قازاق حاندىعى - 550: تۇرىك سۇلتانى دا، پارسى حانى دا مەنەن ەشبىر جوعارى ەمەس - تاۋكە حان
***
مۇنىڭ بارلىعى ن. م. كارامزيننەن باستالعان ورىس اۆتورلارىنىڭ، ورىس ادەبيەتىنە نەگىزدەلگەن كەيبىر باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قازاقتاردىڭ «تازا كوشپەلىلىگى» تۋرالى پايىمداۋلارىنىڭ جالعاندىعىن، ولاردىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ وتىرىقشى، جارتىلاي وتىرىقشى رەتىندە ءومىر سۇرگەندىگىن كورسەتەدى.
ءتىپتى، قازاقتاردىڭ اتا- بابالارى دا ساقتار زامانىنان بەرى تۇراقتى ءومىر كەشكەندىگىن، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقاندىعىن ارحەولوگيالىق ماتەريالدار دالەلدەپ وتىر (قاراڭىز: جولداسبايەۆ س. ج. قىستاۋلار - تۇراقتى عۇمىردىڭ بەلگىسى / قاز م ۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى. 2008. №7. 81-85-ب ب. ).
قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى ديپلوماتيا سالاسى بولىپ تابىلادى. وتاندىق تاريحنامادا قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياسات مۇددەلەرى، مەملەكەت ارالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ادىستەرى مەن ستراتەگيالىق ماقساتتارى ءبىرشاما زەرتتەلدى. ءبىراق بۇل ماسەلە جونىندە قايشىلىقتى پىكىرلەر جوق ەمەس. كەيبىر اۆتورلاردىڭ كوشپەلىلەر سوعىس ارقىلى قوعامداعى الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى السىرەتۋگە تىرىستى دەگەن سوناۋ اتتيلا مەن شىڭعىس حان زامانىنان بەرى كەلە جاتقان پىكىردى قازاق حاندىعىنا دا تاڭۋعا تىرىسۋى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.
ХV-ХVІІІ عاسىرلار كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى ومىرىندە سىرتقى ساياساتىنىڭ سيپاتىن ايقىندايتىن الەۋمەتتىك تەكەتىرەستىڭ ورىن العاندىعى جونىندە قانداي دا ءبىر مالىمەتتەر ۇشىراسپايدى. قايتا قازاق حاندىعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن بەيبىت ءتيىمدى قارىم- قاتىناستار ورناتۋعا ۇمتىلدى.
قازاق حاندىعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتۋ، باسقا ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جونىندەگى سان عاسىرلىق ءداستۇرىن جالعاستىردى. حاندىقتا وزىندىك ديپلوماتيالىق راسىمدەر مەن ەرەجەلەر قالىپتاستى.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۆيزانتيامەن، يران جانە قىتايمەن قارىم- قاتىناستارى جونىندەگى قۇجاتتاردا تۇركى بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتامالىق نورمالارىنا قاتىستى ماعلۇماتتار ءجيى ۇشىراسادى. شەتەلدىك ەلشى حاننىڭ ورداسىنا كىرەردە تابالدىرىقتى باسپاي اتتاپ وتكەننەن كەيىن تىزەسىن بۇگە وتىرىپ ءسوز العان، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن.
ХVІІІ عاسىردا دا حانعا باس يۋ، تىزەرلەپ وتىرىپ سالەم بەرۋ راسىمدەرى قازاقتاردا دا ساقتالعان سەكىلدى. 1736 - جىلى جازدا ورىنبور ەكسپەديتسياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اعىلشىن دجون كەستل ءابىلقايىر حان ورداسىندا ەلشى راسىمدەرىن ساقتاي وتىرىلىپ قابىلدانادى. ول جونىندە ءوز «كۇندەلىگىندە» كەستل بىلاي دەيدى:
«ولار (قازاقتار. - ك. ە. ) .. . (حانعا بارعاندا) قالاي تىزەرلەپ وتىرۋدى، ماڭدايدى جەرگە ءۇش رەت قالاي تيگىزۋدى كورسەتتى.. . جارتى ساعات وتكەننەن كەيىن جينالعان قاراقۇرىم حالىقتىڭ كوزىنشە بايبەك پەن تاعى ءبىر كىسى ەكى جاقتان قولتىقتاپ، جەتەكتەپ مەنى حانعا الىپ كەتتى. حان وتىرعان ۇيگە ون ادىم قالعاندا، ءبىر مينۋت قيمىلسىز تۇرۋىمدى سۇرادى. سودان كەيىن اديۋتانت نەمەسە ولاردىڭ تىلىندە جاساۋىل ماعان دىبىس بەرىپ، مەنى تاعى التى ادىم جەرگە اپارىپ، تاعى ءبىر مينۋت جاساۋىل كەلگەنشە تۇرعىزىپ قويدى. ارتىنشا مەنى تۋرا ەسىكتىڭ الدىنا الىپ باردى، تاعى ءبىراز تۇرعاننان كەيىن، جەرگىلىكتى جەردىڭ سىي- قۇرمەتىمەن دەمەپ ىشكە كىرگىزىپ جىبەردى.. . ەسىكتەن كىرگەندە باسىمداعى قالپاعىمدى الدىم، حاننىڭ الدىندا فرانسۋزدارشا ءۇش رەت قۇرمەتپەن باسىمدى ءيىپ، قوشەمەت كورسەتتىم.. .» (دجون كەستل. اتالعان شىعارما. 20-21-بەتتەر).
