التى ءجۇز قازاقتىڭ 50 مىڭ جوڭعاردى جەڭگەنى اڭىز با، اقيقات پا؟
ءبىر عانا سالقام جاڭگىردىڭ وربۇلاق شايقاسىندا 600 جاۋىنگەرىمەن جوڭعاردىڭ جەر قايىسقان قاراقۇرىم قولىنا قاسقايىپ قارسى تۇرۋى، بۇگىندە بۇكىل الەم بىلەتىن 300 سپارتاندىقتىڭ ەرلىگىنەن ەش كەم ەمەس.
قايتا، التى ءجۇز قازاق ساربازى ءتىرى قالۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، الدىن الا ولىمگە باس تىككەن سول سپارتاندىقتاردان اقىل-پاراساتىمەن وق بويى وزدى دەۋگە تۇرارلىق. اتتەگەن-ايى، سول ارتىقشىلىقتى ءوزىمىز پاش ەتە الماي جۇرگەنىمىز.
ءيا، سالقام جاڭگىر دۇلەي داۋىلعا اق نايزانىڭ ۇشىمەن ەمەس، اقىل-پاراساتتىڭ كۇشىمەن قارسى تۇردى. سونىڭ ارقاسىندا امان قالىپ قانا قويماي، جاۋىن ويسىراتا جەڭدى. ايتپەسە، تاۋ-تاسقا بەكىنگەن از عانا ادامنىڭ 50 مىڭ قارۋلى قولدى كەرى شەگىندىرۋ بىلاي تۇرسىن، 10 مىڭ جاۋىنگەرىن جەر جاستاندىرۋى قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا، اقىلعا قونىڭقىرامايدى. قازىرگى زاماننىڭ اۆتوماتىمەن دە 10 مىڭ ادامدى قىرىپ سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سوندا جاڭگىر حاننىڭ بۇل ەرلىگى اڭىز با، اقيقات پا؟
بۇل جەردەگى ءتۇيىندى جاڭگىر حان سوعىس ونەرىن قانشالىقتى شەبەرلىكپەن قولدانا ءبىلدى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى عانا شەشە الاتىن سياقتى. سوندا سالقام جاڭگىر قانداي سوعىس ونەرىن قولدانعان؟ ءبىرشاما دەرەكتەردى (دەرەكتەر تىم از) پايىمداساق، بۇل قاقتىعىستىڭ ناعىز اقىل-پاراسات قاقتىعىسى بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. سونىمەن، اڭگىمەنى باسىنان باستايىق.
قازاق تاريحىندا سالقام جاڭگىر تۋرالى دەرەك تىم از ساقتالعان. ءتىپتى ونىڭ قاي جىلى تۋعانى دا ءالى كۇنگە بەلگىسىز. ءبىر دەرەكتەردە ونىڭ 1608 - جىلى تۋىلعاندىعى ايتىلادى. قايتىس بولعان جىلى دا ءار ءتۇرلى. بىرەۋلەر 1652 - جىلى سوعىستا قازا تاپتى دەسە، ەندى بىرەۋلەر سول سوعىستا قاتتى جارالانىپ، سال بولىپ قالعان، 1680 - جىلى ولگەن دەيدى. سالقام جاڭگىر دەپ اتالۋى تۋرالى دا ءتۇرلى سوزدەر ايتىلۋدا. ءبىر عالىمدار جاڭگىردىڭ بويى الاسا، مول دەنەلى بولعاندىقتان «سالقام» اتالدى دەسە، ەكىنشىلەرى سال بولىپ قالۋىمەن بايلانىستىرادى. ءۇشىنشى تاراپ «سالقام» ءسوزىن «ەركەتوتاي، بەيباستاق» سوزدەرىمەن ۇشتاستىرادى. سونداي-اق، قازاقتا القام-سالقام دەگەن دە ءسوز بار، الايدا بۇل ماعىنالاردىڭ بيلىككە ەرتە جاسىنان ارالاسىپ، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەل اۋزىنا ىلىككەن جاڭگىر حانعا قاتىسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. تاعى ءبىر دەرەكتەردە «سالقام» ءسوزى «ايباتتى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن پىكىرلەر دە بار.
قازاق تاريحىندا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم اتىمەن قالعان ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىر اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە- اق قازاق حاندىعىنىڭ شەتكى ۇلىستارىن، ناعاشى اتاسى ءابدىراقىم حان بيلەيتىن تۇرفانمەن شەكارالاس جەرلەرىن باسقارىپ ءجۇردى. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلعانداي، بۇل كەزەڭ قازاق-قالماق اراقاتىناسىنداعى اۋمالى-توكپەلى، تەكەتىرەسكە تولى جىلدار بولاتىن. 1620 - جىلدارى 12 جاسار جاڭگىر قالماق ەلىنە قازاق ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا بارعان. ءتورت جىل وتكەن سوڭ قازاق سۇلتانى ەسىم مەن شوراستىڭ تايشىسى قاراقۇل بىرىگىپ، رەسەي يەلەنە باستاعان تارى بەكىنىسىنە شابۋىل جاسايدى. وسى ءساتتى پايدالانعان ويراتتىڭ بايباعىس پەن دالاي تايشىلارى ەسىم سۇلتاننىڭ ەلىنە تيىسەدى، ءبىراق جەڭىلىس تابادى. سول ۇرىستاردا جاس جاڭگىر ءوزىنىڭ قولباسشىلىق قابىلەتىن بايقاتادى.
مىنە، وسى تۇستا جوڭعار-ويراتتاردىڭ بيلىك باسىنا باتۋر حونتايشى (ەردەني باتۋر حۋنتايدجي - تۋىلعان جىلى بەلگىسىز، قايتىس بولعان جىلى - 1654، كەيبىر دەرەكتەردە 1660) كەلىپ، بىتىراڭقى جوڭعار حاندىعىن كۇشەيتە تۇسەدى. ول اكەسى قاراقۇلانىڭ (حارا- حۋلا) ساياساتىن جالعاستىرىپ، وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن ويرات اقسۇيەكتەرىنىڭ قارسىلىعىن باسۋعا كوپ كۇش سالدى. ابدەن الدەنىپ العان سوڭ، ياعني 1635 - جىلى قازاق حاندىعىنا شاپقىنشىلىق ۇيىمداستىرىپ، بەيبىت جاتقان قازاق اۋىلدارىن قاسىرەتكە ۇشىراتتى.
ءسويتىپ، ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ تۇتانۋىنا تۇرتكى بولدى. وسى شايقاستاردىڭ بىرىندە جاڭگىر جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، جەتى جىلداي تۇتقىندا بولادى. تۇتقىندا ءجۇرىپ ول جوڭعارلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە باتۋر حونتايشىنىڭ اسكەري تاكتيكاسىن جاقسى يگەرىپ الادى. جەتى جىلدان كەيىن تۇتقىننان قاشىپ شىعىپ، ەلىنە ورالىپ، قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىن قولىنا الدى.
ال باتۋر حونتايشى بۇل كەزدە رەسەيگە بىرنەشە رەت ەلشى جىبەرىپ، ونىمەن استىرتىن ءتىل تابىسۋعا تىرىسىپ جاتقان. 1640 - جىلى قىركۇيەكتە مانجۋر شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋ، شاشىراڭقى ويرات قالماقتارىنىڭ باسىن قوسۋ جانە كوشپەلى ومىرگە نەگىزدەلگەن زاڭ ەرەجەلەرىن قابىلداۋ ماقساتىندا قۇرىلتاي وتكىزدى. 1643 -جىلى 50 مىڭ اسكەرمەن جەتىسۋعا باسىپ كىردى. ءدال وسى كەزدە جاڭگىر حان سامارقان شاھارىنىڭ بيلەۋشىسى جالاڭ ءتوس باھاءدۇر 20 مىڭ قولىمەن كومەككە جەتكەنشە، از عانا ادامىمەن قارا نوپىردەي لىقسىعان جوڭعارلارعا قارسى شابۋعا بەكىندى.
