مۇحيت بەتىندە ارپالىسقان 49 كۇن
بارجا ىشىندە جۇك تۇسىرۋگە كەلگەن كەڭەس ەلىنىڭ ءتورت سولداتى بار ەدى. ارينە ءبىر قاراعاندا بۇل تەڭىز جاعاسىندا اندا- ساندا بولىپ تۇراتىن جاي عانا وقيعا سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق كەيىننەن بۇل وقيعا الەمدى ءدۇر سىلكىندىردى. 49 كۇن اشىق تەڭىزدە اشتىقتان بۇرالعان كەڭەستىك ءتورت جاۋىنگەر سول 60-جىلدارى باتىر رەتىندە تانىلدى.. . ولاردىڭ اتاق- داڭقى سول كەزدە دۇركىرەپ تۇرعان «بيتلزدەن» دە، ارادا ءبىر جىل سالىپ ءيىسى ادامزات تاريحىندا كوككە تۇڭعىش رەت جول سالعان عارىشكەر گاگاريننەن دە كەم بولعان جوق- تى.
الەم جۇرتى تاڭقالعان، تامسانعان، تاڭدانعان ەرلىك قالاي بولىپ ەدى، ءوزى.. .
1960 - جىلدىڭ 17- قاڭتارى. ءتۇن. كەنەتتەن كوتەرىلگەن داۋىل ايلاقتا جۇك تۇسىرۋگە دايار تۇرعان ت-36 بارجاسىنىڭ ياكورىن جۇلىپ اشىق تەڭىزگە ايداپ كەتتى. جەلدىڭ ەكپىنى سەكۋندىنا 70 مەترگە جەتكەن. ال ونداي ەكىپىنگە شىداماعان كىشكەنتاي بارجا جەلدى كۇنگى قاڭباقتاي تولقىنداردىڭ قاقپايلاۋىمەن جاعادان ۇزاي بەرگەن. بارجاداعى ءتورت سولدات بارجانىڭ قوزعالتقىشتارىن قوسىپ جاعاعا قاراي جۇزۋگە تىرىسقانىمەن، ودان تۇك شىقپادى. ارادا جانتالاسپەن وتكەن ءۇش- ءتورت ساعاتتان كەيىن ماي تاۋسىلىپ، قوزعالتقىشتىڭ ءۇنى ءوشتى. بۇدان كەيىن باسقارۋسىز قالعان بارجا داۋىلدىڭ دەگەنىنە كونىپ، قاقپايلاعان جاعىنا قاراي ىعا بەردى.
بارجا بورتىنداعى ءتورت جاۋىنگەر كىم ەدى، ولار كىشى سەرجانت اسحات زيگانشين (تاتار) جانە قاتارداعى جاۋىنگەرلەر فيليپپ پوپلاۆسكي، اناتولي كريۋچكوۆكي، (ۋكرايندىقتار) يۆان فەدوتوۆ (ورىس) ەدى. اراداعى ءبىراز ۋاقىت جانتالاسپەن وتكەن سوڭ، ءبىر ءسات دەمالۋعا تىزە بۇككەن ساتتە اسحات زيگانشين بارجانىڭ ءبىر بۇرىشىنان «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىن تاۋىپ الدى. وندا گاۆاي ارالدارى ماڭىنان قاڭتاردان ناۋرىزعا دەيىن كەمە جۇرۋگە تىيىم سالىنعانى جازىلعان ەكەن. سەبەبى ول ماڭدا ك س ر و العاشقى باللەستيكالىق زىمىراندارىن (بۇل كەز ا ق ش پەن ك س ر و قىرعي- قاباق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، ءتۇرلى قارۋلاردى سىناپ، كىم مىقتى ەكەنىن الەمگە پاش ەتۋگە تىرىسىپ جاتقان) سىناقتان وتكىزىپ جاتقان كورىنەدى. ايدالاداعى بايقوڭىردان (قازاقستان جەرىندە ورنالاسقان زىمىران اتاتىن شاحتا. بۇگىنگى عارىش ايلاعى) اتىلعان