قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ەلدىگىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن ۇقتىرادى
بۇل تۋرالى الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، وبلىستىق كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى دامىتۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ مامانى عالىمتاي تولەپبەرگەنوۆ ءوزىنىڭ پىكىرىن ءبىلدىرىپ وتىر.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى - ءبىر جارىم عاسىر بويىنا ءۇزىلىپ قالعان ەلدىگىمىزدىڭ زاڭدى، تاريحي جالعاسى. بۇل - وسىنشاما قاسىرەت پەن قايعى شەككەن قازاق بالاسىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باقىتى. ونى ساقتاۋ، نىعايتۋ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋ ەلباسىمىز ايتقانداي، ءار قازاقستاندىقتىڭ قاسيەتتى مىندەتى. بۇگىندە سارى ارقا تورىنەن ورىن تەپكەن استانامىزدا پرەزيدەنت سارايىنىڭ اق وردا، ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن مەشىتتىڭ ءازرەت سۇلتان اتالۋىندا دا ۇلكەن ءمان، تاريحي نەگىزدەر جاتىر.
«قازاق ەلى - ەرتە زامانعى عۇن يمپەرياسى مەن ورتا عاسىرلارداعى تۇركى قاعاناتىنىڭ، قىپشاق حاندىعى مەن كەشەگى التىن باۋلى التىن وردانىڭ، 1370-جىلدارى التىن ورداعا تۋرا بيلىگىن جۇرگىزگەن اق وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. ۇرىس حان كەزىندە داۋىرلەگەن ايبىندى اق وردانىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحى ءۇشىن ماڭىزى زور. قازاق رۋلارىنىڭ ءبىرىڭعاي قازاق وداعىنا بىرىگۋى، حالىق رەتىندە ساياسي ساحناعا شىعۋى وسى كەزدەن باستاۋ الادى. جوشى اۋلەتىنەن شىققان ۇرىس حان - قازاق حاندارى اۋلەتىنىڭ نەگىزدەۋشىسى. سان عاسىر وتسە دە، ونىڭ مازارىنىڭ قازىرگى كەزگە دەيىن ساقتالۋىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا جاتسا كەرەك. ايتپەسە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇلى جاۋلاۋشىنىڭ بىردە-ءبىر بالاسىنىڭ مازارىن باسقا ءبىر ەلدەن تابا المايسىز. ونداي ەشقايدا جوق. بۇعان باستى سەبەپ - جوشى حان ورنىققان ەلگە كەلىپ بيلەۋشى بولدى، ول بيلەۋشى رەتىندە وسى ەلدىڭ مۇددەسىن قورعادى.
سوندىقتان دا، بۇل ەلگە ونىڭ ءوزى دە، ۇرپاعى دا ابدەن ورنىعىپ قالعان سىڭايلى. تۇڭعىش قازاق حانى كەرەي ۇرىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى توقتاقيادان تاراسا، جانىبەك حان ۇرىس حاننىڭ كىشى ءۇرىم-بۇتاعىنان شىققان. جانىبەك حاننىڭ اكەسى - اق وردانىڭ سوڭعى ۇلى بيلەۋشىسى باراق حان. ول 1428-جىلى وردادا باستالعان بۇلىنشىلىك سوعىستا قازاعا ۇشىراعاننان كەيىن ونداعى بيلىك شەيبانيلەر اۋلەتىنىڭ وكىلى ءابىلقايىر حاننىڭ قولىنا ءوتتى. ءابىلقايىر حان وزىنەن اتاق-داڭقى اسقان، جوشى نەگىزىن سالعان مەملەكەتتەردەگى ساياسي- ەل باسقارۋشىلىق ءداستۇر بويىنشا ورداعا زاڭدى حان بولۋعا ءتيىستى ۇرىس حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەكتى ورشەلەنە قۋدالاپ وتىردى. ولاردى 1446-جىلدار شاماسىندا سىر بويىنداعى مۇرالىق قالا يەلىكتەرىنەن ايىردى. اۋەلدەن ۇرىس حان اۋلەتىنە ارقا سۇيەپ كەلگەن قازاق رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى ءابىلقايىر حاندىعىنداعى ىشكى تارتىستا اۋلەتتىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى كەرەي مەن جانىبەكتى قولداپ، سىر مەن سارى ارقادان شۋ مەن تالاسقا ۇدەرە كوشكەن ۋاقىت مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي- ءراشيديى» دەرەگى بويىنشا 1455-1456-جىلدارعا سايكەس كەلەدى. وسى وقيعا جونىندە تاريحشى دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلقايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە جانىبەك حان مەن كەرەي موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ولار بارىپ ورنالاسقان سوڭ، ءابىلقايىر حان دۇنيە سالدى دا، وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى. ءىرى-ءىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان، جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولاردى وزبەكتەر «قازاقتار» دەپ اتادى. «قازاق سۇلتاندارى 870 -جىلدارى (1465-1466) بيلەي باستادى...».
الاشا حان، جوشى حان مازار-كەسەنەلەرى ورنالاسقان ۇلىتاۋ ءيسى قازاق بالاسى، الاش جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى مەكەن. سەبەبى، وسىندا جوشى شىڭعىس ۇلى جاڭا ۇلى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالادى، ودان بەرگى حانداردىڭ كوپشىلىگى وسىندا حان تاعىنا وتىرعىزىلدى. جوڭعار-قالماق، شين جانە قوقان شاپقىنشىلىقتارىنا قارسى كۇرەستەردى اسقان ەرلىكپەن جۇرگىزىپ قازاق ەلىن تۇراقتاندىرعان، التى الاشتىڭ ايبىنى اتانعان ابىلايدىڭ، ونىڭ نەمەرەسى جوشى اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى وكىلى كەنەسارىنىڭ دا وسى جەردە 1841-جىلى ءۇش جۇزگە حان سايلانىپ، اق كيىزگە كوتەرىلگەنى دە تاريحي فاكت.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى اسىرەسە، كوپ تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ول قازاق حالقىنىڭ ءدىني- مەنتالدىق بولمىسى. قازاق جەرىنە ءدىن يسلامنىڭ كەلگەنىنە 1200-جىلداي ۋاقىت وتسە دە، بارلىق قازاق حاندارى وزدەرىن مۇسىلمان ەلىنىڭ بيلەۋشىلەرى رەتىندە ساناپ، مۇسىلمانشا نىپسى ەسىمدەرى بولعانىنا قاراماستان، ءارتۇرلى تاريحي نەگىزى جوق پىكىرلەر حالىق اراسىندا كوپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. اقيقاتىنا كەلگەندە، قازىرگى ءدىن تاريحىن تانۋشى مامانداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنەر بولساق، مىنا ماسەلەنى باسا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ول - قازاق مەملەكەتىنە تەك يسلامنىڭ حانافي باعىتىن قابىلداعان تۇركى-قىپشاق، باسقا دا رۋلاردىڭ ەنۋى. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىندا، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا، تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىندا» شاريعات نورمالارىنىڭ كىرگىزىلۋى يسلام ءدىنىنىڭ سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنا ورنىققانىنىڭ ايعاعى ەمەي نەمەنە؟ تۇركىستان قالاسىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي عانا ەمەس، ءدىني-رۋحاني ورتالىعىنا اينالۋى ءبىزدىڭ باسقا ەمەس، مۇسىلمان ەلى بولعاندىعىمىزدىڭ دالەلى دەر ەدىك. ارينە، يسلام ءدىنىنىڭ دالالىقتار اراسىندا كەڭ تارالۋىندا سوپىلىق تاريحاتتاردىڭ ءرولى كۇشتى بولعاندىعى دا اقيقات. قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدى بۇرىنعى ءداستۇر بويىنشا ۇلىتاۋدا عانا ەمەس، ازىرەت سۇلتان ىرگەسىندە حان كوتەرۋ - ونىڭ مۇسىلمان قازاق حالقىنىڭ ەلى بيلەۋشىسى ەكەندىگىن كورسەتەتىن وقيعا. وسى تۋراسىندا ابىلاي حاننىڭ رەسەي يمپەراتريتساسىنا جازعان حاتى دا بار ەكەنى ءمالىم. اربىردەسىن جوڭعار-قالماق سوعىسىن باستاۋ ءۇشىن جوڭعار قوڭتايشىسى قازاقتاردىڭ يسلام دىنىنەن باس تارتىپ، بۋددا ءدىنىن قابىلداماعانىن ايتا كەتۋىمىز قاجەت. جوعارىداعىداي ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ پايدا بولۋى ول تاريح وقۋلىقتارىندا ءالى دە بولسا، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدىڭ وسىنداي مادەني-رۋحاني قىرلارىنىڭ كەڭ كولەمدە كورىنىس تابا الماي وتىرعاندىعىنىڭ سالدارى دەر ەدىم.
سوندىقتان، بيىلعى 2015-جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋىمىز ءبىزدىڭ وسى ولقىلىقتارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ەلدىگىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن كەڭ كولەمدە تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ بەرەدى»، دەيدى عالىمتاي تولەپبەرگەنوۆ.
اۆتور: اسلان وسپانوۆ