كوشپەلىلەردە، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردا ەۋروپا ەلدەرى مەن رەسەيدە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىنا جالاڭباس كىرۋ سەكىلدى حاتتامالىق داستۇرلەردەن وزگەشە، ءوز دۇنيەتانىمدارى بويىنشا قالىپتاسقان ديپلوماتيالىق ەتيكەتتەرى بولعان. پروفەسسور ك. حافيزوۆانىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «پەتەربۋرگتە ابىلاي حان ەلشىسى رەتىندە بارعان قازاق سۇلتانى ورىس پاتشاسىنىڭ اۋديەنتسياسىندا جالاڭباس وتىرۋعا كەلىسپەۋشىلىك» بىلدىرگەنىن جازادى.
كوكتۇرىكتەردىڭ كەزىنەن بەرى ەلشى، قازىرگى تىلمەن ايتساق، ديپلوماتيالىق يممۋنيتەتپەن قورعالعان. اقىن - فيلوسوف ءجۇسىپ بالاساعۇن:
ەلشى ەرەكشە، بارلىق ەردىڭ ساراسى،
ارتىق بىتكەن ءبىلىم، اقىل- ساناسى.
قۇدايدىڭ ەڭ اسىل قۇلى - ەلشىلەر،
تالاي ىزگى ءىستى سولار تىندىرار، - دەپ جازادى.
بۇگىنگى كۇنى دە قازاق «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» دەيدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە كۇش كورسەتۋگە ەمەس، بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمتىلعانىن كورسەتەدى.
كوكتۇرىكتەردەن بەرگى ۋاقىتتىڭ بارىندە تۇركى ەلشىلەرىنىڭ بەرگەن انتىنا، وداقتاستىق جونىندەگى شەشىمگە ادالدىعى تالاي قۇجاتتاردا كورىنىس تاپقان.
بۇگىنگى قازاقتاردا «جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى» دەگەن ءسوز بار. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ جۇيەلىگى دە دالەلدىلىگى، بايقامپازدىق پەن ءبىلىمپازدىق تۇركى ەلشىلەرىنە ەجەلدەن ءتان. شەشەندىكتىڭ، ديپلوماتيا تىلىندە ءوز پىكىرىن جەتكىزە ءبىلۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى - قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ (1667-1764) قازاق- قالماق كەلىسسوزىندەگى مونولوگى: «ءبىز - قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت- بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام- تۇزىمىزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز».
قازاق حاندارى كوشپەلىلەرمەن قارىم- قاتىناستارىندا ادەتتىك قۇقىققا سۇيەنە وتىرىپ ارەكەت ەتتى. ورىس حان مەن باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي ەڭ الدىمەن اق وردا حاندارىنىڭ سىرداريا بويىنداعى مۇراگەرلىك جەرلەرگە ءوز بيلىگىن ورناتۋعا ۇمتىلدى. باراق حان: «سىعاناق جايىلىمدارى زاڭ مەن ادەتتىك قۇقىق بويىنشا ماعان تيەسىلى، سەبەبى مەنىڭ اتام ورىس حان سىعاناقتا قۇرىلىس سالدى»، - دەيدى.
قازاق حاندىعىنىڭ وداقتاستىق قاتىناس ورناتقان تۇڭعىش مەملەكەتى - موعولستان بولدى. بۇل وداق قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ ХVI عاسىردىڭ 30- جىلدارىنا دەيىن سوزىلدى. شىعىس دەشتى قىپشاق ءۇشىن كۇرەستە جوشى اۋلەتىنەن شىققان احمەت حانمەن، ماحمۇد حانمەن، يباق حانمەن وداقتاستى.
1533 - جىلى موعولستان تاعىنا وتىرعان ابدار- راشيد حان وزبەكتەرمەن (شايباني اۋلەتىمەن) وداقتاسىپ، قازاقتاردان جەتىسۋ مەن تيان- ءشاندى قايتارىپ الۋعا تىرىسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسۋ ارقىلى قازاق حاندىعى بۇل جەرلەردى ساقتاپ قالادى.
ХVI عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىمەن رۋس تە، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى مەن ورتا ازيا حاندىقتارى دا ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى (1558-1559 جانە 1562-1563 ج. ) . بۇحار حاندىعى مەن حيۋاعا بارىپ قايتقان اعىلشىن كوپەسى ە. دجەنكينسون: «مەن مۇندا (بۇحاراعا. - ك. ە. ) كەلگەنگە دەيىن ءۇش جىلداي ۋاقىتتان بەرى سوعىس ءجۇرىپ جاتتى.. . تاشكەنت ءۇشىن سوعىسىپ جاتقان مۇسىلمان دىنىندەگى حالىق - قازاقتار (Cassaks) دەپ اتالادى، ولار - وتە قۋاتتى»، - دەپ جازدى (ەسماعامبەتوۆ ك. قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە. الماتى، 1994. 46-ب.).