زىمىراننىڭ قاڭقاسى الگى ايماققا كەلىپ قۇلايتىن كورىنەدى. سوندىقتان ول ەندىكتەن وتەتىن بارلىق كەمەلەرگە تىيىم سالىنىپ، قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وزگە اۋداندى اينالىپ ءوتۋ كەرەكتىگى جازىلىپتى. وسىنى وقىعان سوڭ- اق زيگانشين «بىتتىك. - دەگەن. - بۇل ايماققا ەندى ءبىزدى ىزدەپ ەشكىم كەلمەيدى. ال ناۋرىزعا دەيىن ءبىزدىڭ قاڭقامىز دا قالماس. بارجا تەسىلىپ سۋعا باتسا، ءبىزدى اكۋلا، بالىق بىتكەن جەپ قويار» . وسىنى دوستارىنا جەتكىزگەن ول، قولدا بار نارسەنى تۇگەندەۋگە كىرىستى. بارجادان بار تابىلعانى ءبىر بولكە نان، ەكى قالبىر بۇقتىرىلعان ەت، شوشقا مايى، ەكى شەلەك كارتوپ، ازىن- اۋلاق جارما جانە ەكى- ءۇش قوراپ «بەلوموركانال» تەمەكىسى. ال ىشەتىن سۋعا بارجانىڭ قوزعالتقىشىن سالقىنداتاتىن سۋدى پايدالاندى. ءبىراق قولدا بار ازىق- تۇلىكپەن ۇزاققا شىداماسىن ولار ءبىلدى. سودان بولار، ءبارىن ۇنەمدەۋگە كىرىستى. بۇرقانعان داۋىل، جال- جال تولقىندارمەن ارپالاسقىن كۇندەر سىرعىپ وتە باستادى. بۇلاردى ىزدەگەن ەشكىم جوق. بارجا جاپون بالىقشىلارى « ءولىم اعىسى» دەپ اتاعان اعىسقا تۇسكەن سوڭ، جاعادان الىستاپ، گاۆاي ارالدارىنا قاراي ىعا بەرگەن. ۇزىندىعى ون جەتى، ەنى ءۇش مەتر بولاتىن بارجا تىنىق مۇحيتىندا كوزگە كورىنەر كورىنبەس نۇكتە سەكىلدى عانا ەدى. ءبىر قىزىعى بۇلاردىڭ ەشقايسىدا تەڭىزدە جۇزەتىن ماتروس ەمەس، ءجاي عانا قۇرىلىس بولىمىندە وتان الدىنداعى بورىشتارىن وتەپ جاتقان جاۋىنگەرلەر بولاتىن. وسى ايلاقتا تۇرعان كەمەلەردەگى جۇكتەردى ءتۇسىرىپ، تيەپ اسكەردەگى كۇندەرىن وتكىزىپ جاتقاندار. سول ءتۇنى تاعدىردىڭ ايداۋىمەن بارجاداعى كومىردى تۇسىرۋگە وسى تورتەۋى بولىنە قالماسى بار ما؟
بالكىم ماڭدايلارىنا جازىلعانى وسى بولار- اۋ.. . بۇلاردىڭ اشىق مۇحيتتا باعىتسىز- باعدارسىز لاعىپ جۇرگەنىنە اپتادان استام ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق اينالادان ەشقانداي كەمە، نە بولماسا كوكتە ۇشقان ۇشاقتى كورمەدى. ازىن- اۋلاق ءىشىم- جەمدە تۇگەسىلۋگە ارنالدى. ال ولاردى اسكەري بولىمدە « ءىز- ءتۇسسىز كەتكەندەردىڭ» قاتارىنا قوستى. ەلدە قالعان اتا- انالارىنا دا سولاي جەتكىزدى. بۇل بەر جاعى بولعانىمەن « ءبولىمدى رۇحساتسىز تاستاپ قاشىپ كەتتى» دەگەن ايىپپەن كوپ ۇزاماي «ۇلدارىڭدى قايدا تىقتىڭدار، تاۋىپ بەرىڭدەر» دەپ ولاردىڭ تۋعان ۇيلەرىن ءتىنتىپ، تەكسەرۋ باستالدى. بۇلاردى