قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى - تاۋەلسىزدىك پەن تەڭدىكتىڭ، ىنتىماق پەن ەلدىكتىڭ تويى

استانا. قازاقپارات - الداعى جىلدا قازاق ەلى «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن» تويلاعالى وتىر.

ارعى-بەرگى داۋىردە، قيلى زاماندا الەمدەگى تالاي ەل مەن جۇرت تاريحتىڭ تولقىنى مەن جاۋگەرشىلىكتىڭ جويقىنىنا توتەپ بەرە الماي، جۇتىلىپ كەتە باردى.

اتامەكەنىنەن ايىرىلىپ، اتاجۇرتى تارىلىپ، كوبەيگەن ەلدەن توبەلدەي ەلگە اينالعانى قانشاما. ال بىزدە - ەل دە بار، جەر دە بار. ەڭ باستىسى، ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ابىرويى ارتقان، تورتكۇل دۇنيەگە مۇمكىندىگىن مويىنداتقان مەملەكەتىمىز بار. مىنە، شارىقتايتىن كەز - وسى!

بۇل رەتتە رەسمي بيلىك «قازاق حاندىعىنىڭ 550  جىلدىعىن» مەرەكەلەۋ بويىنشا ارنايى تۇجىرىمداما بەكىتىپ وتىر. ول ءار الۋان 100 ءىس-شارادان تۇرادى.

مەملەكەت باسشىسى قازاقستان مەن بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ وسى ايتۋلى مەرەكەنى كەڭ اۋقىمدا اتاپ وتۋىنە كوڭىل بولۋدە. سوندىقتان تۇجىرىمداماداعى ءىس-شارالار رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرلەرىن قامتىعالى وتىر.

- قازىرگى كەزدە ارنايى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان. وعان ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى گۇلشارا ءابدىحالىقوۆا جەتەكشىلىك ەتەدى. سونىڭ وتىرىسىندا ءبىز تالقىلاي كەلە، قاي ايدا قانداي ءىس-شارالار وتەتىندىگىن مۇقيات جازىپ، بەلگىلەپ شىقتىق، - دەپ حابارلادى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى.

ونىڭ ايتۋىنشا، 550 جىلدىق ءىس-شارالارىن قارجىلاندىرۋعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن دە، سونداي-اق جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن دە قاراجات بولىنەدى. ولاردى بەكىتۋ ءۇشىن الداعى اپتادا ەل ۇكىمەتى پارلامەنتكە كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە.

سونداي-اق دەمەۋشىلەر دە وسى ىسكە مولىنان تارتىلادى. مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى 550 جىلدىق اياسىندا شىعىنى كوپ شارالار جوقتىعىن ايتادى. ولار نەگىزىنەن تاريحي جانە يدەولوگيالىق باعىتتا بولىپ كەلەدى.

«جالعىز بۇقارالىق ۇلكەن ءىس-شارا - شۋ مەن تالاس ارالىعىنداعى، ياعني قازاق حاندىعى العاش تۋىن كوتەرگەن قوزىباس جەرىندەگى قىركۇيەك ايىندا وتەتىن قورىتىندى ءراسىم بولماق. سول سالتاناتتى جيىنعا ارنالىپ، كەڭ اۋقىمدى تەاترلاندىرىلعان قويىلىم ۇيىمداستىرىلادى. باسقا شارالار عىلىمي باعىتقا يە» دەيدى ول.

ءبىر عاجابى، «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن» تويلاۋعا اتسالىسۋعا بىزبەن تاريحى تامىرلاس، تاعدىرى ۇقساس ەلدەر مۇددەلەستىك تانىتىپ وتىر. ماسەلەن، ۆەنگريا، گەرمانيا قاتىساتىن بولادى.

- قازىرگى كەزدەن ماديار مەملەكەتىمەن ناقتى جوسپارىمىز بار، ونىڭ اياسىندا «التايدان دۋنايعا دەيىن» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق ەكسپەديتسيا وتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار المانيا مەملەكەتىمەن دە قازىر ۋاعدالاستىقتارعا كەلۋدەمىز. نەمىس عالىمدارى، ماسەلەن، بىزبەن بىرلەسىپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ىنتا تانىتۋدا، - دەيدى مينيستر.

ونىڭ ايتۋىنشا، قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى الپاۋىتتار ورتاسىندا عاسىرلار بويىندا توز-توزى شىعىپ، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەگەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىق دۇنيەجۇزىندە، عىلىمي ورتادا ارتىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى داتاسىن لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋدى جەكە قولداۋعا قۇمارتقان باسقا ەل ازاماتتارىنىڭ قاتارى قالىڭ كورىنەدى.

وسى جالپى ۇلتتىق مەرەكەنى پايدالانىپ، مينيسترلىك عىلىمي ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋ ىسىنە جاڭا سەرپىن بەرۋدى ماقسات تۇتۋدا. ونىڭ بارىسىندا قازاق تاريحىمەن بايلانىستى جاڭا دەرەكتەردى اشۋ، تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق تۇستارىنا قاتىستى مالىمەتتەردى تولىقتىرا ءتۇسۋ، سونداي- اق قازاقستان مەن قازاق حالقىن، ونىڭ مادەنيەتى مەن سالتىن شەتەلدە ناسيحاتتاۋ كوزدەلەدى.

«ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى اشىلار تىڭ دۇنيەلەردىڭ ءبارى الدا دەپ ايتار ەدىم. قازىر الەمنىڭ ءار جەرىندە ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى قانشاما كەرەمەت ارتەفاكتىلەر تابىلىپ جاتىر. ولاردى ەندى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ العا قويعان ماقساتىمىز دا وسى جۇمىستى بيىك حالىقارالىق دارەجەدە ۇيىمداستىرۋ بولىپ تابىلادى» دەيدى مينيستر.

ارينە، ۇلى دۋماننان مادەنيەت سالاسى دا تىس قالمايدى. قازىردەن باستاپ، 2 جاڭا سپەكتاكلدىڭ سەناريى جاسالۋدا ەكەن. اتاپ ايتقاندا، الماتىدا اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاترى «كەرەي-جانىبەك» قويىلىمىن دايىنداۋدا. ال استانا تورىندە «ماڭگىلىك ەل» اتتى كەڭ ءورىستى قويىلىم ازىرلەنۋدە.

ارينە، ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەنى -  «قازاق حاندىعى» دەگەن شارتتى اتاۋى بار، 20 سەريالى تەلەحيكايانىڭ تۇسىرىلەتىندىگى بولسا كەرەك.

-  بۇل ماسەلە بۇكىل قازاقستاندىقتاردى قىزىقتىراتىن، نازارىن ۇيىرەتىن شىعار، -  دەيدى مينيستر ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى. -  ءبىز دە بۇل تۋىندىنىڭ ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعۋىن قالايمىز. اشىعىن ايتار بولساق، بۇل ماسەلە ەلباسىن دا مازالاپ وتىر. ءار كەزدەسكەن سايىن دەۋگە بولادى، وسى تاقىرىپتى تىلگە تيەك ەتىپ، سەريالدىڭ ەل ىقىلاسى مەن ريزاشىلىعىنا بولەنەر، زامان تالابىنا ساي بيىك كوركەمدىك ءونىم بولۋعا تيىستىگىن ەسكە سالادى.

مينيسترلىك بۇگىندە رەجيسسەرلىك، ستسەناريستىك توپتاردى قاراپ جاتىر. ەندىگى بىرنەشە توپ قالىپتاسىپ قالعان. «ءبىزدىڭ نەگىزگى نيەتىمىز - ءوزىمىزدىڭ رەجيسسەرلاردى تارتۋ. ولاردىڭ ىشىندە مىقتىلارى از ەمەس، اقان ساتايەۆ، رۇستەم ابدىراشيەۆ، باقىت كيليبايەۆ جانە باسقالارىن شاقىرۋدامىز» دەيدى مينيستر. وتانداسىمىز، گولليۆۋدقا تانىلعان تيمۋر بەكمامبەتوۆ تە شەتتەتىلىپ وتىرعان جوق.

«قازاق حاندىعى» تەلەحيكاياسى اۋقىمدى دۇنيە بولعاندىقتان، وعان قازاقستان شەتەلدە جۇرگەن تەگى قازاق اكتەرلاردى تارتۋ جايىن دا ويلاستىرۋدا: «موڭعوليادا «شىڭعىس حان» فيلمىنە قاتىسىپ، باستى رولدەردىڭ ءبىرىن ويناعان باتىر دەگەن قانداسىمىز، سول سياقتى قىتايدا ۇلكەن سەريالدارمەن اينالىسىپ جۇرگەن جۇپار قارىنداسىمىز بار. ەشقايسىسىن نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىسىپ، جان-جاقتى تالقىلاپ جاتىرمىز. بۇل جەردە كينو الەمىندە سەريال ءتۇسىرۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بارلىعىن دا ەستەن شىعارماعان ءجون. سوندىقتان وسى سالاداعى حالىقارالىق بىلىكتى مامانداردى دا ءبىز كەڭىنەن شاقىراتىن بولامىز» دەگەن ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى جاڭا تەلەحيكايانى تۇسىرۋگە ناقتى قانداي رەجيسسەرلىك توپتىڭ كىرىسەتىندىگىن جەلتوقسان ايىندا ايتا الاتىندارىن مالىمدەدى.

«قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» اياسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى دە دارىپتەلەتىن بولادى. اتا-بابامىز كەزىندە وسى ۇلتتىق ويىندار ارقىلى قازاق جەرىن جاۋعا الدىرمايتىن قايراتتى دا قايسار ۇرپاق تاربيەلەگەن.

-  قازىرگى زاماندا قازاقستان الەمدىك سپورتتىق دەرجاۆاعا اينالىپ كەلەدى، -  دەيدى وسى ورايدا مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى.

-  الدىڭعى جازعى وليمپيادادا ەلىمىز بۇكىل جەر- جاھانداعى 200 دەن استام مەملەكەت ىشىندە 12-تۇعىرعا كوتەرىلدى. جاقىندا ازيادادا 84 مەدالعا، ونىڭ ىشىندە 28 التىن مەدالعا قول جەتكىزدىك. قۇرلىعىمىزدا 4-ورىنعا شىقتىق.

ول قازاق كۇرەسىنەن «قازاقستان بارىسى» تۋرنيرىنىڭ كەڭ اۋقىم العاندىعىن العا تارتادى. «ونى ەندىگى «ەۋرازيا بارىسى»، «الەم بارىسى» حالىقارالىق بايراقتى باسەكەلەرىنە دەيىن دامىتتىق. وسى باعىتتا ىلگەرىلەتە بەرسەك، وليمپيادا تورىنەن دە تابىلىپ قالار. جالپى، ءبىز 550 جىلدىق اياسىندا بۇدان دا باسقا بىرنەشە حالىقارالىق سپارتاكيادا ۇيىمداستىرامىز. كوپتەگەن سپورتتىق ءىس-شارالاردى بەلگىلەپ قويدىق. الداعى ۋاقىتتا ەگجەي-تەگجەيلى حابارلايمىز» دەدى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى.

قازاق حاندىعى - ۇلى مەملەكەتتەر مۇراگەرى

ەندى بەلگىلى بولىپ وتىر، «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن» اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىمگە ەل باسشىلىعى بىرنەشە جىلعا سوزىلعان زەرتتەۋلەردەن كەيىن كەلگەن كورىنەدى.

-  قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتىستى ءار ءتۇرلى دەرەكتەردى دايەكتەيتىن كوزقاراستار بار، -  دەيدى مينيستر ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى. - ءبىراق 550 جىلدىق تۋرالى ناقتى ۇستانىمعا كەلۋ ءۇشىن مەملەكەت 3-4 جىل ىشىندە كوپتەگەن زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ويتكەنى پىكىرلەر ءارقيلى. دەگەنمەن، 1465 - جىلى كەرەي مەن جانىبەك حاندار تۇڭعىش رەت قازاق حاندىعىن قۇرعاندىعى وسى مەملەكەتتىك تۇجىرىمعا نەگىز بولدى.

مينيستر ءتول مەملەكەتتىلىگى باستاۋ الار مەرەكەنى ناقتى بىلەتىن ەلدەردىڭ الەمدە نەكەن-ساياق ەكەندىگىن ايتادى: «كوپتەگەن ەلدەردە وعان قاتىستى تاريحي سيفرلار تۇرلەنىپ كەلە بەرەدى. الىسقا بارماي-اق رەسەيدى الساق، الداعى جىلدارى سولتۇستىك كورشىمىز ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1150 جىلدىعى تويلاعالى وتىر. سونىڭ وزىندە دە ءارتۇرلى پىكىرتالاستار تۋۋدا. رەسەيلىك كەيبىر تاريحشىلار مەملەكەتتىلىكتى كيەۆ رۋسىنەن باستاۋدى ۇسىنادى. تاريح - ماتەماتيكا سەكىلدى ناقتى عىلىمدار توبىنا جاتپايدى. ءبىراق عالىمدارىمىزدىڭ كوبىسىنىڭ ءتۇيىن-تۇجىرىمدارى نەگىزىنەن وسى كۇنگە توقايلاسقان سوڭ، مەملەكەت 2015 - جىلى 550        جىلدىقتى كەڭىنەن اتاپ وتۋگە ۇيعاردى» دەدى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ا. مۇحامەدي ۇلى.

نۇرلان اتىعايەۆ، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريحشى:

-  2015 - جىلدىڭ كۇزىندە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىك بىرلەستىگىن -  قازاق حاندىعىن قۇرعاندىعىنا 550  جىل تولادى. وسىعان وراي ءبىزدىڭ ينستيتۋت وسى داتانى مەرەيتويلىق داتالار تىزىمىنە قوسۋ جانە قازاق حاندىعىنىڭ 550  جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالار وتكىزۋ تۋرالى باستامامەن شىققان ەدى. ءبىزدىڭ بايلامىمىزشا، قازاق حاندىعىنىڭ وسى ۇلى تويىن اتاپ ءوتۋ قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جانە وتانشىلدىقتىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس.

وسى ورايدا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ايتىس-تالاستاردىڭ سوڭعى كەزدەرى كۇشەيگەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. ەش ءسوزسىز، قازاقستان ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا داۋىرلەپ وتكەن ساق، ءۇيسىن، عۇن جانە باسقا دا ەتنيكالىق قوعامداستىقتار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلادى، تيىسىنشە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى دا سولاردان باستاۋ الادى.

قازاقتار مەن وسى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىنداعى تاريحي بايلانىس تۋرالى ەلباسى ن. نازاربايەۆ « ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس» اتتى سىر-سۇحباتىندا جاقسى ايتىپ كەتتى.

ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى رەتىندە 1465 - جىلدىڭ تامىزى مەن 1466 - جىلدىڭ تامىزى ارالىعىن قاراستىراتىن تاريحشىلار قاتارى بۇگىندە باسىمدىق بولىپ تابىلادى. جالپى، قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى ناقتىلى داتا جالعىز ءبىر تاريحي دەرەككوزدە ايتىلادى. مىرزا مۇحامماد حايداردىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى اتاقتى ەڭبەگىندە كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى حيجرانىڭ 870 - جىلى باستالدى دەلىنەدى. بۇل قۇندى دەرەككە سەنبەۋگە بىزدە نەگىز جوق. حيجرانىڭ 870 - جىلى زاماناۋي كۇنتىزبە بويىنشا 1465 - جىلدىڭ 24 تامىزىندا باستالىپ، 1466 - جىلدىڭ 11 - تامىزىندا اياقتالدى.

اتا-بابامىزدىڭ داستۇرىنە سايكەس، حاندار سايلاناتىن ۇلى قۇرىلتايلار كۇز ورتاسىندا وتەتىن بولعان. ەندەشە، كەرەي حاننىڭ تاققا وتىرۋى، تيىسىنشە، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى 1465 - جىلدىڭ قازانىنا كەلەدى دەپ ساناعان ورىندى كورىنەدى.

اسقار وماروۆ، تۇركولوگ:

- ءبىز ءوز مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىن ساناۋدا 550 جىلدىقپەن شەكتەلىپ قالماي، ءوز جەرىمىزدە ارعى-بەرگى زامانداردا داۋىرلەپ وتكەن مەملەكەتتەرمەن تاريحي تامىرلاستىق جانە ساباقتاستىقتى ساقتاۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، 545 - جىلى اشينا بۋمىن قاعان تۇركى ەلىن، قاعاناتتى قۇردى. دەمەك، الداعى 2015 - جىلى تۇركىلەر تاريحىنداعى تۇڭعىش مەملەكەتتىڭ قۇرىلعانىنا 1470 - جىل تولادى. قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن وسىنداي ايتۋلى داتالاردى مەرەكەلەۋگە باعىتتالعان ءىس- شارالار ءبىر جىلمەن شەكتەلمەي، ۇيلەسىمدى تۇردە 2016 - جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا جالعاسۋعا ءتيىس. وسىلايشا، قازاقستاندىقتار بويىندا مەملەكەتتىك وي-سانا بەكيدى جانە ەگەمەندىگىمىزدىڭ قۋاتتى تۇعىرىنا اينالادى.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن»