كەڭەس وداعى مەن ساۋد ارابيا قاتىناسىنىڭ 50 جىل توقىراۋىنا سەبەپ بولعان قازاق
بۇگىنگى تاڭدا ەرلىك پەن قايعىلى وقيعالارعا، قاراما- قايشىلىقتارعا تولى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەل تاريحى قايتادان وي ەلەگىنەن وتكىزىلۋدە. ۋاقىت ەرتە مە، كەش پە ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى، دەسەك تە ءبىز قازىردىڭ وزىندە ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ كۇردەلى جانە جاۋاپتى ۋچاسكەلەرىندە وتانىنا جان- تانىمەن قىزمەت ەتكەن ناعىز قاھارماندارىمىزدىڭ ىزگى ەسىمدەرىن ۇرپاقتارىمىزدىڭ جادىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىسپىز.
ك س ر و- نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى ءنازىر تورەقۇلوۆ - (1928-1936 ج. ج. ) كەڭەس تاريحىن، ونىڭ ىشىندە كەڭەس ديپلوماتياسى تاريحىن جاساۋشىلاردىڭ قاتارىنا ابدەن قوسۋعا بولاتىن تۇلعا. ساۋد ارابياسىنداعى كەڭەستىڭ وكىلەتتى وكىلىنىڭ جارقىن قىزمەتى ديپلوماتتاردىڭ جاس بۋىنىنا لايىقتى ۇلگى، ال ونىڭ ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورىن العان وقيعالارمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقان قىسقا دا جارقىن ءومىرى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەسىندە ۇزاق ساقتالماق.
ءنازىر تورەقۇلوۆ 1892 -جىلى قوقاندا ماقتا ساۋداسىمەن اينالىساتىن داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. جاس كەزىندە العان ءتالىم- تاربيەسى، بويىنداعى اڭعارىمپاز اقىلى ماقساتكەرلىك، العا جەتەلەگەن كۇش- قايرات سەكىلدى تابيعي دارىن- قابىلەتىمەن ۇشتاسقان ونىڭ جان- جاقتى ءبىلىمى تورەقۇلوۆتى وزگەشە، جارقىن ىستەرگە تولى بولاشاق كۇتىپ تۇرعانىن اڭعارتقانداي ەدى.
قازاق، وزبەك جانە ورىس ءتىلىن بىردەي جاقسى بىلگەن ول كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن جاس كەزىنەن تانىس بولىپ، اكەسى جازدىرىپ الاتىن گازەت- جۋرنالداردى وقىپ ءوستى. ءنازىردىڭ ءبىلىم الۋى، ءوزى جازعانىنداي، «جاڭا ۇلگىدەگى دىنگە» دەن قويعان قوقانداعى «ءجاديت» مەدرەسەسىنەن باستالدى. بالالىق شاعىندا وسىلاي مەدرەسەنىڭ اراب ءالىپبيىن ۇيرەنۋى، وقي جانە جازا ءبىلۋى، نامازدى، قاسيەتتى «تاحفيز ءال- قۇران ءال- كارىمنىڭ ءبىرقاتار سۇرەلەرىن جاتقا ءبىلۋ سياقتى نەگىزگى وقىتۋ باعدارلاماسىن يگەرۋىنىڭ كەيىننەن تورەقۇلوۆقا يسلامنىڭ قاسيەتتى مەكەنى ساۋد ارابياسىندا جاس كەڭەس مەملەكەتىنىڭ وكىلى بولىپ قىزمەت ەتكەندە كوپ كومەگى ءتيدى.
ءدىني «ءجاديت» مەدرەسەسىندە ءۇش جىل ءبىلىم العاننان كەيىن ءنازىر 1902 -جىلى قوقاندا اشىلعان «ورىس- تۇزەم» مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. ال، ەكى جىلدان كەيىن ول قوقان كوممەرتسيالىق ۋچيليشەسىنە وقۋعا ءتۇستى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ قابىرعاسىندا وتكەن سەگىز جىلدا قارجى مەن كوممەرتسيا سالاسىندا نەگىزگى ءبىلىم الۋمەن قاتار، دۇنيەتانىمىنىڭ دا كەڭەيۋى تورەقۇلوۆتىڭ قوعامدىق- ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
ءنازىر ءوزىنىڭ ءبىلىمىن ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ينستيتۋتىندا جالعاستىردى. بۇل جەردە وعان فرانسۋز جانە نەمىس سياقتى ەۋروپا تىلدەرىن تەرەڭىرەك بىلۋگە مۇمكىندىك تۋدى. تورەقۇلوۆ ولارعا قوسا تۇرىك ءتىلىن دە ءبىلدى. وسىلاي ول كاسىپقوي ديپلوماتتىڭ تابىستى جۇمىس ىستەۋىنە اسا قاجەت قاسيەت يەسى - ناعىز پوليگلوت بولدى.