اشىق تەڭىزدەن ىزدەمەگەنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى بارجاعا كومىر تيەلگەن ەدى. سول كومىر سالىنعان قوراپ قاتتى داۋىلدا بارجاندان اۋىپ ءتۇسىپ، تولقىنداردىڭ يتەرۋمەن جاعاعا شىعىپ قالعان ەكەن. سونى كورگەندەر «ولاردىڭ بارجاسى سۋعا كەتىپ، وزدەرى قازا بولعان ەكەن» دەپ ىزدەۋدى قاجەت ەتپەگەن. تۋعان ۇيلەرىندە تەكسەرىس بولىپ جاتقان كەزدە، تاماقتارى تاۋسىلعان ءتورت سولدات اشتىقتان بۇرالىپ، ءولۋدىڭ از- اق الدىندا قالىپ، مۇحيتتا اعىپ جۇرگەن ەدى. ىشەتىن سۋ تاۋسىلعان سوڭ، جاۋعان جاڭبىر سۋىن جيناپ سونى ءىشتى. ءبىراق ول نەگە جەتسىن. تەمەكى باياعىدا تۇگەسىلگەن.. . العاشىندا ەكى قاسىق جارما، ەكى كارتوپتان جەپ كەلگەندەر، ەندى كۇنىنە جارتى كارتوپ جەيتىن بولدى. ال ارتىنان ەكى كۇندە ءبىر جارتى كارتوپتى اۋىزعا سالىپ، قاۋجاڭداعاندى داتكە قۋات ەتتى.. . ال سوڭعى كارتوپتى 23 - اقپاندا، ياعني كەڭەستىك قىزىل ارميامەن تەڭىز فلوتى قۇرىلعان كۇنى جەدى. ءارى قاراي اشتىق باستالدى.. . كۇش جوعالپاس ءۇشىن تورتەۋى دە تەك جاتا بەرگەندى دۇرىس دەپ تاپتى. ۇلى مۇحيتتا كىشكەنتاي نۇكتەدەي بولعان بارجا قايدا، قاي باعىتقا قاراي ىعىپ بارادى، ونى ەشقايسىسى ويلاپ جاتپادى. اشتىق ۇدەي ءتۇستى. «بارجادا اتجالماندار دا جوق بولدى. ايتپەگەندە ولاردى دا ۇستاپ جەر مە ەدىك؟ بالىق اۋلاپ كۇن كورسەك» دەگەن وي بولعان، ءبىراق بورتقا شىقساڭ تاستاي سۋىق تولقىندار ۇستىڭە شاشىراعاندا امالسىز كىشكەنتاي كايۋتاعا قاشىپ كىرەتىن ەدىك» ، - دەپ جارتى عاسىر وتكەن سوڭ، سول كۇندەرى ەسىنە الادى اسحات زيگانشين. قايتكەندە دە، ولمەستىڭ قامىن جاساۋ كەرەك ەدى. اسكەري بەلدىكتەردى لاپشا سەكىلدى جىڭىشكە ەتىپ ءتىلىپ، ۇساق- ۇساق ەتىپ تۋراپ، وتقا قايناتىپ جۇمسارتىپ جەۋگە كوشتى. بۇل دا بولسا، ولمەۋدىڭ ءبىر جولى. كەيىننەن بەلدىك تاۋسىلعان سوڭ، كەرزى ەتىكتەردى دە تۋراپ، قايناتىپ، جۇمسارعان سوڭ وتقا تاستاپ اققان قارامايدى تاماق ورنىنا پايدالانۋعا كوشتى. اشتىق نە ىستەتپەدى دەيسىڭ.. . ىستەن شىققان راتسيانىڭ جانە گارموننىڭ باۋلارىدا تاماق بولىپ قورىتىلىپ ىشكە كەتىپ جاتتى.. .كۇندەر جىلجي بەردى. ءبىراق كوكتەن دە، جەردەن دە بۇلاردى ىزدەگەن ەشكىم جوق.. . نە بولسا سونىڭ ءبارىن بۇلار تەڭ ءبولىستى. قولدان كەلگەنشە ءبىر- بىرىنە دەمەۋ بولدى، شامالارى جەتكەنشە ءازىل- قالجىڭ ايتىپ، ازدا بولسا كوڭىلدەرىن كوتەرىپ وتىرۋعا تىرىستى.
