قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمى: ەرەكشە جاسالعان قىز ساۋكەلەسىن سارجان تورە 500 بايتالعا باعالاعان

استانا. قازاقپارات - ايەلدەر باس كيىمى - ساۋكەلە، بورىك، قارقارا، كيمەشەك، جاۋلىق، كۇندىك، جەلەك، ءشالى، قاسابا، تاقيا، شىلاۋىش، جاۋلىق دەپ بولىنەدى.

كيمەشەك - ايەلدىڭ بەت- ءجۇزىن اشىق قويۋعا ارنالعان ويىعى بار، يىعىن، ومىراۋىن، جاۋىپ تۇراتىن، ارقاسىنا «قۇيرىق» تۇزە بۇرىشتالىپ تۇسەتىن كۇلپارا.

ونى تۇرمىسقا شىققان نەمەسە ەرەسەك ايەلدەر كيگەن. كيمەشەكتىڭ يەكتى اينالا ماڭدايدى جاۋىپ تۇراتىن ەكى جاعىن شىقشىت، الدىڭعى بولىگىن جاق، ال ادامنىڭ بەلىنەن تومەن، شاشتى جاۋىپ تۇراتىن ۇزىن ۇشى بار بولىگىن قۇيرىقشا دەپ اتايدى.

كيمەشەكتىڭ ءپىشىم بولشەكتەرىنە، باس بولىگىنىڭ بەزەندىرىلۋىنە، «قۇيرىعىنىڭ» ۇزىندىعى مەن پىشىنىنە، اشەكەيلەۋ سيپاتىنا قاراي بىرنەشە تۇرلەرى بار. كيمەشەك جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي اشەكەيلەنگەن.

ەڭ ادەمى كيمەشەكتى جاس كەلىندەر كيگەن. وتىز جاستان اسقان ايەلدەرگە كۇمىسپەن جانە مونشاقپەن اشەكەيلەنگەن كيمەشەكتەردى كيۋ ورىنسىز سانالعان، ال بالالارى ەسەيگەن ەرەسەك ايەلدەر تەك قانا ءارتۇرلى جىپتەردەن از عانا قاتارلار جۇرگىزىلىپ تىگىلگەن كيمەشەكتەر كيگەن. اسىرەسە كيمەشەكتىڭ بەتتى كورسەتۋگە ارنالعان ويىعىنىڭ جيەكتەرى اشەكەيلەنگەن، ومىراۋ تۇسىنىڭ اشەكەيلەنۋى سيرەك كەزدەسكەن جانە ارقاعا تۇسىرىلەتىن تومەنگى ۇشىن شاشاقتارمەن كومكەرگەن. كيمەشەكتىڭ بۇراما جاۋلىق، يەكشە، بۇرمەلى كيمەشەك، وراما كيمەشەك سياقتى تۇرلەرى بار.

كيمەشەكتىڭ ەڭ ەجەلگى ءتۇرى وراما كيمەشەكتى قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىنداعى ارعىندار كيگەن. ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا، وراما كيمەشەكتى XIX عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىندا دا كيگەن، ءبىراق XX عاسىردىڭ باسىندا ونىڭ باسقا پىشىندەرى پايدا بولادى. بەتتى كورسەتۋگە ارنالىپ ويىلعان ماتا بولىگىن تىكپەستەن، ونىمەن باستى وراپ بەكىتكەن. ونى كيۋ تاسىلىندە كادىمگى كيمەشەكتى كيۋدەن ەش ايىرماشىلىعى بولعان جوق، الدىڭعى جاعىنان ومىراۋىن جارتىلاي شەڭبەرمەن جاۋىپ، ارقاسىنا ۇزىن جانە كەڭ قالاق ءتارىزدى پىشىندە تۇسىرىلگەن.

كيمەشەكتىڭ كەلەسى ءتۇرى ءبىر بولىك ماتادان تۇتاس ءپىشىلىپ، قىر جاعىنا تۇسىرىلەتىن، ءبىر تىگىسپەن تىگىلگەن جانە بەتتى كورسەتۋگە ارنالعان ويىعى تەسىك تۇرىندە ويىلعان كيمەشەك. كيمەشەكتىڭ بۇنداي ءتۇرى جامبىل جانە شىمكەنت وبلىستارىندا، ومبى جانە اتباسار ۋەزدەرىن مەكەندەگەن ورتا ءجۇزدىڭ قوڭىرات رۋىندا ساقتالعان.

قوڭىرات كيمەشەكتەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى: ونىڭ توبەسى تىگىلمەگەن، باسىن ۇستىنەن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن الدىڭعى جاعىنان تىك بۇرىشتى ماتا بولىگى تىگىلگەن. وسى نۇسقانىڭ ارتۇرلىلىگى قىزىلوردا قازاقتارىندا دا كەزدەسەدى: ماتانىڭ ۇزىندىعى ەنىنەن ەكى ەسە ۇزىن، تىكبۇرىشتى بولىگىن ۇزىندىعى بويىنشا تەڭ ءبولىپ قاتتاپ، بەتىن قىناپ تۇراتىنداي ەتىپ جان-جاقتارىن تىككەن. پايدا بولعان ەكى قاباتتى شارشىنىڭ بىرەۋى كيمەشەكتىڭ ارقاسىن جابۋعا، ەكىنشىسى الدىڭعى جاعىنا ارنالعان. ونىڭ تىلىگمەگەن تومەنگى بۇرىشىن جارتى شەڭبەر پىشىنىنە كەلتىرىپ كەسكەن، جوعارعى بۇرىشىنان بەتتى كورسەتۋگە ارنالعان تەسىك شىعارىلعان. توبەسىنىڭ ۇشىن ازىراق كەسىپ، ويىق بويىنشا ماتانى بۇرمەلەگەن، ونشا ۇلكەن ەمەس ماتانىڭ قۇراق بولىگىن توبەسىنە تىككەن.

سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان كيمەشەكتەرىنىڭ ءوڭ بەتى تراپەتسيا نەمەسە ءۇشبۇرىش ءتارىزدى ءپىشىلىپ، جوعارعى تار بولىگىنەن بەتتى كورسەتۋگە ارنالعان تەسىك قالدىرىلدى. ادەتتە ارتقى جاعىنداعى رومبى پىشىندەس بولىگى تىزەگە دەيىن نەمەسە وكشەگە دەيىن جەتەتىن ۇزىن بولعان.

سىرداريادىڭ تومەنگى بولىگىن مەكەندەگەن كىشى ءجۇزدىڭ ىسسى رۋىنىڭ ايەلدەرى بۇرمەلى كيمەشەك كيگەن. ونىڭ ءوڭ بەتى تىكبۇرىش ءتارىزدى پىشىلگەن: تومەنگى ۇزىن جاعى ومىراۋدى جاپقان، ال جوعارعى بولىگى بۇرمەلەنگەن، ال بەتتى قىرلارىن قورشاعان ۇشى باسقا بايلانعان. كەيدە ارتقى بولىگىنىڭ جوعارعى ۇشىنا تىماق ءتارىزدى توبە تىككەن.

وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كيمەشەگى ۇزىندىعى بويىناشا تەڭ قاتتالعان ماتادان تۇتاس پىشىلگەن. پايدا بولعان تىك بۇرىشتىڭ جارتىسىن دياگونالى بويىنشا كەسكەن جانە قيىعى بويىنشا تىككەن. تىگىس ارقانىڭ ورتاسىنا تۇسكەن. ويىق تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىش پىشىندەسس بولعان. وسى جەردەن بەتتى كورسەتەتىن تەسىك جاساپ، بولەك دوڭگەلەك نەمەسە سوپاق ءپىشىندى ماڭدايلىق تىككەن. ءپىشۋ بارىسىندا ماتانى ۇنەمدەۋ ءۇشىن تومەنگى ۇشكىر ۇشىن كيمەشەكتىڭ نەگىزگى بولىگىن پىشۋدەن قالعان ەكى ءۇشبۇرىشتى بولىكتەردەن تىككەن.

جاۋلىق - ەگدە ايەلدەردىڭ باسىنا ورامالاپ تارتاتىن باس كيمدەردىڭ ءبىرى. ءاز اجەلەردى، اسىل انالاردى ارداقتاعاندا اق جاۋلىقتى دەپ دارىپتەۋى سوندىقتان. «جاۋلىق سالۋ» ۇعىمىنىڭ استارى وسىنى مەڭزەيدى. ونى كيمەشەكتىڭ سىرتىنان تارتادى.