ХVІ عاسىردىڭ Ⅱجارتىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياسي جاعدايى كۇردەلىلەنە تۇسەدى. نوعاي ۇلىسى مەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ قازاقتارعا قارسى وداقتاسۋى، ورىستاردىڭ 50- جىلدارى قازان مەن استراحان حاندىقتارىن باسىپ العاننان كەيىن قازاق جەرىنە جاقىنداۋى قازاق حانى حاقنازاردى (1538-1580 ج. ج. ) وزبەك حانى ابدوللا ІІ- مەن «انتتاسقان شارت» جاساۋعا اكەلەدى.
تاۋەكەل حان تۇسىندا سىرداريا بويىنداعى قالالار ءۇشىن ۇزاققا سوزىلعان كۇرەس قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالادى. تاۋەكەلدىڭ ميراسقورى ەسىم حاننىڭ (1598-1613/14 ج. بيلىك جۇرگىزگەن) 1598 -جىلى بۇحارامەن جاساسقان ءبىتىم شارتى بويىنشا تۇركىستان مەن تاشكەنت قازاق حاندىعىنا بەرىلدى.
16 - عاسىردىڭ باس كەزىنەن رەسەي قازاق حاندىعىنا ۇلكەن مۇددەلىلىك تانىتتى. ورىس مەملەكەتى التىن وردا قۇرامىندا بولعان ەلدەردى ءوز قاراماعىنا الۋعا جانە ولارمەن قارىم- قاتىناستاردا ءوزىن التىن وردانىڭ «بىردەن- ءبىر مۇراگەرى» ەكەندىگىن مويىنداتۋعا ۇمتىلادى. باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن جازىسقان ديپلوماتيالىق قۇجاتتارىندا نوعايلاردى، ءسىبىردى، قازاق حاندىعىن، قالماقتاردى ءوز قولاستىنا العانىن مالىمدەپ، وسى ارقىلى ءوزىن قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى.
كوپ ۋاقىتقا دەيىن ورىس پاتشاسى سارايىندا التىن ورداداعى ەل باسقارۋ جۇيەسى دە، شىعىستىق ەتيكەت تە ۇستەم بولدى. ءتىپتى، ورىس كنيازدارىنىڭ ءبىرازى وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن شىڭعىس حاننان باستادى جانە ولار ريۋريكوۆيچتەن تاراعانداردان جوعارى تۇردى. ولاردىڭ مۇنداي مىنەز تانىتۋىندا گەنەالوگيالىق نەگىز دە جوق ەمەس- ءتى. قىپشاق قىزدارىنا ۇيلەنگەن ۆسيەۆولود يۋريەۆيچ بولشوە گنەزدو (1154-1212) ، ياروسلاۆ ۆسيەۆولودوۆيچ (1191-1246) ، قونشاقتىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەن كنياز گەورگي (1318 ج. ) ، نوعايدىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن فەدور ريازانسكيدى اتاساق تا جەتكىلىكتى (كاراتەيەۆ م. د. رۋس ي تاتارى. كنياجەسكيە رودى. ديناستيچەسكيە تابليتسى. م. , 1994) .
باتىيدىڭ ۇلى سارتاكپەن انتتاسقان ياروسلاۆتىڭ ۇلى الەكساندر قىپشاق قولىن باستاپ، 1240 - جىلى 15 - ماۋسىمدا نيەۆانىڭ لادوگا كولىنە قۇياتىن ساعاسىندا نەمىستەردىڭ اسكەرىن تالقانداپ، ورىس حالقىنىڭ تاريح ساحناسىنان جويىلىپ كەتپەۋىنە سەبەپكەر بولدى. ا. نيەۆسكيدىڭ ورىستاردىڭ باستارىن بىرىكتىرۋدەگى ءرولى جونىندە پ. ن. ساۆيتسكيدىڭ، تاريحشىلار س. م. سولوۆيەۆ پەن ليەۆ گۋميليەۆتىڭ ايتقاندارى جۇرتشىلىققا ايان.
1513-1520 - جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعى ماسكەۋمەن ەلشىلىك قاتىناستار ورناتادى. ءبىراق قاسىم حان رەسەيدىڭ شىعىسقا قاراي باعىت ۇستاۋى جالپى تۇركى كەڭىستىگىنە قاۋىپ توندىرەتىنىن الدىن الا بولجاعانعا ۇقسايدى. قازىرگى ۋاقىتقا جەتكەن ەپيكالىق شىعارمالار مەن ءان- كۇيلەر نوعاي ورداسىنداعى قازاقتار مەن قازاق حاندىعىنان قازان حاندىعىن قورعاۋعا بارعانداردىڭ بولعاندىعىنان حابار بەرەدى (يسين ا. قازاق حاندىعى مەن وسمان پاتشالىعى ساياسي بايلانىستارىنىڭ باسى / اباي. رەسپۋبليكالىق فولكلورلىق- ەتنوگرافيالىق ادەبي- كوركەم جۋرنال. 1994. №4 (44) . 32-ب. ).
