قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋدا تۇركىستاننىڭ ورنى ەرەكشە - و ق و اكىمى ا. مىرزاحمەتوۆ

استانا. قازاقپارات - بىلتىرعى جىل قازاق حالقى ءۇشىن جايلى جىل بولعانى بەلگىلى. الەمدىك احۋال ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىمەن قوسا تۇتاستاي دامۋىنا كەدەرگى بولا العان جوق.

 سونىڭ ىشىندە تىرلىگى مەن بىرلىگى جاراسقان، بەرەكەلى دە مەرەكەلى مەكەنگە اينالعان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءارتۇرلى سالالارداعى جەتىستىگى ءبىر بولەك. وسىعان وراي، قازاقپارات ءتىلشىسى وبلىس اكىمى اسقار يسابەك ۇلى مىرزاحمەتوۆپەن سۇحباتتاسقان بولاتىن.

- اسقار يسابەك ۇلى، جاڭا قورىتىندىلانىپ جاتقان جىلقى جىلى قازاقستان ءۇشىن جامان بولعان جوق دەپ جاتىرمىز. بىلتىرعى جىل وڭتۇستىك ءوڭىر ءۇشىن دە ەرەكشە بولدى دەپ بىلەمىز. سونىڭ ىشىندە شىمكەنت قالاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20  جىلدىعىنا ارنالىپ سالىنعان تاريحي- مونۋمەنتالدىق كەشەن جەلتوقسان ايىندا مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. مۇنداي جوعارى ماراپاتتىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە بۇيىرۋىنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن جۇرتشىلىقپەن بولىسسەڭىز؟

- راسىن ايتايىق، العاشىندا بىردەن ءدال بۇگىنگىدەي ۇلكەن كەشەن تۇسەدى دەپ ويلاعان جوقپىز. ءبىز و باستا «ورداباسى» الاڭىن رەتكە كەلتىرگىمىز كەلدى. ورداباسىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قاستەرلى جەر ەكەنىن، «ورداباسى» دەگەن اتاۋدىڭ قاستەرلى اتاۋ ەكەنىن ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. ورداباسىدا بارشا قازاق بالاسى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، جاۋعا سوققى بەردى. ورداباسى - بىرلىك پەن ىنتىماقتىڭ سيمۆولى. وسى تاريحي اتتى يەمدەنگەن الاڭنىڭ رەتسىز ساۋدا ورىندارى مەن دۇڭگىرشەكتەرگە تولىپ كەتكەنى ويلاندىرعان بولاتىن. سوندىقتان ورداباسى اتاۋىنىڭ ازاتتىققا باستاعان تاريحي ءمانىن ەسكەرە وتىرىپ، وسىندا تاۋەلسىزدىككە تاعزىم ەتەتىن ورىن جاساپ، مونۋمەنت قويۋدى ءجون دەپ تاپتىق. ەل ءۇشىن وتان مەن انانىڭ ورنى ەرەكشە بولعاندىقتان مونۋمەنتتى «وتان- انا» دەپ اتادىق. كەيىن مونۋمەنتتىڭ جان- جاعىن اباتتاندىرۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان ساتتە وسى اۋماقتى تۇتاس ءبىر كەشەنگە اينالدىرساق دەگەن يدەيانىڭ ۇشى شىعا باستادى. تالاي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان تاريحي توبە - قالانىڭ كورىكتى جەرى. تەمىرجول ۆوكزالىنا جاقىن. وسىلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ساياباق سالۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدىك. بۇل تەك ساياباق ەمەس، جاستاردى وتانشىلدىققا تاربيەلەيتىن تاريحي ورىن دەۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20  جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اشىلعان دەمالىس ورنىندا 1991 - جىلدان باستاپ ءار جىلى ورىن العان ەڭ ەلەۋلى وقيعالار تاسقا قاشالىپ جازىلدى. تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى تىزىلدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا ماسەلەنىڭ وسى ءبىر رۋحاني جاعىن ەسكەرىپ، جوعارى ماراپاتقا لايىق دەپ تاپتى.

- ەلباسى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەرگە مەملەكەتتىك قولداۋ جان- جاقتى جاسالىپ جاتقانى بەلگىلى. سونىڭ ايعاعى دا وسىنداي مەملەكەتتىك ناگرادا عوي. ال بۇنداي قولداۋدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قالاي ءوربىپ وتىرعانىنا توقتالساڭىز؟

- كەز كەلگەن سىيلىق پەن ماراپات ادامنىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى, قۇلشىندىرادى. اسىرەسە، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ورنى بولەك. بۇل بىزگە قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.