ەڭ باستىسى ەستەن اداسىپ، جىندانىپ كەتپەۋ ەدى. ارادا قىرىق بەس كۇن وتكەن سوڭ الىستان وراعىتىپ ءوتىپ بارا جاتقان كەمەنى بايقادى. سوڭعى الدەرىن جيناپ، ءتۇتىن سالىپ، قولدا بار دۇنيەنى بۇلعاپ شاقىرعانىمەن كەمە بۇلاردى بايقامادى ما، ءوتىپ كەتتى. ارادا تاعى ەكى كۇن وتكەندە تاعى ءبىر كەمە ءوتتى. ءبىراق ول دا بۇلارعا قايىرىلعان جوق. تەك 49 كۇن دەگەندە، ياعني 7 - ناۋرىزدا ا ق ش- تىڭ جاپونيادان شىعىپ، امەريكاعا بەتتەپ بارا جاتقان «Kearsargە» اۆيانوتسەسى تاۋىپ الدى. بالكىم، تاعى ءبىر تاۋلىك ەشكىم كەزدەسپەگەندە بۇلار باقيلىققا اتتانىپ كەتەر مە ەدى. ولاردىڭ قولىندا وت تۇتاتاتىن ەكى ءۇش تال سىرىڭكە شىرپىسىمەن جارتى كەسە سۋ قالىپ ەدى. وزگە تۇك جوق. سولداتتار ەسىنەن اۋىسا باستاعان. كوز الدارىنا ادامدار، تۋعاندارى، اسكەري بولىمدەرى ەلەستەپ سولارمەن سويلەسە باستاعان جاعدايعا جەتكەندى. كەنەت 49 كۇن دەگەندە توبەلەرىنەن الدەنەنىڭ گۇرىلدەپ ۇشىپ جۇرگەنىن سەزدى. سۇيرەتىلە پالۋباعا شىققاندارى سول ەدى، توبەدە قالىقتاپ جۇرگەن ا ق ش تىكۇشاقتارىن، اۋدەم جەردە تۇرعان اسكەري كەمەنى كوردى. اشىق مۇحيتتا 49 كۇن ازاپ شەككەندەر سولاي قۇتقارىلعان ەدى. ا ق ش كەمەسىنە جەتكىزىلگەندە بۇلاردا ءال جوق ەدى. سول كەمەدە كومەك كورسەتىلدى. جۋىندىردى، كيىندىردى، تاماقتاندىردى. جەدەل تۇردە كەڭەستىك ءتورت سولداتتىڭ تابىلعانىن ايتىپ، ا ق ش- تاعى ك س ر و كونسۋلىنا حابارلادى. حابار جەتىسىمەن ماسكەۋ دۇربەلەڭگە ءتۇستى. ماسەلە بۇلاردى «49 كۇن اشتىققا شىداپ، كەڭەستىك بارجانى تاستاپ كەتپەگەن باتىرلار دەپ پە، الدە وزدەرىنىڭ جاۋى ا ق ش- قا ەركىمەن بەرىلگەن ساتقىندار رەتىندە قابىلدايمىز با؟ » دەگەن ەكى ۇداي ءدۇدامال وي ەدى. اقىرى بۇلاردى باتىر دەپ تانۋ جونىندە شەشىم شىقتى. سول كەزدەگى ك س ر و- نىڭ باسشىسى حرۋشيەۆ ءوز قولىمەن «سەندەر باتىرسىڭدار» دەگەن قۇتتىقتاۋ تەلەگراماسىن جىبەردى. اۆيانوتسەس سان- فرانسيسكوعا كەلدى. سول جەردە بۇلارعا «ا ق ش- تان باسپانا سۇراڭدار، جاعدايلارىڭدى جاسايمىز» دەپ ۇگىتتەپ كوردى. ءبىراق وتانشىلدىق سەزىمى باسىم كەڭەستىك ءتورت سولدات ودان باس تارتقان ەدى. بۇلاردىڭ ءبارىن باتىستىڭ ۇلگىسىندەگى كەرەمەت كيىمدەرمەن كيىندىردى. قولدارىنا 100 دوللاردان اقشا بەرىپ، قاجەت زاتتارىن ساتىپ الۋلارىنا رۇقسات ەتىلدى.