اعىلىشىن جازۋشىسى ر. فوكستىڭ ورىستار قازاق جەرىنە 16 - عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنەن باستاپ كوز الارتا باستادى دەپ كورسەتۋى سول كەزەڭدەگى وقيعالار سيپاتىن مەڭزەيدى. ر. فوكستىڭ ايتىپ وتىرعان كەزەڭى يۆان گروزنىيدىڭ ايداپ سالۋىمەن 1573 - جىلى ورىس- كازاكتاردىڭ سارايشىق قالاسىن تالقانداپ، تۇرعىندارىن قانعا بوياعان وقيعامەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. الايدا، رەسەيدىڭ قازاقتار جونىندە مۇنان الدەقايدا بۇرىنىراق مالىمەتتەر جيناي باستاعانىن ورىس پاتشاسى مۇراعاتىنىڭ تىزبەسىندە 37- جاشىكتە «قاسىم پاتشا تۇسىنداعى كىتاپتار مەن تىزىمدەردىڭ» بارلىعى تۋرالى مالىمەت راستايدى.
قازاق حاندىعى تۋرالى ماعلۇماتتاردىڭ جيناستىرىلۋى ونى تانىپ- بىلۋگە، تەڭ قۇقىلى قارىم- قاتىناستار ورناتۋعا ەمەس، كوبىنە قازاقتاردىڭ سانى، اسكەري كۇشى، قارۋ- جاراعى، ورنالاسۋى جونىندەگى بارلاۋشىلىق ماقساتتى كوزدەيدى. تۇركياعا بارعان ورىس ەلشىسى ۆ. م. ترەتياك- گۋبينگە: «دا ي پرو كازاتتسكۋيۋ وردۋ ەمۋ پىتاتي، كتو نىنە ۆ كازاكەح گوسۋدار. ي گدە كوچۋەت» دەگەن تاپسىرما بەرىلەدى.
16- عاسىردىڭ 30-40- جىلدارىندا ساياسي بىتىراڭقىلىقتى باستان كەشىرگەن قازاق حاندىعى ءوز ەگەمەندىگى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن نوعايلارعا، ءسىبىر حاندىعىنا قارسى كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. ايىرىلىپ قالعان جەرلەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن حاقنازار حان 1568 - جىلدىڭ كۇزىنە قاراي حاجى- تارحانعا (استراحان) دەيىن شابۋىلداپ، قازاق اسكەرلەرى ەدىلدىڭ ساعاسىندا ورىستارمەن سوعىسادى. بۇل جونىندە رۋس رەچ پوسپوليتايا مەن تۇركياعا حابار بەرەدى. مۇراعات دەرەكتەرىنە قاراعاندا، حاقنازار حان 1571-1572 - جىلدارى ماسكەۋگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىلىكتىڭ الدىنا قويىلعان نەگىزگى ماقسات رەسەيمەن ءوزارا ءتيىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتىناستار ورناتۋ بولاتىن.
ورىس مەملەكەتى قازاق حاندىعىمەن وزىنە عانا ءتيىمدى كەلىسىمشارت جاساسۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ ىشكى دە، كۇردەلى سىرتقى ساياسي جاعدايىن پايدالانۋدى كوزدەيدى. ونداي جاعداي، اسىرەسە، ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ قازاقتارعا شابۋىلدارى كەزىندە بايقالادى. 1573 -جىلى ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ قازاقتارعا جىبەرىلگەن ترەتياك چەبۋكوۆ دەگەن ەلشىسى كوشىمگە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋدى عانا نيەت تۇتپايدى. ترەتياك چەبۋكوۆ باستاعان ەلشىلىك ساپارىنىڭ ءساتسىز اياقتالۋىنا قاراماستان، قازاق حاندىعىمەن شارۋاشىلىق- ساۋدا قاتىناستارىن ورناتۋ دەگەن جەلەۋمەن رەسەي حاندىقپەن شەكارالاس وڭىرلەردى وتارلاي باستايدى جانە ەڭ الدىمەن ءسىبىر حاندىعىن وزىنە قاراتۋدى ماقسات تۇتادى.
قازاق- ورىس قاتىناستارى تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، قازاق حاندىعىن تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە مويىنداۋ، ونىمەن مامىلەگەرلىك بايلانىستار ورناتۋ ارقىلى رەسەي قازاق جەرىن دە بىرتىندەپ وتارلاۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرا باستايدى.
قازاق سۇلتانى ورازمۇحامەدتى (وراز مۇحاممەد) كەلىسسوز جۇرگىزگەن بولىپ، الداپ تۇتقىنعا الۋى رەسەيدىڭ قازاق حاندىعىن وزىنە باعىندىرۋدىڭ ءبىر امالى رەتىندە قاراستىرۋىنىڭ مىسالى بولىپ تابىلادى. 1594 - جىلى تاۋەكەل حاننىڭ ورازمۇحامەدتى تۇتقىننان بوساتۋ، اسكەري وداق قۇرۋ، سول كەزدە ءسىبىر حاندىعىمەن سوعىسىپ جاتقاننان كەيىن قارۋ- جاراقپەن كومەك بەرۋ جونىندەگى وتىنىشىمەن بارعان قۇلمۇحامەد باستاعان ەلشىلىك ساپارىنان ەشتەڭە شىقپايدى. سەبەبى، ورازمۇحامەدتى بوساتۋدىڭ باستى شارتى رەتىندە ورىس پاتشاسى بوريس گودۋنوۆ قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋىن العا تارتادى.
ورىس تاريحناماسىندا بوداندىق ماسەلەسىنىڭ تاۋەكەل حان تاراپىنان كوتەرىلۋىن ەكى ەل اراسىنداعى «ۇلى دوستىقتىڭ» باستاۋىندا تۇرعان وقيعا رەتىندە سيپاتتاۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. بۇل قازاق حانىنىڭ ءوز تۋىسى ورازمۇحامەدتى بوساتىپ الۋعا ۇمتىلعان جاي ايلاسى عانا بولاتىن. رەسەي قازاقتاردى ءسىبىر حاندىعى مەن بۇحارا حاندىعىنا قارسى باعىتتاۋعا، وسى ارقىلى ولاردىڭ ۇشەۋىن دە السىرەتىپ، وزىنە تاۋەلدىلىككە ءتۇسىرۋدى ماقسات تۇتادى.
قازاقتارعا قارۋ- جاراق تا بەرمەيدى. قايتا ورىس پاتشاسى قازاق حانى تاۋەكەلدەن ءوز ۇلىن اماناتقا جىبەرۋدى سۇرايدى. بۇل جاعداي حاندىقتىڭ ورىس سيۋزەرەنيتەتىن قابىلداۋى دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى.
ونىمەن قويماي، تاۋەكەل حان بۇحارا حاندىعى مەن ءسىبىر حاندىعىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى ورىس پاتشاسىنىڭ قۇزىرىنا قاراتسا عانا، قارۋ- جاراقپەن كومەكتەسەتىنىن ايتادى. بۇل نيەتىن 1595 - جىلى تاۋەكەل حانعا بارعان ۆەليامين ستەپانوۆ دەگەن ەلشىسى ارقىلى بىلدىرەدى.
1694 - جىلى تايقوڭىر قۇلجاباي اتالىق ۇلى ەلشىلىگى І پەترگە رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق قاتىناستاردى جانداندىرۋ جانە ساۋدا- ساتتىقتى دامىتۋ جونىندەگى تاۋكە حاننىڭ حاتىن تاپسىرادى.
1697, 1698 - جىلدارى تاۋكە حان توبىلعا ءتاشىم جانە تۇمانشى باتىرلاردىڭ ەكى ەلشىلىگىن جىبەرىپ، تاعى دا ەكى ەل اراسىندا «ىزگى قارىم- قاتىناستاردىڭ ورناۋىنا»، ساۋدا- ساتتىقتىڭ نىعايۋىنا ءۇمىت بىلدىرەدى.
قازاق حاندىعى مەن رەسەي مەملەكەتى اراسىنداعى قارىم- قاتىناستار، وتاندىق تاريحنامادا سۋرەتتەلەتىندەي، كەدىر- بۇدىرسىز، شيەلەنىسسىز ورىن العان جوق. سارى باتىر مەن كەلدەي مىرزا ەلشىلىگى تۇتقىنعا الىنىپ، توبىلعا جونەلتىلدى. ونىڭ ەسەسىنە توبىلدان قازاق حاندىعىنا كەلگەن اندرەي نەپريپاسوۆ پەن ۆاسيليي كوبياكوۆ تۇتقىندالدى.
1694 - جىلى پاتشا جارلىعى بويىنشا كەلدەي مىرزانى الىپ تۇركىستانعا كەلگەن فەدور سكيبين مەن م. تروشين: «كاك مى ۋچنەم ناكاز چەست ي پرو ناشيح ۆەليكيح گوسۋدارەي.. . زدراۆيە ەمۋ تيەۆكيحانۋ وبياۆليات، ي ون بى تيەۆكيحان ستاۆ، سلۋشال بەز شاپكي» ، - دەيدى. حان ولارعا تۇرىپ تىڭداي المايمىن، بوركىمدى دە الا المايمىن، بىزدەردە قۇدايعا دا بوركىن كيىپ تۇرىپ جالبارىنادى دەپ جاۋاپ بەرەدى. سول كەزدە سكيبين مەن تروشين «تۇرىك سۇلتانى مەن قىزىلباستىڭ (يراننىڭ. - ك. ە. ) حانى دا» پاتشا ءوتىنىشىن بوركىن الىپ تۇرىپ تىڭدايدى دەپ ءۋاج ايتادى. وعان تاۋكە حان تۇرىك سۇلتانى دا، پارسى حانى دا مەنەن ەشبىر جوعارى ەمەس دەپ قايتارىپ تاستايدى (كنياجەتسكايا ە. ا. پۋتەشەستۆيە توبولسكوگو كازاكا فەدورا سكيبينا ۆ كازاچيۋ وردۋ ۆ 1694-1696 گ گ./ سترانى ي نارودى ۆوستوكا / پود وبشەي رەد. د. ا. ولدەروگگە. ۆ ى پ. 22. كن.2. م. , 1980. س. 68) .