1914 -جىلى بۇرق ەتە تۇسكەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ودان كەيىنگى الاساپىراندى وقيعالار بالام كوممەرسانتتىق جولدى تاڭدايدى دەگەن ءنازىردىڭ اكەسىنىڭ ءۇمىتىن ءبىرجولاتا ءۇزدى.
1917 -جىلعى قازاننان كەيىن جانە ورتالىق ازيادا جاڭا وكىمەت ورناعاننان باستاپ، تاپتىق كۇرەستە ءبىرشاما شىڭدالىپ، تاجىريبە جيناقتاعان تورەقۇلوۆتىڭ ساياسي قىزمەت مانسابىنا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىلدى.
1918 -جىلعى قازاندا ول بولشيەۆيكتەر جاعىنا شىقتى. ر ك پ(ب) مۇشەلىگىنە قابىلدانىسىمەن، ءوز ەركىمەن قىزىل ارمياعا جازىلدى جانە تۇركىستانداعى اتتى اسكەر ساياسي باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالدى.
وسى كەزدەن باستاپ ونىڭ ساياسي قىزمەتىنىڭ ءوسۋ جولى كۇرت ورلەي ءتۇستى. وعان قوسا، ريەۆوليۋتسيالىق ارىننىڭ ىقپالىمەن وسى كەزەڭدە تورەقۇلوۆتىڭ پۋبليتسيستىك، بۇقارالىق- مادەني جانە اعارتۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن تالانتى جان- جاقتى كورىندى. قوقان سوۆدەپىندە جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ونىڭ باسپالىق ورگانى «حالىق گازەتاسىن» («نارودنايا گازەتا» ) اشۋعا بەلسەنە قاتىناستى، تۇركىستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «ينكيلوب» («ريەۆوليۋتسيا» ) جۋرنالىنىڭ العاشقى سانىن ۇيىمداستىرىپ شىعاردى.
1919 -جىلى باسماشىلارمەن قارۋلى كۇرەس قىزعان شاقتا تورەقۇلوۆ وبلريەۆكومعا جۇمىسقا تارتىلدى جانە ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن تۇركىستان اعارتۋ كوميسسارى بولىپ بەكىتىلدى.
1920 -جىلدىڭ جازىندا تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا و ك قۇرىلىپ، تورەقۇلوۆ ونىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ، ول ءوزىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي قايراتكەر رەتىندە كورسەتە باستادى. 1921 -جىلى مامىردا كەڭەستەردىڭ كەزەكتى سيەزىنەن كەيىن تورەقۇلوۆ تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
1922 -جىلى قازاندا ماسكەۋگە ۆ ك پ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاراۋىنا شاقىرتىلىپ، ءبىرازدان سوڭ ك س ر و حالىقتارى ورتالىق باسپاسى باسقارماسى ءتوراعالىعىنا تاعايىندالۋىمەن ءنازىردىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتىنىڭ مۇلدە جاڭا جانە بۇكىلوداقتىق كولەمدەگى كەزەڭى باستالدى. ءوزى 1928 -جىلعا دەيىن جەتەكشىلىك ەتكەن ورتالىق باسپادا ونىڭ باسپاگەر، رەداكتور جانە ءتىلشى- عالىم رەتىندەگى تالانتىنىڭ جاڭا قىرلارى اشىلدى. وسى قىزمەتتە تورەقۇلوۆتىڭ جاڭا كەڭەس مەملەكەتىندەگى ۇلتتار مادەنيەتتەرىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى باعا جەتكىزگىسىز.
ورتالىق باسپانىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە- اق ءنازىر ن ك ي د (سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ) رەزەرۆىنە قويىلعان بولاتىن. ن ك ي د باسشىلىعىنىڭ ن. تورەقۇلوۆتى ك س ر و- نىڭ ساۋد كورولدىگىندەگى وكىلەتتى وكىلى ەتىپ تاعايىنداۋ ماسەلەسىنە وراي ۆ ك پ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ستالينگە جازعان ارنايى قىزمەتتىك حاتىندا ونىڭ «مۇسىلمان الەمى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ اسا ءىرى بىلگىرى جانە حيدجازتاعى ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىزدەن تالاپ ەتىلەتىن كۇردەلى دە نازىك ساياساتتى جۇرگىزۋگە بارىنشا لايىق تا قابىلەتتى ەكەندىگى» اتاپ كورسەتىلدى.
باس حاتشى بۇل ۇسىنىستى قولدادى. ءسويتىپ، تورەقۇلوۆ 1927 -جىلعى 15 - جەلتوقساندا حيدجاز، نەدجى جانە قوسىلعان وبلىستار كورولدىگىندەگى (سول كەزدە ساۋد مەملەكەتى وسىلاي اتالعان) وكىلەتتى وكىل بولىپ تاعايىندالدى. تۇڭعىش وكىلەتتى وكىل قازاقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان، جارقىن ىستەرگە، تولاسسىز كۇرەس پەن مازاسىز كۇندەرگە تولى ارابيا داستانى وسىلاي باستالدى.
اراب جەرىندە ك س ر و- نىڭ جاڭا وكىلەتتى وكىلى ەرەكشە قۇرمەت جانە دوستىق پەيىلمەن قارسى الىنىپ، 3 - قازاندا ول مەككەدە كورولدىڭ ۇلى حانزادا فەيسالعا ءوزىنىڭ سەنىم گراموتاسىن تاپسىردى.
كورولدىڭ كەڭەستىك ديپميسسيانىڭ جاڭا جەتەكشىسى ساۋد ۇكىمەتى مەن مونارح تاراپىنان «قۇرمەت پەن ىزگى پەيىل- قاتىناس» كورەتىن بولادى دەپ سەندىرۋى حاتتاما ءۇشىن ءجاي ايتىلا سالعان ءسوز بولماي، تورەقۇلوۆقا راسىندا دا كورولدىكتە بولعان سەگىز جىل ىشىندە ابدەل ءازيز ءال- ساۋد پەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردان ەرەكشە قۇرمەت پەن ءىلتيپات كورسەتىلدى. مۇندا، ارينە، وكىلەتتى وكىلدىڭ كورولمەن جانە ونىڭ بالالارىمەن شىنايى دوستىق قارىم- قاتىناس ورناتا بىلگەن جەكە باسىنىڭ ۇنامدىلىعىنىڭ دا ايتارلىقتاي ءرول اتقارعانى ءسوزسىز.
ءنازىر جاڭا قىزمەتىنە تەز ۇيرەنىسىپ، جەرگىلىكتى ىقپالدى ادامدارمەن جانە كوپەستەرمەن دوستىق بايلانىس ورناتىپ الدى. بۇعان، نەگىزىنەن، ونىڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە اراب ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ العانى جول اشتى دەۋگە بولادى، ونى جەتىك ۇيرەنگەنى سونشالىقتى، ول سالتاناتتى جيىنداردا ديپكورپۋستىڭ اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، جەرگىلىكتى ءدىني عۇلامالارمەن تەولوگيالىق تاقىرىپتا پىكىر تالاستىراتىنداي دارەجەگە جەتتى. تورەقۇلوۆتىڭ بايلانىس ءورىسى كەڭي ءتۇستى. بارىپ قىزمەت ەتىپ جاتقان ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن تەز مەڭگەرىپ الۋى، وسى تارىزدەس اعىمداعى ماسەلەلەردى ءبىلىپ وتىرۋى تيىستىگى جانە ك س ر و- مەن قارىم- قاتىناستىڭ كەلەشەگى وعان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ساۋدتىق شەنەۋنىكتەرمەن، مونارحتىڭ وزىمەن جانە بالالارىمەن ءجيى كەزدەسىپ، پىكىرلەسۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ءنازىر ەۋروپالىق ارىپتەستەرىنە قاراعاندا كورولمەن جانە ونىڭ حيدجازتاعى وكىلى، حانزادا فەيسالمەن ءجيى كەزدەسىپ، پىكىرلەسەتىن بولدى. ويتكەنى، ابدەل ءازيز جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى مارتەبەلى كىسىلەرمەن كەزدەسۋ نەگىزىنەن مەككەدە ءوتىپ، ونداي «قاسيەتتى» مەكەنگە باسقا دىندەگىلەردىڭ بارۋىنا رۇقسات ەتىلمەدى. ال شىنايى مۇسىلمان تورەقۇلوۆقا مۇنداي شەكتەۋلەر قويىلعان جوق. جالپى كەڭەستىك وكىلەتتى وكىلدىڭ جۇرتتى وزىنە قاراتا بىلەتىن ەرەكشە تارتىمدىلىعىن ايتا كەتكەن ءجون. جوعارى دارەجەدەگى بەكزاتتار، اتاپ ايتقاندا، ءار سالانىڭ مينيسترلەرى، اسكەري شەندى ادامدار، ءتىپتى، جەرگىلىكتى جاسىرىن پوليتسيانىڭ باستىعىنا دەيىن نازىرمەن جاقسى قارىم- قاتىناستا بولىپ، قاجەتتى مالىمەت- اقپاراتتارمەن ءبولىسىپ وتىردى. ال ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ۇتىمدى ۇسىنىستارى ماسكەۋگە ءوزىنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋ باعىتىندا ناقتى قادامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ءوزى كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ەلدە جانە تۇتاستاي العاندا وسى ايماقتاعى ءوز وتانىنىڭ سولاي بەدەلىن نىعايتۋدى ءنازىر ءوزىنىڭ وكىلەتتى وكىل رەتىندەگى قىزمەتىنىڭ ءمان- ماعىناسى دەپ ءبىلدى. ول اقىر اياعىندا 1930 -جىلى ۇلكەن تاباندىلىقپەن كەڭەستىك ديپاگەنتتىك پەن باس كونسۋلدىقتىڭ ديپميسسياعا اينالدىرۋعا جانە ديپكورپۋستا ءوزىنىڭ دۋايەن بولىپ سايلانۋىنا قول جەتكىزدى جانە مۇنى ورتالىققا ماقتانىشپەن حابارلادى. سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى م. ليتۆينوۆقا جولداعان حاتىندا: «... ديپكورپۋستاعى اعالىق جول ءۇشىن تاريحي كۇرەس اياقتالىپ، ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلدى»، - دەپ جازدى.
ءنازىردىڭ شەتەلدىك ديپلوماتتار اراسىندا بەدەلىنىڭ وسۋىنە ءبىر جاعىنان كورول سارايى تاراپىنان وعان كورسەتىلگەن ەرەكشە قۇرمەت تە ىقپال ەتتى. كەڭەستىك مۇسىلمان وكىلەتتى وكىلدى كورولدىڭ قانشالىقتى قولداپ- قۋاتتاعانىن مىنا ءبىر ەلەۋلى جايت تا اڭعارتقانداي: ونىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى مينيستر رەتىندەگى (قازىرگىشە ەلشىنىڭ) سەنىم گراموتاسىن تاپسىرۋ ءراسىمى مەككەدە 26.02.30 - جىلى جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ساعات 22.00-دە وتكىزىلىپ، بۇكىل مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى تاعدىردى ايقىندايتىن - «ءلايلاتۇل قادىر» تۇنىمەن سايكەستەندىرىلدى.
وكىلەتتى وكىل دە ءوز تاراپىنان رياسىز قىزمەت ەتىپ، مونارحتىڭ وتباسىن جانە كورولدىكتەگى «كىل مىقتىلاردى» ءوز جاعىنا تارتا ءبىلدى. حانزادا فەيسالدىڭ ءوزى كەلىپ مالياريا (بەزگەك) اۋرۋىنان ەمدەلگەن دارىگەرلىك امبۋلاتوريا اشتى، لەنينگرادتان ارنايى مامان شاقىرتىپ، كورولدىڭ ات- تايف قالاسىنداعى جازعى رەزيدەنتسياسىنا كۇللى اراب تۇبەگىندە تۇڭعىش رەت مونارحقا كەڭەس ۇكىمەتى سىيلاعان اۆتوماتتى تەلەفون ستانسياسىن ورناتتىرىپ بەردى، كەڭەس وداعىنان جەرگىلىكتى اقسۇيەكتەرگە قۇراننىڭ كونە قولجازباسى مەن ون ەكى كەسەلىك شاي سەرۆيزىن، قۇلاققا كيەتىن ەسىتگىش اپپارات، قاۋىننىڭ تۇقىمى سياقتى ءارتۇرلى سىيلىقتار مەن تارتۋ- تارالعىلار الدىرتىپ، سىيعا تارتتى.
ءنازىردىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەت- قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ سۇستى مونارحپەن قاتىناسى بىرتىندەپ شىنايى دوستىق پەن ءبىر- بىرىنە دەگەن قادىر- قۇرمەتكە ۇلاستى. كورولمەن بولعان ەكى جاقتى قارىم- قاتىناستىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن قامتىعان اڭگىمەلەر بارىنشا اشىق جانە سىندارلى بولا ءتۇستى.
تورەقۇلوۆتىڭ وكىلەتتى وكىل قىزمەتىنىڭ اياقتالار تۇسىنا تامان ساۋدتىق كوشباسشىنىڭ: «مەن كەڭەستىڭ كومەگىنە مۇقتاجبىن. مەن اسكەري- ساياسي ماسەلەدە ك س ر و- نىڭ قولداعانىن قالايمىن. مەيلى، كەڭەستەر ماعان باسشىلىق جاساسىن. مەن، مەنىڭ ارتىمنان قارۋلى كۇشتەرىم كەڭەستەردىڭ ارتىنان ەرەتىن بولامىز. كەڭەستەردىڭ مەنى ك س ر و مەن ارابتاردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن قالاۋىنشا پايدالانۋىنا بولادى»، دەپ اعىنان جارىلۋى ساياسي تۇرعىدان تەرەڭ ويدى مەڭزەگەندەي ەدى.
ءسوز جوق، ءال- ساۋدتىڭ بۇلاي ريتوريكالىق سيپاتتا سويلەۋىنىڭ ءار جاعىندا ماسكەۋدىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ودان تاۋارلىق نەسيە الۋ مۇددەسى جاتقان بولاتىن. دەي تۇرعانمەن، كەڭەستىك تاۋارلار ءۇشىن «ەرەكشە رەجىمنىڭ» جانە جان- جاقتى قارىم- قاتىناسقا باسقا دا كەدەرگىلەردىڭ جويىلۋىنان كەيىن كورولدىڭ ولاي سويلەۋى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ وسكەندىگىن اڭعارتاتىن.
ساۋدا- ەكونوميكا سالاسىنداعى مۇنداي تابىستى قادامعا قولجەتكىزۋگە نەگىزىنەن، تورەقۇلوۆتىڭ جان- جاقتى ويلاستىرىپ، ساۋد ارابياسىنا 1932 -جىلى جانارمايدىڭ ءىرى پارتياسىن - 50 مىڭ جاشىك بەنزين مەن سونشا مولشەردەگى كەروسين جەتكىزىپ بەرۋ جونىندە كەلىسىم جاساتتىرىپ، ونى جۇزەگە اسىرتقان، ايگىلى «بەنزين مامىلەسى» ىقپال ەتكەن ەدى.
1932 -جىلى سول ۋاقىتتاعى ەكى جاقتى كەڭەس- ساۋد قاتىناسىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن بىلدىرەتىندەي ءىرى وقيعا ورىن الدى. ساۋد ارابياسىنىڭ بولاشاق كورولى، حانزادا فەيسال ك س ر و- عا رەسمي ساپارمەن كەلىپ قايتتى.
م. كالينين، ۆ. مولوتوۆ جانە ن. كرەستينسكيدىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلگەن حاتتامالىق شارالار بارىسىندا ەكى تاراپتان دا ءبىر- بىرلەرىنە دەگەن شىنايى دوستىق پەن ادالدىق تۋرالى ايتىلدى.