بىزدە بارلىق سالادا كوشباسشىلار بار. ۇجىمنىڭ جۇرەگىنە اينالا بىلەتىن ۇزدىك ونەرپازدار دا جەتكىلىكتى. كەزىندە دۇرىس جاعداي جاسالماعاندىقتان بىراز نارسەنى جوعالتىپ الدىق. قازىر ءبارى رەتتەلدى. مادەنيەت سالاسىنا ءجىتى كوڭىل ءبولىنىپ، بۇل سالاعا قاجەتتى عيماراتتار سالىنۋدا. وبلىستىق وپەرا جانە بالەت تەاترى، ءشامشى قالداياقوۆ اتىنداعى وبلىستىق فيلارمونيا عيماراتتارى زامان تالابىنا ساي جاڭارتىلدى، وبلىستىق «وتىرار» كىتاپحاناسى مەن وڭتۇستىك- سيرك مەكەمەلەرى اشىلىپ، تابىستى جۇمىس جاساۋدا. ەلباسىنىڭ بيىل وبلىسىمىزعا جاساعان جۇمىس ساپارى بارىسىندا «تۇركىستان» سالتانات سارايى اشىلىپ، ج. شانين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترى جاڭا عيماراتقا كوشتى. وبلىس ورتالىعىندا تاريحي- مادەني ايماقتىڭ نەگىزى قالانىپ، وندا وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجايى مەن ادەپ- عۇرىپ جانە سالت- ءداستۇر ورتالىعى ەل يگىلىگىنە بەرىلدى.

وبلىستىق ءازىل- سىقاق جانە ساتيرا تەاترىنا ءتيىستى قولداۋ كورسەتىلۋدە. ولارعا «شىمكەنت» كينوتەاترىنىڭ عيماراتىن ساتىپ اپەردىك. قۋىرشاق تەاترى دا جۇمىس ىستەپ تۇر. ونى جوندەۋدەن وتكىزدىك.

 ەندى شىعارماشىلىق ۇجىمدار ىزدەنىستى كۇشەيتۋى قاجەت. بۇل مىندەتتى وبلىسىمىزداعى مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ويداعىداي اتقارادى دەگەن سەنىمدەمىن.

 وسى تۇرعىدان العاندا، 2015 - جىل ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى جىل بولاتىنىن دا ەسكە سالعىم كەلەدى. كەلەسى جىلى قازاق حاندىعىنىڭ - 550, اتا زاڭىمىز بەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ - 20, ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويلارى اتالىپ وتىلەدى. سونىمەن قاتار ۇلت كەمەڭگەرى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 170  جىل تولادى. ەلباسى وسى مەرەكەلەرگە بىلتىرعى جولداۋىندا ەرەكشە توقتالىپ ءوتتى. ولاردى جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ قاتىسۋىمەن مەملەكەتتىك كوميسسيا وتىرىسى ءوتتى. جوسپار جاسالىپ، ءتيىستى مىندەتتەر جۇكتەلدى. ءبىز وسى مىندەتتەردىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس اتقارامىز. وبلىس كولەمىندە دە ءوزىمىزدىڭ ءىس- شارا جوسپارى بەكىتىلدى. ءبىراز جوبالارىمىز بار. ويتكەنى, وبلىسىمىزدىڭ الەۋەتى قاي جاعىنان العاندا دا جوعارى. مادەني- تاريحي ماڭىزى بار ىس- شارالاردى وتكىزۋدە تاجىريبە جەتكىلىكتى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 -جىلدىعىنا ارنالعان نەگىزگى جيىن جامبىل وبلىسىندا ۇيىمداستىرىلادى. دەگەنمەن، ويلاناتىن ءبىر ماسەلە بار. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى، حاندارى، عۇلامالارى، باتىرلارى تۇركىستاندا جاتقانىن جالپاق جۇرت بىلەدى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىعىمىزعا، حاندىعىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىزگە قاتىسى بار نەبىر تاريحي وقيعالار دا وسى شاھاردا بولعان. ەلىمىز ءۇشىن تۇركىستاننىڭ ورنى ەرەكشە. سوندىقتان تۇركىستان قالاسىندا دا وسى مەرەكەگە وراي وبلىس دەڭگەيىندە اۋقىمدى ىس- شارا ۇيىمداستىرۋ جوسپارىمىزدا بار. وبلىستا قازىردەن باستاپ وسى باعىتتا جۇمىستار باستالىپ تا كەتتى.