تاۋكە حاننىڭ ورىس ەلشىلىگىن سالقىن قابىلداپ، ورىس پاتشاسىنا قۇرمەت كورسەتۋ راسىمىنەن باس تارتۋى سول كەزەڭدەگى ورىس- قازاق قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعانىن، قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستاردا رەسەيمەن دە، تۇركيا جانە پەرسيامەن دە ءوزىن تەڭ قۇقىلى، ءبىر دەڭگەيدە ۇستاعاندىعىن بىلدىرەدى.
تاۋكە حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا بۇرىن تۇتقىندالعان نەپريپاسوۆ پەن كوبياكوۆتى دا، سكيبين مەن تروشيندى دە ەلىنە قايتارمايدى. اقىرىندا ا. نەپريپاسوۆ قايتىس بولادى دا، قالعاندارى 1695 - جىلى قازان ايىندا قاشىپ شىعادى.
حيۋاعا جەتىپ، ودان ۋفا ارقىلى توبىل قالاسىنا كەتكەن سكيبين ۆويەۆودا ا. نارىشكينگە ءوزىنىڭ قازاق ورداسىنا ساپارى تۋرالى ەسەپ جانە «قازاق ورداسى قالالارىنىڭ جازبا تىزبەسىن» تاپسىرادى. بارلاۋشىلىق ماعلۇماتتارىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى مۇنان كەيىن ماسكەۋدە، قايتادان توبىلدا سكيبيننەن جاۋاپ الىنادى. ول تۇركىستانعا اپاراتىن جولدار، ستراتەگيالىق نىساندار، وزەندەر، كولدەر، سىرداريا وزەنى بويىنداعى قالالار جونىندە ناقتىلى ماعلۇماتتار بەرەدى. ەكى جىل بويىنا تۇركىستاننان جايىق وزەنىنە دەيىنگى جەرلەردى ارالاعان ورىس بارلاۋشىسى قازاقتاردىڭ ورنالاسۋى، شارۋاشىلىعى، اسكەري قۋاتى جونىندەگى دە مالىمەتتەرى شىعىس ەلدەرىنە قاراي ۇمتىلعان ورىس ۇكىمەتىنە اسا قۇندى بولىپ كورىنەدى.
جوڭعارلار تاراپىنان شاپقىنشىلىقتاردىڭ جيىلەۋىنە بايلانىستى 18 - عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىنان باستاپ رەسەيمەن قاتىناستاردى رەتتەۋ، اسكەري وداق قۇرۋ ماسەلەلەرىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى. قازاق حاندىعى جوڭعارياعا قارسى اسكەري وداق قۇرۋ تۋرالى قايىپ حاننىڭ توبىلعا ەلشىلىگى (1716 ج. ) ، تانتاي باتىر، ارىستان اتالىق ۇلى مەن تايقوڭىر قۇلتاباي اتالىقۇلى ارقىلى 1 پەترگە حاتى، ءابىلقايىر حاننىڭ توبىلعا جىبەرگەن الىمبەت باتىر، بايبەك باتىر، تولەباي باتىر، ەسمامبەت باتىردىڭ ەلشىلىگىنىڭ (1718 ج. ) ۇسىنىستارى اياقسىز قالادى.
سوڭعى ەلشىلىك ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋ، تۇتقىندارمەن الماسۋ، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ورىس اسكەرلەرىن جىبەرۋ تۋرالى قايىپ حاننىڭ حاتىن دا تاپسىرادى. ءسىبىر گۋبەرناتورى م. پ. گاگارينگە قازاق حانى: «قونتايشى - سەنىڭ دە، مەنىڭ دە جاۋىم، ونىڭ جولىندا ءبىز تۇرمىز، اسكەر جىبەرۋ جونىندە ۇلى پاتشاعا حات جازامىز، كۇش جىبەرسە، بىزدەر سوعىسۋعا، نە بولماسا بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋگە دايىنبىز»، - دەپ جازادى.
وسى كەزەڭدەردە تۇركىستان قالاسىندا ن. بەلوۋسوۆتىڭ (1716 ج.) ، ف. جيليننىڭ (1717 ج. ) ، ب. بريانتسيەۆتىڭ (1718 ج.) ەلشىلىكتەرى كەلىپ، قايىپ حانمەن اسكەري وداق جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. الايدا، ولار ءساتسىز اياقتالادى، رەسەي تاراپىنان ناقتىلى قادامدار جاسالمايدى. ونىڭ ۇستىنە ورىس ەلشىلىكتەرى ديپلوماتيالىق جۇمىستاردان گورى قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري كۇش- قۋاتىن انىقتاۋعا تىرىسادى؛ ب. بريانتسيەۆ ەلشىلىگى اياگوز وزەنىنە جەتكەن كەزىندە وسىنىڭ الدىندا عانا وتكەن جوڭعارلارمەن ۇرىستا قازاقتاردىڭ جەڭىلىس تاپقاندىعىنىڭ كۋاسى بولادى، قۇتتىباي بيدەن ونىڭ سەبەپتەرىن سۇراپ بىلەدى، ءابىلقايىر مەن قايىپ حانداردىڭ ارالارىنداعى قاتىناستىڭ سيپاتى جونىندە مالىمەت الادى. مۇنىڭ ءوزى، ارينە، 1 پەتردى قازاقتارمەن اسكەري وداق قۇرۋعا يتەرمەلەمەيدى. رەسەي قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنە ەمەس، جوڭعارلار مەن باسقا دا ەلدەرگە قارسى كۇرەستە السىزدەنۋىنە، وسى ارقىلى ءوز ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋعا عانا مۇددەلىلىك تانىتادى.
قازاق حاندىعىنىڭ باسقا دا كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارى ونىڭ ىرگەلى ەل بولعاندىعىن بىلدىرەدى. مۇحاماد تاحير كازۆينيدىڭ «ابباسناما» دەگەن شىعارماسىندا: «بۇرىندارى تۇركىستان ۋالاياتىنان كەلمەگەن قازاق پاتشاسىنىڭ ەلشىسى كەلدى. ابباس شاح يسفاحان قالاسىنداعى «چيحيل سۋتۋن» سارايىندا قابىلداندى. تۇركىستان پاتشالارىنا، ەلشىلەرگە كورسەتىلەتىن سىي- قۇرمەتتىڭ بارلىعى كورسەتىلدى جانە حاتتىڭ جاۋابىن دايىنداپ، ءوز ەلدەرىنە كوپتەگەن سىيلىقتارمەن اتتاندىرىلدى»، - دەلىنەدى. ع. قامباربەكوۆانىڭ ىزدەنىستەرى بويىنشا، بۇل ەلشىلىك تۋرالى مالىمەتتەر يران شاحى سارايىنىڭ حاتتامالارى مەن ساراي جيناقتارىندا دا كورىنىس تاپقان.
تاۋكە حاننىڭ حاتىنا يران شاحى جاۋاپ رەتىندە ەكى ەلدىڭ اراسىندا ورىن الىپ كەلگەن دوستىق قارىم- قاتىناستار جونىندە ايتىپ جانە ونىڭ العا قاراي دا جالعاساتىندىعىنا سەنىم بىلدىرەدى (قامباربەكوۆا ع. ءا. سەفيەۆيدتەر تۇسىنداعى ديپلوماتيالىق حات الماسۋلار / يۋدين وقۋلارى: «قازاقستان جانە شىعىس ەلدەرى تاريحى مەن بۇگىنى» . 30 - ناۋرىز 2012 ج. الماتى، 2012. 10-11-ب ب. ) .
يران شاحتارى تاۋكەنىڭ تۋىستارى - قايىپ سۇلتان، تۇرسىن مۇحامەدحان جانە ۇلى بولات سۇلتانمەن دە حات جازىسىپ تۇرادى (قۋانىشبەك قاري. تاۋكە حانعا جازىلعان حات تەگەراننان تابىلدى / ايقىن. 2005. 10 قاراشا) .
ءبىراق ەكى ەل اراسىنداعى بەيبىت قارىم- قاتىناستار بارلىق ۋاقىتتا ساقتالا بەرمەدى. ونى كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ 1724 - جىلى يران شاحىنا جازعان حاتىنان كورۋگە بولادى. حاتتى ي. بەرەزين 1862 - جىلى باسىلىپ شىققان «تۋرەتسكايا حرەستوماتيا» اتتى جيناقتىڭ ەكىنشى تومىندا جاريالاعان. كىتاپتا ءابىلقايىر حاننىڭ حاتىنا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان يران شاھىنىڭ حاتى قوسا بەرىلگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ەكى ەل اراسىنداعى تەكەتىرەس حيۋا حاندىعى ءۇشىن مۇددەلىكتەن تۋىندايدى. 1724 - جىلى ءابىلقايىر حان باسقارعان قازاق جاساقتارىنان يراندىق اسكەرلەر قاتتى جەڭىلىس تابادى. ونى ي. بەرەزين دە اتاپ وتەدى. (باقىت ابجەت. قىزىلباس پەن قالماققا دەس بەرمەگەن قازاق ەد.. . / قازاق ادەبيەتى. 2002. 27 جەلتوقسان) .
ءابىلقايىر حاننىڭ حاتى وسى وقيعاعا بايلانىستى جازىلعان.