شايقاستىڭ ناقتى قاي جەردە بولعانى تۋرالى دا عالىمدار پىكىرى ءار ءتۇرلى. قازاق شەجىرەلەرىندە جانە حالىق اڭىزدارىندا سوعىس جوڭعار الاتاۋىندا، وربۇلاق دەگەن جەردە بولعان دەلىنەدى. ال «قازاقستان» ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلعانداي، م. ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى ەڭبەگىندە ويرات-حالحا شابۋىلىنىڭ حرونولوگيالىق ءوربۋ تىزبەگىن، گەوگرافيالىق ورنالاسۋ رەتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وربۇلاق شايقاسى سول كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن وڭىردە، قازىرگى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندە ءوتتى دەيدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ «ىستىقكولگە ساپار كۇندەلىگىندە» (1961، 243-ب. ) قىرعىز جەرىنىڭ قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىمەن شەكتەسەر تۇسىنداعى اسۋداعى قولدان جاسالعان تابيعي ەسكەرتكىش - سانتاس ءۇيىندىسى تۋرالى سيپاتتاي كەلىپ، ونى قازاق-جوڭعار سوعىسىنداعى ەلەۋلى ءبىر وقيعامەن، ياعني قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن بايلانىستىرادى.
1990 - جىلى جازۋشى ب. نۇرجەكەيەۆ وربۇلاق شايقاسى قازىرگى الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ بەلجايلاۋ الابىندا وتكەندىگى جونىندە دالەل ۇسىندى. 1993 - جىلى 3 - شىلدەدە وسى بەلجايلاۋ الابىندا ۇلى جەڭىستىڭ 350 جىلدىعىنا ارنالعان توي وتكىزىلدى. ۇرىس بولعان جەردىڭ اتاۋى وربۇلاق، ال وقيعا وربۇلاق شايقاسى دەپ اتالىپ، گرانيت تاستان بەلگى قويىلدى.
شايقاس قاي جەردە وتسە دە، جاڭگىر حان ەڭ الدىمەن جەردىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگىن اسقان دانىشپاندىقپەن تاڭداپ العان. ول جوڭعار قولىنىڭ وتەتىن جولىنداعى ەڭ تار شاتقالعا، بەكىنىس جاساۋعا وڭتايلى جەرگە ۇرىس قيمىلدارىنىڭ جوسپارىن جاسادى. 600 ادامىن بىلتەلى مىلتىقتارمەن قارۋلاندىرىپ، ولاردى ەكىگە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن جاۋعا بەتپە-بەت شابۋىل جاسايتىنداي ەتىپ تاستاردان قالانعان بەكىنىسكە قويدى. ال ەكىنشى بولىگىن جاۋدىڭ تۋ سىرتىنان اتاتىنداي ەتىپ جاسىردى.
دەگەنمەن بۇل تىم از ەدى. بىلتەلى مىلتىق ءبىر اتقان سوڭ، ونى قايتادان وقتاۋ ءبىراز ۋاقىت الادى. تەك قارۋعا سەنسە، قاپتاعان جاۋ 600 ادامدى تاپتاپ وتەرى انىق. سوندىقتان جاڭگىر شاتقالدا جەلدىڭ قالاي سوعاتىنىن دا زەرتتەدى. ايقىن گازەتى 28 .08. 2013- جىلعى نومىرىندە جازعانداي، جاڭگىر حان وسى ارقىلى جاۋدى ۋلى شوپتەردىڭ تۇتىنىمەن ۋلاپ جەڭۋدى ءجون دەپ تاپقان.
تاريحشى، شەجىرەشى اسان تۇرابايەۆتىڭ اتالعان گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا جاۋدى ۋلاۋ شاراسى قالاي جۇرگىزىلگەنى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. تاريحشىنىڭ مالىمەتىنشە، جاڭگىر الدىمەن جوڭعارلاردى ساسىقتەكەنىڭ تۇتىنىمەن ۋلاعان ەكەن. ساسىقتەكە دەگەن گۇل تاۋتەكەلەر كۇيلەگەن كەزدە يىسكەيتىن جانە سول ۋاقىتتا گۇلدەيتىن بولسا كەرەك.
سونى سۋعا قايناتىپ، وعان شۇبەرەك مالىپ كەپتىرەدى دە، جاعىپ جىبەرسە ءتۇتىنى اينالاسىنداعى ءتىرى جاننىڭ بارلىعىن ۋلاندىرىپ تاستايدى. قازاق ساربازدارى وسى ۋلى شۇبەرەكتەردى، دىمداپ قويعان ۋلى شوپتەردى جوڭعارلاردىڭ جولىنا تاستاپ، ولار شاتقالعا ەنتەلەي ەنگەن كەزدە وتتى جەبەمەن دالدەپ اتىپ، تۇتاتىپ جىبەرەدى. اۋزى-باسىن تۇمشالاپ، ەشكىنىڭ مايىمەن مايلاپ العان قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ۋلى ءتۇتىن اسەر ەتە قويمايدى. ويتكەنى ەشكىنىڭ مايى تەز توڭازيدى دا سۇزگىنىڭ ءرولىن اتقارادى. بايقاماي ۋلانىپ قالعاندارى بولسا، قىمىز بەن مەڭدۋانانى ارالاستىرىپ ءىشىپ، قۇسادى دا، تازارىپ امان قالادى. ال اتتارى ۋلانسا تۇمسىعىنا قۇيرىق مايمەن ۇرىپ، ۋدى قايتارادى.
وسىلايشا ۋلى تۇتىنگە ۇرىنىپ، ماڭگىرىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان جوڭعارلاردىڭ الدىڭعى شەبىن قازاقتار ەكى جاقتان اتقىلاپ، قىرعىنعا ۇشىراتادى. ءتىپتى وق تيمەي-اق، ساسىقتەكەنىڭ ۋىتىنان كوز جۇمعانداردا دا ەسەپ بولماعان. العاشقىدا نە بولعانىن تۇسىنبەي قالعان ويراتتار ءمانىسىن كەيىننەن بىلەدى. ون مىڭداي جاساعىنان ايىرىلعان ولار كەيىن شەگىنەدى. وسى كەزدە جيىرما مىڭ قولىمەن جالاڭتوس ءباحادۇر دە جەتىپ، ساعى سىنىپ، ءجۇنى جىعىلعان جوڭعار جاساعىن كەرى قاراي قۋىپ تاستايدى.
وسىلايشا قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋ جولىنداعى وتە ماڭىزدى شايقاستاردىڭ ءبىرى - وربۇلاق شايقاسى قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن بىتەدى. ات توبەلىندەي از قازاقتان تۇمسىعى بۇزىلىپ، تاۋ شاعىلىپ قايتقان باتۋر حونتايشى ەلىنە بارعان سوڭ ءبىراز بەدەلىنەن ايىرىلىپ، بيلىگى السىرەپ قالادى. قازاق جەرىندە از دا بولسا مامىراجاي كۇن تۋرادى. قازاقتىڭ «لەونيدى» - سالقام جاڭگىردىڭ اتاعى اسپانداپ، بيلىگى نىعايا تۇسەدى.
P.S. لەونيد دەمەكشى، ا ق ش پەن باتىس وزدەرىن ءوزى وتىرىك بولسا دا كوتەرمەلەپ وتىرۋعا كەتارى ەمەس. ايتپەسە 300 سپارتاندىقتىڭ باسشىسى تاريحتا كير پاتشانى كينوسىنداعىداي نايزامەن تۇيرەپ تاستاي جازداماق تۇگىلى، قاسىنا دا جاقىنداي الماعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال 600 قازاقتىڭ باسشىسى سالقام جاڭگىردىڭ اتا جاۋى باتۋر حونتايشىنى قارابەت قىلىپ، قاشىرىپ جىبەرگەنى تاريحي اقيقات.
اۆتور: ءابۋ-اسقار مەكەش ۇلى