- بارەكەلدى، ىستەرىڭىز وڭعا باسسىن! اسقار يسابەك ۇلى، جىلقى جىلىن شىعارىپ سالىپ، قوي جىلىنا قادام باسىپ وتىرمىز. ەندەشە وبلىستىڭ بۇگىنگى دامۋ دەڭگەيىنىڭ ناتيجەلەرىمەن ءبولىسىپ وتسەڭىز؟

 - 2014 - جىل وڭتۇستىك قازاقستاندىقتار ءۇشىن ەرەكشە جىل بولدى. وبلىستان يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا قۇنى 1,2 تريلليون تەڭگەنى قۇرايتىن 223 ينۆەستيتسيالىق جوبا ەنگىزىلدى. سوڭعى بەس جىلدا وندىرىسكە 180 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتىلىپ، 135 جاڭا جوبا ىسكە قوسىلدى. 11 مىڭنان استام جاڭا جۇمىس ورنى اشىلدى. بۇل - رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش.

اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە بيىل جالپى وڭىرلىك ءونىم كولەمى 2,3 تريلليون تەڭگەگە جەتىپ، سوڭعى بەس جىلدا ءۇش ەسەگە ۇلعايدى. ءوندىرىس كولەمى 2,5 ەسە، ءوڭىر ەكونوميكاسىنداعى ونەركاسىپتىڭ ۇلەسى %- 15 دان% 25 عا ءوستى. ينۆەستيتسيا كولەمى ءبىر جارىم ەسە، ەڭبەك ونىمدىلىگى ەكى ەسە ارتتى. بەلسەندى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 125 مىڭعا جەتتى.

 ۇدەمەلى يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ارقاسىندا سوڭعى بەس جىلدا وڭتۇستىكتە ماشينا جاساۋ، فارماتسيەۆتيكا، تاماق ءوندىرىسى، توقىما ونەركاسىپتەرى مەن قۇرىلىس يندۋسترياسى كلاستەرلەرىنىڭ ءىس جۇزىندە تولىق نەگىزدەرى قالاندى.

وبلىس ديقاندارى 2,3 ميلليون توننادان استام باقشا مەن كوكونىس جينادى. جاڭادان 16 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەر اينالىمعا قوسىلدى. تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسى ەلىمىزدەگى كورسەتكىشتىڭ 84 پايىزىن، جىلىجايلار 86 پايىزىن قۇرادى. وڭىرلەر اراسىندا العاش بولىپ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ءۇش جىلدىق ءىس- شارا جوسپارى قابىلدانىپ، 2098 جوبا قارجىلاندىرىلدى. وڭىرىمىزدە اگرو- يندۋستريالدى ايماق قۇرۋ جوباسى قولعا الىندى.

جاڭا 40 ءبىلىم بەرۋ، 64 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى ەل يگىلىگىنە بەرىلدى. «بالاپان» باعدارلاماسى اياسىندا مەكتەپكە دەيىنگى 160 مەكەمە ىسكە قوسىلدى. وبلىسىمىزدا وڭىرلەر اراسىندا العاش رەت باۋىرعا ترانسپلانتاتسيا جاسالدى.

 

 «اق بۇلاق» باعدارلاماسى اياسىندا 25 اۋىز سۋ نىسانى پايدالانۋعا بەرىلسە، 65 ەلدى مەكەن تابيعي گازبەن قامتىلدى، 268 شاقىرىم جول جوندەۋدەن ءوتتى. 69 كوپقاباتتى ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ، ونىڭ 23 ءى تاپسىرىلدى.

 وبلىس سپورتشىلارى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى سايىستارعا قاتىسىپ، 438 التىن، 407 كۇمىس، 377 قولا مەدال جەڭىپ الدى.

- «نۇرلى جول» جولداۋىنىڭ اياسىندا الداعى جىلدارى وبلىستا قانداي سالالارعا باسىمدىق بەرىلمەك؟

 - وڭتۇستىك قازاقستاندىقتاردىڭ جولداۋدا ايتىلعان مىندەتتەردى تولىق ورىنداۋعا مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى. وبلىستا تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرا ءتۇسۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ ءىسى ودان ءارى جالعاسا بەرەتىن بولادى.

مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە جولدىڭ شىن مانىندە ءومىردىڭ وزەگى، باقۋاتتى تىرلىكتىڭ قاينار كوزى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل ورايدا ءبىز وبلىس اۋماعىنان وتەتىن «باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا» اۆتوكولىك ءدالىزىنىڭ جارقىن بولاشاعىن ايتا الامىز. عاسىر جوباسى اتالعان بۇل ترانزيتتىك ماگيسترالدىڭ 448 شاقىرىمنان استامى ءبىزدىڭ ءوڭىر اۋماعىنان وتەدى. وبلىسىمىزداعى بۇل كۇرە جول بۇگىننىڭ وزىندە ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەپ وتىر.

 «شىمكەنت- تاشكەنت» ارالىعىنداعى جولدىڭ قۇرىلىسى دا باستالدى. اتالعان قۇرىلىستى 2015 - جىلدىڭ سوڭىندا اياقتاۋ جوسپارلانعان. بۇدان بولەك سارىاعاش قالاسى ارقىلى وتەتىن 75 شاقىرىم اينالما جولدىڭ تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىنە قارجى قارالماق. وسى جوبا بىتكەن جاعدايدا ماقتارال، سارىاعاش اۋداندارىنىڭ 600 مىڭعا جۋىق تۇرعىنىنىڭ وبلىس ورتالىعىمەن بايلانىسى جاقسارادى.

جولداۋ جۇكتەگەن مىندەتتەرگە سايكەس شىمكەنتتە «ساۋدا- لوگيستيكالىق ورتالىعىنىڭ» قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. مۇندا جالپى الاڭى 43,3 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايتىن اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساقتايتىن 11 قويما ىسكە قوسىلماق.

 جولداۋدا ايتىلعان تاپسىرمالاردىڭ قاتارىندا، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىلگەنى بەلگىلى. ال، وبلىسىمىزدىڭ وسى باعىتتاعى الەۋەتى ۇلكەن. بۇگىندە، ءوڭىر نارىعىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىن شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 125 مىڭعا جەتتى.

 وڭىرىمىزدە تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ماقساتىندا تۇركىستاندا زياراتشىلار ورتالىعى اشىلدى. «قاسقاسۋ» تاۋ- شاڭعى بازاسى ينفراقۇرىلىمىنا قارجى ءبولىنىپ، قۇرىلىس جۇمىستارى باستالدى. «سارىاعاش» كۋرورتتىق كەشەنىن قالىپتاستىرۋ جانە شاردارا سۋ قويماسىنىڭ اۋماعىن دەمالىس ايماعىنا اينالدىرۋ ماقساتىندا ەگجەي- تەگجەيلى جوسپارلاۋ جوباسى ازىرلەنۋدە.

جولداۋدا ايتىلعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى - الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ەكەندىگى بەلگىلى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى 48 اپاتتى جانە 21 ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەردى 2014-2016 - جىلدار ارالىعىندا رەتكە كەلتىرۋ ماقساتىندا جۇمىستار اتقارىلۋدا. بۇگىندە 32 اپاتتى مەكتەپتە قۇرىلىس جۇمىسى باستالعان. 10 مەكتەپتىڭ جوبا- سمەتالىق قۇجاتتارى دايىن بولۋىنا بايلانىستى، قۇرىلىس سالۋ بويىنشا 2015 - جىلدىڭ بيۋدجەتىنە ۇسىنىلدى. ال، قالعان 6 مەكتەپتىڭ جوبا- سمەتالىق قۇجاتتارى دايىندالۋدا. وسىلايشا الداعى ەكى جىلدا اپاتتى 48 مەكتەپتىڭ ماسەلەسى تولىعىمەن شەشىلگەلى وتىر.

 ءۇش اۋىسىمدا وقىتىلاتىن 21 مەكتەپتىڭ تورتەۋىندە قۇرىلىس جۇمىستارى باستالعان. قالعان التى مەكتەپتىڭ جوبا- سمەتالىق قۇجاتتارى 2015 - جىلدىڭ ەنشىسىندە. ال 11 مەكتەپتىڭ جوبا- سمەتالىق قۇجاتتارىن 2016 - جىلدىڭ بيۋدجەتىنە قالدىرماي كەلەسى جىلى اياقتاۋ جوسپارلانۋدا.

جوسپارىمىز ايقىن، ماقساتىمىز بەلگىلى. جولداۋ جۇكتەگەن مىندەتتەردى ورىنداۋدا وڭتۇستىك قازاقستاندىقتار ءبىر كىسىدەي اتسالسادى دەگەن سەنىمدەمىن.

 - اڭگىمەڭىزگە راقمەت! ەڭبەكتەرىڭىز جەمىستى بولسىن!

  اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى