۇبىنەن شىمىرلاپ شىعىپ جاتقان بۇلاقتى كورەدى. ءموپ- ءمولدىر سالقىن سۋدى راحاتتانا ءىشىپ، تەرەكتىڭ كولەڭكەسىنە جانتايا كەتەدى. تىنىعىپ تۇرعان جاھانگەر تاڭ- تاماشا كۇي كەشەدى. شارشاعانى قانداۋىرمەن سىلىپ العانداي باسىلىپتى. ەڭ عاجابى، ماسا تالاعان جارادان ينەنىڭ كوزىندەي دە بەلگى قالماپتى. بۇل قاسيەتتى، كيەلى بۇلاق بولدى دەپ ويلاعان ول كوككە قولىن جايىپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتتى.. .» دەگەن اڭىز قالعان.
«تەرەكتى اۋليە» اتانعان توبەشىكتەر شوعىرىندا شوق جۇلدىزداردىڭ شوعىرىن بىلدىرەتىن ون ەكى تاۋ تەكە بەدەرلەرى، تۇلپار اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءىزى، تاس بەتىندەگى كۇن مەن اي تاڭبالارى، توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ تاس بەتىندەگى تاقتاسى، تەرەكتى اۋليەنىڭ قاسيەتتى قۇران ساقتاعان ورنى بار. سونىمەن قاتار، توبەشىكتەردىڭ ۇستىندە دە، قاپتالدارىندا دا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقپەن بەدەرلەنگەن قوساقتالعان تۇيەدەن باستاپ، جالاڭاياق ادامنىڭ ىزىنە دەيىنگى تاڭبالار سالىنعان. ءبىراق ولارعا قاراپ ءبىر بەلگىلى پايىم، ءتۇيىن تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز تابا المايسىڭ.
ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى ماتەريالدىق مادەني ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەپ، قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، وسى وڭىردەگى ەجەلگى قالالار مەن قونىستار، كەسەنەلەر مەن مازارلار، كونە كەرۋەن جولدارى، ارحەولوگيالىق جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى جايلى تەرەڭ تۇجىرىمدار جاساعان عالىم الكەي حاقان ۇلى مارعۇلان 1951 - جىلى تەرەكتى اۋليە پەتروگليفتەرىنە دە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن.
«ەرلىكتى قادىرلەگەن ساق، عۇن، ۇيسىندەر جولعا شىققاندا بەلىنە كۇمىس كەسە، نە تۇلپار اتتىڭ تۇياعىن بايلاپ جۇرەتىن بولعان. بۇل ءداستۇر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن كىشى ءجۇز تايپالارىندا ساقتالىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە تۇلپار اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءىزى تاۋداعى تاسقا دا بەزەلىپ تۇسكەن. گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا ساقتار جەرىندە ادام تابىناتىن تاسقا تۇسىرىلگەن «ءتاڭىرىنىڭ» «تابان ءىزى» بار دەگەن ۇعىم بولعان. وسىنداي تاسقا قيىپ تۇسىرگەن ادام ءىزى تەرەكتى اۋليە تاسىندا، ۇلىتاۋدىڭ ارعاناتى تاسىندا كەزدەسەدى»، - دەپ جازادى زەرتتەۋلەرىندە عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان.
«تەرەكتى اۋليە» گرانيت قىرقالار كەشەنىنىڭ اندا- ساندا عىلىمي كىتاپتاردا اتالعانى بولماسا تۇبەگەيلى زەرتتەلمەگەن. تاريحى تىلسىمعا، تاستارى تاڭبالارعا تولى كەشەننىڭ ادامزات تاريحىنىڭ اشىلماي جاتقان بەتتەرىن اقتارۋعا سەپتىگى ءتيۋى ابدەن ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا وسىنشاما كۇردەلى كەشەن مامان عالىمدار تاراپىنان تياناقتى زەرتتەلۋىن كۇتىپ جاتىر. تاستاعى مۇسىندەردىڭ ەرمەك ءۇشىن سالىنباعانى، ولاردىڭ وسى ءوڭىردى قۇتتى قونىسى ەتكەن ەجەلگى ادامداردىڭ تىنىس- تىرشىلىگى مەن نانىم- تانىمنان تۇسىنىك بەرەتىندىگى اقيقات.
دەرەككوزى: ق. احمەتوۆ، « ۇلىتاۋ»، «مەنىڭ وتانىم - قازاقستان» سەرياسى