امەريكا باسپا ءسوزى بۇلاردىڭ ەرلىگى جونىندە شۋىلداي جازىپ، تەلەديداردان كورسەتىپ جاتتى. كەيىنەن سول كۇندەردى ەسكە العان اسحات زيگانشين «ەڭ العاش رەت تەلەديداردى، ماشينالاردا ورناتىلىپ، سويلەپ تۇرعان راديونى سوندا كوردىك» دەپ اعىنان جارىلادى. امەريكا باسپا ءسوزى ولار جايلى جازىپ جاتقاندا بۇلاردى «ساتقىندار ما، الدە باتىرلار ما؟ » دەپ ويلاسىپ جاتقان كەڭەستىك باسپا سوزگە تەك 16 - ناۋرىزدا عانا جوعارىدان «ولاردى باتىرلار دەپ ماداقتاڭدار» دەگەن بۇيرىق كەلىپ تۇسەدى. سول كۇنى «يزۆەستيادا» «ولىمنەن دە كۇشتىلەر» دەگەن العاشقى ماقالا جارىق كوردى. سودان كەيىن- اق بۇكىل كەڭەستىك باسپا ءسوز ولار جونىندە كەڭ ماتەريالدار بەرىپ، الەم الدىندا پاش ەتتى. نيۋ- يوركتان پاريجگە تارانساتلانتتىق «كۋين مەري» عاجاپ لاينەرىنە وتىرىپ جەتكەن ولاردى فرانسيادان ماسكەۋگە ۇشاقپەن جەتكىزدى. اۋەجايدا ولاردى حالىق باتىرلارى سەكىلدى ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى الدى. « قىزىل جۇلدىز» وردەندەرىن بەردى. ولاردىڭ اتاق- داڭقى جەر- جاھانعا كەتتى. ك س ر و- نىڭ باس باتىرلارى رەتىندە تانىلىپ، مىڭداعان كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى. ولار كۇنىنە جۇزدەگەن حاتتار الدى. حات جازعان قىز- كەلىنشەكتەردىڭ كوبى ولارعا كۇيەۋگە شىققىسى كەلەتىندەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. كەيىننەن ءوز اسكەري بولىمدەرىنە ورالىپ، وتان الدىنداعى بورىشتارىن ابىرويمەن ورىنداپ شىقتى. وسىلايشا كەزدەيسوق بولعان تەڭىزدەگى داۋىلدا اداسقاندار ك س ر و- داي الىپ مەملەكەتتىڭ باتىرلارىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ءبىراق جىلدار وتە كەلە ءبارى ۇمىتىلدى. ۋاقىت وزگەردى. بۇل كۇنى 49 كۇن بويى اشىق تەڭىزدە ارپالىسىپ ءجۇرىپ، اشتىقپەن شولگە شىداعان كەڭەستىك ءتورت سولداتتىڭ ەرلىگىن ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى بۇگىنگى ۇرپاق ولاردىڭ اتى- جوندەرىنەندە حابارسىز. راس، ولاردىڭ باتىرلىعى، شىدامدىلىعى جونىندە بىرنەشە كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. باسپاءسوز بەتىندە كوپتەگەن ماقالالار جارىق كوردى. ۆلاديمير ۆىسوتسكي «49 كۇن» دەگەن اتى- شۋلى ءانىن ارنادى.. . بۇگىندە مۇحيتتا 49 كۇن مەن ءتۇندى وتكىزگەن ءتورت كەڭەستىك سولداتتىڭ ەكەۋى ءتىرى. فەدوتوۆ پەن پوپلاۆسكي و دۇنيەلىك بولعان. كريۋچكوۆ پەن اسحات زيگانشين ءتىرى. ءال كۇنگە ءبىر- بىرىمەن حابارلاسىپ تۇراتىن كورىنەدى. الداعى جىلى قاڭتاردا ولاردىڭ اشىق تەڭىزدە اداسقاندارىنا تۋرا 57 جىل تولماق. قالاي دەسەك تە، ولار ادامنىڭ رۋحىنىڭ مىقتى ەكەنىن، ايلاپ اس ىشپەسە دە ادام ورگانيزىمى شىدايتىنىن دالەلدەپ بەردى.
اينۇر قازىكەنوۆا
«ايقىن»