قازاق تانىمىنداعى مەملەكەتتى ساقتاۋدىڭ 4 قاعيداتى
مىنە، ناعىز گەوساياسات! ناعىز دوكترينا! بۇنىڭ تۇپكى مانىنەن بەيحابار بازبىرەۋ «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي-اق اركىمگە ءمالىم نارسەنى نەسىنە «جاڭالىق» قىلىپ وتىر»، - دەۋى مۇمكىن.
انىعىندا وسى ءبىر سوزدە ەلدىككە قاتىستى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر - جاۋلار جانە ولاردىڭ تاسىلدەرى تۋراسىندا تۇگەسىلە ايتىلعان.
تۇگەسىلە دەيتىنىم، بىرىنشىدەن، كورنەۋ جاۋىققاندى اركىم- ق تانيدى، ال ءىشىن بەرمەي، سىرتىنان تىلەۋلەس، جاناشىر كورىنەتىن جاۋدى اشكەرەلەۋ - مىنە ناعىز كورەگەندىك! ەل بولامىز دەسەك اركەز نازاردا ۇستايتىن قاعيدا - جاۋسىز ەل بولمايدى! (جاۋ جوق بولسا، كىمنەن تاۋەلسىزسىڭ؟). ولاي بولسا جىلتىراعاننىڭ ءبارىن التىن كورىپ، كۇلە كىرگەننىڭ ءبارىن دوس تۇتىپ، ناداندىقپەن بەيقامدىققا سالىنۋ - قاسىرەت! كۇلە كىرگەننىڭ كۇڭىرەنە شىقپاسىنا كىم كەپىل؟! جاۋىڭدى كۇنىبۇرىن اشكەرەلەپ، جىعا تانىساڭ، بىلەتىن «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسقانعا جاقسى». كەرىسىنشە، «جار» مەن «بورىك» استىندا جاۋ بار ەكەن دەپ قاپەرىڭە دە الماساڭ، اشكەرەلەنبەي، سىرتىڭنان جاسىرىن «اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى».
ەكىنشىدەن، دانالار جاۋ سىرتتا عانا ەمەس، ىشتە دە ۇدايى بولاتىنىن قاتتى ەسكەرتەدى. جانە ولار سىرتتاعى جاۋدان دا قاتەرلى دەيدى. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان». سەبەبى ولار - «بورىلەر» - جاۋىڭبىز دەپ جار سالمايدى، «قوي» تەرىسىن جامىلىپ، جالعان تىلەۋلەستىك «بوركىنىڭ استىنا» جاسىرىنادى. انىعىندا بۇلار «قوي» تەرىسىن ەمەس، «سەركە» تەرىسىن جامىلادى. جانە بۇل «سەركەلەر» توپتى ءبىر- اق باعىتقا - «وركەنيەتتى باتىس ەت كومبيناتىنا» باستايدى. بۇعان بالاما بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيدى، ياعني الەمدەگى بۇكىل توپتاردى وسى «ەت كومبيناتىنا» كىرگىزبەي تىنبايمىز دەيدى.
ۇشىنشىدەن، بۇل سىرتقى جاۋ مەن ىشتەگى «بورىلەر» - سىبايلاستار، - دەيدى دانالار. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى - ەتەكتەن...». ءيا، بۇل كوبىمىز وزىمىزشە پايىمداپ جۇرگەندەي كەزدەيسوقتىق، قىرسىق ۇستىنە قىرسىق شالۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى، بۇل - جار استىنداعى (شەكارا سىرتىنداعى) جاۋ مەن بورىك استىنداعى (ەل ىشىندەگى) «بورىلەردىڭ» تىزە قوسا قيمىلداۋى. وسىلايشا بابالار: «وسيەتتى ەسكەرمەي، جاۋىڭدى كۇنىبۇرىن اشكەرەلەپ، قاتەردىڭ الدىن المايدى ەكەنسىڭ - جاعدايىڭ تىم مۇشكىل. مۇددەلەرى، ىم- جىمدارى ءبىر جاۋلار - ءبىرى جاعادان العاندا، ەكىنشىسى دەرەۋ ەتەكتەن الىپ - تىزە قوسا قيمىلداپ، مۇرشاڭدى دا كەلتىرمەيدى»، - دەيدى.
تورتىنشىدەن، قايران داناگويلەر جاۋلاردىڭ وزدەرىن عانا ەمەس، ولاردىڭ ساياسي تەحنولوگيالارىنىڭ دا بىت- شىتىن شىعارىپ اشكەرەلەيدى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەيدى، ياعني جاۋدىڭ ەڭ باستى دا قاۋىپتى قۇرالى - ەلدى بولشەكتەۋ ەكەنىن كەيىنگىلەرگە ەسكەرتەدى. ءارى بۇنى «جار استىنداعىلاردىڭ» «بورىك استىنداعى» سىبايلاستارى جۇزەگە اسىراتىنىن قاداپ ايتادى.
قاراڭىز، قانداي ءبىر وپپوزيتسيالىق قوزعالىسقا، پارتيالارعا، بەيرەسمي ۇيىمدارعا بولىنگەن توپتاردىڭ باسىندا كىمدەر وتىر؟ ولار قانداي قۇندىلىقتاردى كولدەنەڭ تارتا شابىنادى؟ كىمگە ارقا سۇيەپ، قوقان- لوققى جاسايدى؟ قانداي كۇشتەردى، قايدان شاقىرادى؟ ءيا، ءاربىر بولىنگەن توپتىڭ باسىندا ءبىر- ءبىر «سەركە». «ءبورى- سەركە». تۇسىنگەن جانعا جاۋ جونىندە بۇدان ارتىق قانداي وسيەت كەرەك؟!
اسا وكىنىشتىسى سول، كوپشىلىگىمىز ءوز سوزىمىزدەن باسقا ءسوزدى ۇقپايتىن ادەتىمىزگە سالىپ بابالاردىڭ وسىنداي عاجاپ امانات ءسوزىن ۇعۋدان دا، مۇلدە ەسكەرۋدەن دە قالعاندايمىز. ولاي دەيتىنىم، بازبىرەۋلەر «بورىك» پەن جار استىنداعى جاۋلارمەن ەمەس، كەرىسىنشە ولاردىڭ ايتاقتارىنا ەرىپ، وزىمەن ءوزى جاۋىعۋدا!!! «جىلقىدان كۇدەر ۇزگەندەر، بيەسىن ساتىپ ات قىلار، تۋىستان كۇدەر ۇزگەندەر، جاقىنىن ساتىپ جات قىلاردىڭ» كەبى بولىپ تۇر. «ءوز اعاسىن اعالاماي، كىسى اعاسىن جاعالاپ»، «جار استىنداعىلاردى» ءوز وتانىنا ايداپ ساپ جۇرگەن «بورىلەر» جانە ولاردىڭ جاقتاستارى تۋرالى نە دەۋگە بولادى! اقىل- ەسى دۇرىس ادام قاي زاماندا جاۋىنان مەدەت كۇتۋشى ەدى! «جار» جانە «بورىك استىنداعىلارمەن» بارلىعى تۇسىنىكتى. ولاردان ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى كۇنا. جاقسى- جامان، دوس- دۇشپاندى اجىراتۋ ماقساتىنداعى ءسوز باسقالارعا - سولاردىڭ ايتاعىنا ەرىپ، الدانىپ جۇرگەن ءبازبىر وتانداستارىمىزعا ارنالادى.
مارات نۇرسىيلا
namys.kz