جاۋلىق ءارتۇرلى اتالعان: وڭتۇستىك، ورتالىق، شىعىس قازاقستاندا شارشى، جەتىسۋ، التاي وڭىرلەرىندە شۇلاۋىش، ال وڭتۇستىك قازاقستاندا كۇندىك دەپ ايىرادى. جىبەكتەن شاشاقتاپ توقىعان ءتۇرىن بورتپە دەپ اتايدى. جىبەكتەن جانە ماتادان شاشاق شىعارماي توقىعان، قالىڭداۋ كەلگەن ءتۇرىن سالى دەپ، جىبەك ءجىپتى، تورعىن تەكتەس، ۇلپىلدەك جۇمساق ماتالاردان نەمەسە ەشكى تۇبىتىنەن جاسالعان ءتۇرىن ءشالى دەپ اتاعان.

قاسابا - توبەسىنە شوق قاۋىرسىن قادالىپ، اشەكەيلەرىمەن بەزەندىرىلىپ، ساماي تۇسىنا 5-6 قاتاردان ىلمەلى مونشاق، كۇمىس قوڭىراۋشالار تاعىلاعن، ارتىق تۇسىنا ۇزىن سالپىنشاق جىبەرىپ جاسالعان قىز تاقياسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. «كونە تۇركى، قىپشاق باس كيىمىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى مول ەنگەن قاسابا اتاۋى «التىن زەرلى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى»، دەيدى ءو. جانىبەكوۆ. ءداستۇرلى ورتادا قاسابا كوبىنە تورەلەر مەن سۇلتانداردىڭ قىزدارى عانا كيەتىن باس كيىم ءتۇرى بولدى.

ساۋكەلە - ۇزاتىلعان قىز كيەتىن، اسا باعالى، شوشاق، بيىك، توبەلى عۇرىپتىق باس كيىم. ساۋكەلە ۇشكىر تىماقتى ساق-تيگروحاۋدتاردىڭ باس كيىمىنە ۇقساس. ي. گەورگي، ش. ءۋاليحانوۆ، ي. يبراگيموۆتىڭ جازباسى بويىنشا «ساۋكەلە - كۇمىس جانە التىن اقشالارمەن، ىنجۋمەن، سونداي-اق مارجانمەن اشەكەيلەنگەن، بيىك كونۋس ءتارىزدى باس كيىم».

وسى باس كيىمدى كەلىن كۇيەۋگە شىققان العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ، ءبىر جىلعا دەيىن كيگەن، سونان سوڭ ءتورت نەمەسە بەس جىل قاتارىنان تەك قانا ۇلكەن توي-جيىن، مەرەكەلەرگە كيگەن. ساۋكەلەنىڭ نەگىزىن جۇقا اق كيىزدەن سىرىپ تىگەدى دە، سىرتىن قىزىل شۇعامەن تىستاپ، قىمبات، باعالى اڭ تەرىسىمەن ادىپتەيدى. ۇشى جىڭىشكەرە كەلگەن توبەسىنە ۇكى قاداپ، بەرگەگىنە بەتتى كولەگەيلەيتىن جەلەك بەكىتەدى. نەگىزگى بولىكتەرى - ءتاج، توبە، قۇلاق باۋ جانە ارتقى باۋ. ساۋكەلەگە ارنالعان التىننان، كۇمىستەن جانە قولادان جاسالعان سالپىنشاقتار مەن جاپسىرما بەلگىلەردى زەرگەرلەر قۇيۋ، شەكىلەۋ، ءمور باسۋ ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى جاساعان. ادەتتە شەبەردىڭ ءبىر ساۋكەلەنى جاساۋعا ءبىر جىل ۋاقىتى كەتەدى ەكەن.

وريەنتاليسستەردىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ءۇشىنشى كونگرەسىندەگى كورمەگە اقمولادان، كوكشەتاۋدان، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان جانە اتباساردان اكەلىپ كورسەتىلگەن ساۋكەلەلەر قىمبات تاستارمەن، ءىنجۋ-مارجانمەن، التىنمەن اشەكەيلەنىپ، جىبەكپەن جامىلعان. ولاردى ش. ءۋاليحانوۆ، م. جانايداروۆ پەن س. شاپانوۆ ۇسىنعان.

ساۋكەلەنىڭ قارقارالى بورىك تارىزدەس بيىك، ءىشى قۋىس، ساۋكەلەمەن بىرگە كيەتىن باس كيىم بولىگىن «زەرە» دەپ اتايدى، ەرتەدە ءبىر قابات كيىم سىرتىنان كيەتىن ساۋىت تا «زەرە» دەپ اتالعان.

XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى بايىنىڭ قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن قۇداسى كەنەسارى حاننىڭ اعاسى سارجان تورە 500 بايتالعا باعالاعان ەكەن. (م. ج. كوپەيەۆ).

el.kz