قوجامق ۇلى بەك بالح يبن قىپشاق حانيدىڭ (1695-1696 ج. ت. ) «تاريح- ي قىپشاق حاني» ەڭبەگىندە قازاق حاندىعىنىڭ اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن دە قارىم- قاتىناستار جاساپ تۇرعاندىعى جونىندە ايتىلادى.
قازاق حاندىعىنىڭ وسمان پاتشالىعىمەن ءۇش رەت - 1520-1525, 1548-1551 جانە 1568-1569 - جىلدارى قارىم- قاتىناستار ورناتۋ ارەكەتتەرى بولعان. 1713 جانە 1715 - جىلدارى قايىپ مۇحاممەد حان وسمانلى سۇلتانىنا ورىستار مەن قالماقتاردىڭ قازاقتارعا كورسەتىپ وتىرعان زورلىق- زومبىلىقتارى جونىندە ەكى رەت حات جولداپ، كومەك سۇرايدى.
وسمانلى سۇلتانى ІІІ احمەتتەن قايىپ حانعا جاۋاپ حات تا كەلەدى. الايدا، ەكى ەل اراسىنداعى گەوگرافيالىق الشاقتىق ءتيىمدى قارىم- قاتىناستار ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
مۇنىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنىڭ ءىرى دە قۋاتتى مەملەكەت بولعاندىعىن، اسكەري، ديپلوماتيالىق تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزگەندىگىن كورسەتەدى.
الاش قايراتكەرلەرى كەزىندە قازاقتاردىڭ «قازاقىلىققا» ورالۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى جونىندە جازىپ كەتكەن- ءدى. بۇل ۇستانىمنىڭ ءمانى - حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ادەت- عۇرىپتارى مەن سالت- ساناسىن، داستۇرلەرى مەن قۇندىلىقتارىن، جيناستىرا ايتقاندا، ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىن ساقتاي ءبىلۋدىڭ ەتنوس رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋىنىڭ العىشارتى بولىپ تابىلاتىندىعىندا. مۇنىڭ ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان قاعيدا ەكەندىگى گەرودوتتىڭ ساقتار وزدەرىن وزگەلەردىڭ ادەت- عۇرپىن قابىلداۋدان اۋلاق ۇستايدى دەگەن سوزدەرىنەن- اق بايقالادى. ساقتار دا، ولاردان كەيىنگى باسقا تايپالار دا گرەكياعا، ەۋروپانىڭ وزگە دە ەلدەرىنە جەتكەنىمەن، كوبى ءوز اتا- جۇرتىنا ورالىپ، داعدىلى ءومىر سالتىنا كوشىپ وتىرادى.
وزىنە عانا ءتان بىرەگەيلىگىن تانۋ، ونى قۇرمەت تۇتۋ جانە قانداي جاعدايدا دا وزگە قۇندىلىقتار مەن وزگە جۇرتتىڭ ءومىر سالتىنا بولا ايىرباستاپ كەتپەۋ - حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ، عالىم ا. قاسىمجانوۆ ايتقانداي، «نەگىزدەرىنىڭ نەگىزى» بولىپ تابىلادى.
بۇل سوزدەردىڭ تاريحي شىندىق ەكەندىگى كۇمان تۋعىزباسا كەرەك. الەم حالىقتارىنىڭ باي تاجىريبەسى ءوزىڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ ىشىندە ءتىلى مەن ءدىلىن ەسكەرمەي، بوتەن تاجىريبە مەن ادەت- عۇرىپتاردى مەحانيكالىق تۇردە، ويلانباستان ءوز جۇرتىنا تاڭۋدىڭ اسا قاۋىپتى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مۇنى كوشو سايدامداعى (موڭعوليا) تۇرىك قاعاناتى مەن ەكى ۇلى تاريحي قايراتكەر بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن تاريحى باياندالعان ەسكەرتكىشتەر كەشەنى دە دايەكتەيدى.
سونىمەن عالىمدار مەن اقىن- جىراۋلاردىڭ، داناگوي ابىزدار مەن ەل اتىنان ءسوز ۇستاعان بيلەردىڭ ىزدەنىستەرى مەن وي- تولعامدارى نەگىزىنەن بىلگە قاعاننىڭ ماڭگى باقي ەل بولىپ قالۋ جونىندەگى وسيەتى مەن عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدىڭ «كەمەل مەملەكەت»، «كەمەل ادام»، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «باقىتتى قوعام» جونىندەگى وي- پىكىرلەرى توڭىرەگىندە ءوربىتىلىپ، قازاق حاندىعىنىڭ وپتيميستىك سيپاتتاعى مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.
«ماڭگىلىك ەل» - دەربەس تە، دامىعان مەملەكەت قۇرىپ، بەرەكە- بىرلىكتە تاۋەلسىز ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان حالىقتىڭ ارمان- مۇراتىنىڭ جيىنتىق يدەياسى. بۇگىندە ول ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ 2014 - جىلعى حالىققا جولداۋىندا، ۇلىتاۋ سۇحباتىندا ۇستارتىلىپ، جاڭا دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك دامۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتى رەتىندە جالعاسىن تاپتى.