وكىلەتتى وكىل سىرتقى ساياساتتى ناسيحاتتاۋ ىسىنە دە ەرەكشە ماڭىز بەردى. كەڭەس وداعىنداعى: ۇلت ماسەلەسىن شەشۋگە، مۇسىلمانداردىڭ ومىرىنە، بەيبىت جانە اسكەري قۇرىلىستارعا، ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىلارىنا، ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى بولىپ جاتقان وقيعالار كوپتەگەن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەردى قىزىقتىراتىن، سوندىقتان دا ولار تورەقۇلوۆقا وسى جونىنەن ماتەريالدار بەرۋ جايىندا ءوتىنىش ءبىلدىرىپ جاتاتىن.
بۇل ورايدا وكىلەتتى وكىلدىڭ ورتالىققا ساۋدتىق رەسمي باسىلىم «ۋممۋل- كۋرا» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىنە XI عاسىردا بارعان اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنىڭ كارتاسىن جاساپ جاتقانىن، سونداي- اق، «ارابتاردى رەسەي جانە ونىڭ تاريحىمەن تانىستىرۋ» ماقساتىندا ك س ر و- نىڭ سولتۇستىگى جونىندە اراب تىلىندە جازبا دايىنداپ جاتقانىن حابارلاۋى قىزعىلىقتى جايت. «بارلىق جاعىنان الىپ قاراعاندا، ارابتارمەن بۇلاي عىلىمي بايلانىس جاساۋ پايدالى»، - دەپ قورىتىندىلايدى ءوز ويىن وكىلەتتى وكىل. 1933 -جىلى ساۋد جاعىنا كومەك رەتىندە حيدجاز جەرىنەن تابىلعان مينەرالدار ۇلگىلەرىنىڭ كەڭەستىك زەرتحانالاردا زەرتتەلىپ قارالۋى دا تورەقۇلوۆتىڭ ارالاسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
الايدا، وكىلەتتى وكىلدىڭ كوپ كۇش سالۋىنىڭ ارقاسىندا كەڭەس - ساۋد قارىم- قاتىناسى ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر بيىك دەڭگەيىنە جەتكەن تۇستا ماسكەۋ ونى قانداي دا ءبىر تۇسىنىكسىز ساياساتپەن تەجەي باستادى. بۇعان قوسا، تورەقۇلوۆتىڭ جۇرگىزىلگەن بەلسەندى جۇمىستارى ورتالىق تاراپىنان لايىقتى باعاسىن العان جوق، ءتىپتى وكىلەتتى وكىلگە بەرىلەتىن نۇسقاۋلار بارىنشا قاتقىلدانا جانە بەيتاراپتاندىرىلا ءتۇستى. مىنە، وسىلارعا قاراعاندا، كەڭەستىك سىرتقى ساياساتتىڭ ءبىرجولا باتىستىق باعىتقا ويىسقانى اڭعارىلعانداي ەدى.
كەڭەس- ساۋد قاتىناسىنىڭ تاريحى سەكىلدى تورەقۇلوۆتىڭ تاعدىرى دا قايعىلى اياقتالدى. 1937 -جىلى وعان پانتۇرىكشىلدىك دەگەن سياقتى جالعان جالالار جابىلىپ، قاماۋعا الىنىپ، ن ك ۆ د قابىرعاسىندا اجال قۇشتى.
كورول ءال- ساۋدتى ءوزى جاقسى بىلەتىن تورەقۇلوۆتىڭ تاعدىرى قاتتى قاپالاندىردى. «باۋىرى ءنازىردى» اياماي جازالاعاندارعا ونىڭ قانشالىقتى كۇيىنگەنىن كورولدىڭ اينالاسىنداعىلار كوردى. كەشىكپەي ول ديپلوماتيالىق كانالدار ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعىنا باسقا وكىلەتتى وكىلدى كورگىسى دە كەلمەيتىنىن جەتكىزدى. 1938 -جىلدىڭ ساۋىرىندە ك س ر و- نىڭ سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتى ساۋد ارابياسىنا نوتا جولداپ، تاياۋ ۋاقىتتا كەڭەس- ساۋد قارىم- قاتىناسىن جاقسارتۋدىڭ مۇمكىندىگى بايقالماعاندىقتان، ماسكەۋ كورولدىكپەن بايلانىستى توقتاتا تۇرۋدى جانە دجيدداداعى وكىلەتتى وكىلدىگىن جاباتىنىن مالىمدەگەن. ەكى مەملەكەتتىڭ قارىم- قاتىناسىنداعى بۇل ءۇزىلىس 1990 - جىلعا دەيىن جالعاستى.
ءبىرشاما جىلدار وتكەننەن كەيىن، ياعني 1958 -جىلدىڭ 28 - قاڭتارىندا وكىلەتتى وكىلگە قاتىستى ۇكىم ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىمەن وزگەرتىلىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ جارقىن ەسىمى قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى. الايدا، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ شىنايى تۇلعاسىن تانۋ قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن جۇزەگە اسىرىلا باستادى.
مەن سوڭعى ون بەس جىلدا جارىققا شىعارعان عىلىمي جانە كوركەم تۋىندىلار (ورىس، قازاق، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىندە) ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي جانە ديپلوماتيالىق قىزمەتىن جان- جاقتى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى. العاشقى جيناق «ءنازىر تورەقۇلوۆ – ك س ر و- نىڭ ساۋد ارابياسى كورولدىگىندەگى وكىلەتتى وكىلى» دەپ اتالىنىپ، وندا، نەگىزىنەن، رەسەي فەدەراتسياسى سىرتقى ساياسات مۇراعاتىنان الىنعان قۇجاتتار پايدالانىلدى.
وسى كىتاپتىڭ ءسۇيىنشى داناسى قولعا تيگەننەن كەيىن ونى قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىنە ۇسىندىق. وتانىمىزدىڭ تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى جويۋعا جانە ەسىمدەرى ۇمىت بولعان ۇلت قاھارماندارىن حالىققا قايتارۋعا اركەز سەرگەك قارايتىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى باسىلىمعا جوعارى باعا بەردى. ءسوز رەتى كەلگەندە، داڭقتى وكىلەتتى وكىل تۋرالى بۇدان كەيىنگى زەرتتەۋلەرىمىز دە مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان قولداۋ تاپقانىن ايتا كەتكىم كەلەدى.
بۇل جيناققا جۇرتتىڭ نازار اۋدارىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتۋى مەنى ءنازىر تورەقۇلوۆ تۋرالى تۇتاس ءبىر ەڭبەك جازىپ، ونى ورىس، قازاق، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىندە شىعارۋعا جەتەلەدى. «ەلشى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ارابيا داستانى» دەپ اتالعان ول كىتاپ 2001 -جىلى جارىق كوردى.
ءسۇيىنىشتىسى سول، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ تۇلعاسىنا ايگىلى «مولودايا گۆارديا» باسپاسى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءسويتىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆ ج ز ل- دەگى قازاقتىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ قاتارىن تولىقتىردى.
قاسىم- جومارت توقايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءنازىر تورەقۇلوۆ حاقىنداعى كوركەم تۋىندىنىڭ اعىلشىنشا نۇسقاسىن ساۋد ارابياسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ساۋد ءال- فەيسال حانزاداعا سىيلاپتى. مينيستر كىتاپپەن ارابتىڭ زيالى قاۋىمى كەڭىنەن تانىسۋى ءۇشىن ونى اراب تىلىنە اۋدارىپ شىعارۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى.
جيىرما مىڭ دانا تارالىممەن كايرداعى «اين شامس» باسپاسى جارىققا شىعارعان كىتاپتىڭ ارابشا نۇسقاسى اراب تىلىندەگى وقىرماندارعا ساۋد ارابياسى دامۋىنىڭ، كەڭەستىك- ارابيالىق، كەڭەستىك - ارابتىق قاتىناستاردىڭ قىزىقتى ءبىر كەزەڭى جونىندە مول ماعلۇمات الۋعا مۇمكىندىك بەردى دەگەن ويدامىن.
2014 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قالىڭ جۇرتشىلىقتى ك س ر و- نىڭ داڭقتى وكىلەتتى وكىلىنە ارنالعان عىلىمي جانە كوركەم ادەبيەتتەرمەن تانىستىرعان ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى قورىتىندى كىتاپ «پوزنانيە ليچنوستي» («تۇلعانى تانۋ» ) وقىرمان قولىنا ءتيدى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1-2 - قاراشا كۇندەرى تۇركىستاندا وتەتىن عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا، ءسوز جوق، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ تاريحي تۇلعاسىن ودان ءارى تانۋعا قىزمەت ەتەدى.
تايىر مانسۇروۆ،
ساياسات عىلىمدارىنىڭ دوكتورى