تالعات ماماشيەۆ: قۇرىلتايعا 39 عا جۋىق ەلدەن قانداستار كەلىپ قاتىسادى
شەتتەن كەلگەن اعايىندار ءۇشىن ارنايى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىردى. جىل سايىنعى حالىققا جولدايتىن ءداستۇرلى جولداۋىندا دا ورالماندار ماسەلەسى، شەتتەگى قانداستار ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. ەل ەگەمەندىگىن الىپ، ەڭسەمىز تۇزەلگەلى بەرى بەس جىلدا ءبىر رەت دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايىن وتكىزۋ دە داستۇرگە اينالدى. بيىل بەسىنشى رەت وتكەلى وتىرعان قۇرىلتايدىڭ تاقىرىبى دا ەرەكشە. «رۋحاني جاڭعىرۋ جانە شەتەلدەگى قازاقتار» دەپ اتالادى. وسى قۇرىلتايعا وراي دقق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ مىرزامان سۇقباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، دەپ حابارلايدى BAQ.kz ءتىلشىسى.
«جالپى قۇرىلتاي دەگەن ۇلتىمىزدىڭ ۇلى جيىنى. 5 جىلدا ءبىر وتەدى. سوندىقتان مۇنداي ۇلكەن جيىنعا جان- جاقتى دايىندالىپ جاتىرمىز. دايىندىق جۇمىستارى جىل باسىنان بەرى قولعا الىنعان. بۇگىنگى تاڭدا 100 پايىز دايىنبىز دەسەك بولادى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلعان. باسشىسى - پرەمەر- ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اسقار مامين. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە بۇكىل مينيسترلىكتەر، قوعامدىق ۇيىمدار، ت. ب. ورگاندار بار. ونىڭ سىرتىندا قاۋىمداستىق جانىنان ارنايى شتاب قۇرعانبىز. قازىرگى تاڭدا ءوزىمىزدىڭ جوسپارىمىز بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ 39 ەلىنەن 350 گە جۋىق قانداسىمىز كەلەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. ولاردىڭ تۇگەلدەي جول شىعىندارى، جاتار ورنى، تاماعى بارلىعى ەلىمىزدىڭ قارجىسى. ونىڭ سىرتىندا ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، بۇكىل دەپۋتات كورپۋسى، مينيسترلىكتەر - بارلىعى تۇگەل قاتىسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. ال جالپى قۇرىلتايعا 1000 عا جۋىق ادام قاتىسپاق» - دەيدى قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.
تالعات اسىل ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بيىلعى جىلى وتەتىن قۇرىلتايدىڭ بۇرىنعىلارعا قاراعاندا بىرنەشە ەرەكشەلىگى بار ەكەن.
«بۇل قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - «رۋحاني جاڭعىرۋ جانە شەتەلدەگى قازاقتار» دەگەن ايدارمەن وتەتىندىگى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي ەلباسىمىزدىڭ «بولاشاققا باعدار. رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى جاريالانعالى بەرى كوپ شارالار ءوتىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە سىرتتاعى جۇرگەن اعايىندار دا وسى پرەزيدەنتتىڭ ماقالاسىنا ۇلكەن ءمان بەرىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرە باستادى. سوندىقتان دا ءبىز قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى تاقىرىبىن وسىلاي بەلگىلەدىك. مۇنىڭ سىرتىندا 5 مينيسترلىكتە سەكتسيالىق وتىرىستار وتەدى. شەتەلدەن كەلگەن اعايىندار سول 5 توپقا ءبولىنىپ، ءار ازامات ءوز ماماندىعىنا، ءوز باعىتىنا، تالاپ- تىلەگىنە قاراي مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ، نە كوشى- قون سالاسىنىڭ سەكسياسىنا قاتىسادى. بۇل وتىرىس جارتى كۇنگە جالعاسپاق. مەنىڭشە كەلگەن اعايىندار ءوز ويلارىندا جۇرگەن سۇراقتارىنا تۇگەل جاۋاپ الاتىن بولادى. قۇرىلتاي بارىسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تۇگەلدەي شەشىمىن تابادى» - دەيدى تالعات اسىل ۇلى.
تالعات ماماشيەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بيىلعى قۇرىلتايعا كەلەتىندەردىڭ بارلىعى دەرلىك بۇرىنعى جيىندارعا قاتىسپاعان، جاڭا ادامدار. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى بيىلعى قۇرىلتايدا جاستار كوپ.
«بۇل جولعى قۇرىلتايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - بۇعان دەيىنگى وتكەن قۇرىلتايلارعا قاتىسقان ادامداردى ەمەس، جاڭا ادامداردى، بۇعان دەيىن قاتىسپاعانداردى شاقىرىپ وتىرمىز. سەبەبى قۇرىلتاي توڭىرەگىندە داۋ- داماي كوپ. قاتىسقىسى كەلەتىندەر ودان دا كوپ. ونى تۇسىنۋگە بولادى. ءبىراق، ءبىز سىرتتا جۇرگەن 5 ميلليون قازاقتى تۇگەل شاقىرا المايمىز عوي. بۇگىنگى كۇندە الەمنىڭ 32 ەلىندە مادەني ورتالىقتارىمىز بار. سولارمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىققاندا ءبىز ولارعا: «بۇل جولى كەلەتىن دەلەگاتسيالارىڭىزدى جىبەرەردە ورتالىق باسشىسى ونسىز دا كەلەدى، ال ورتالىق جانىنداعى جاستار قاناتىنىڭ وكىلدەرى مىندەتتى تۇردە كەلسىن. بۇل جولعى قۇرىلتايعا جاستاردى كوبىرەك جىبەرىڭىزدەر» - دەگەن ۇسىنىس جاساعانبىز. سوندىقتان بيىلعى قۇرىلتاي قوناقتارىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى جاڭا ادامدار بولسا، ەكىنشىدەن - 60 پايىزدان استامى 35 جاسقا دەيىنگى جاستار. ويتكەنى كەلەشەك - جاستاردىكى. رۋحاني جاڭعىرۋ دا جاستاردىڭ قولىندا» - دەيدى تالعات اسىل ۇلى.
بيىلعى قۇرىلتاي بارىسىندا الەم قازاقتارىنىڭ جاستار فورۋمى وتەدى. بۇل تۋرالى تالعات ماماشيەۆ كەڭىرەك توقتالدى.
«بۇل جولعى قۇرىلتايدا ءبىرىنشى رەت الەمدەگى قازاق جاستارىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ فورۋمىن وتكىزەيىن دەپ وتىرمىز. وعان ارينە وزىمىزدەگى جاستار ۇيىمدارى دا قاتىسادى. «جاس وتان» جق، «جاسىل ەل» جاستارى، بىرنەشە ستۋدەنتتىك ۇيىم بار. سونىمەن قاتار «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن جاستاردى دا قاتىستىرامىز. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي ولاردىڭ دا سول وزدەرى وقىپ جۇرگەن جەرلەرىندە قازاقستاندىق جاستار بىرلەستىكتەرى بار. سولاردىڭ كوشباسشىلارىن دا تۇگەل شاقىرىپ وتىرمىز. ولار قازاقستان ازاماتى بولعاننىڭ وزىندە دە، الەمدەگى قازاق جاستارىمەن بايلانىستا بولسىن، ءبىلسىن، نە اڭگىمە بولىپ جاتىر دەگەندى ءوز كوزدەرىمەن كورسىن. ويتكەنى ول سىرتتاعى قازاق پا، اۋىلداعى قازاق پا، جاستاردىڭ ماسەلەسى بىرەۋ عوي. ءبىر- بىرىمەن ارالاسسىن، تانىسسىن. بۇل باستامانى «نۇر وتان» پارتياسى قولدادى، استاناداعى پارتيانىڭ باس عيماراتىندا جاستار فورۋمىن وتكىزۋگە باسشىلىعى كەلىسىم بەردى» - دەيدى ءتوراعا ورىنباسارى.
تالعات ماماشيەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بيىلعى قۇرىلتاي نەگىزىنەن تاقىرىبىنا ساي، رۋحاني باعىتتا وتەتىنگە ۇقسايدى. قۇرىلتاي بارىسىندا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ العاشقى قۇرىلتايىنا قاتىسقان حاليفا التايدىڭ 100 جىلدىعىنا وراي عىلىمي- فراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتەتىندىگى بەلگىلى بولدى.
«قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى جاڭالىعى - الەمگە تانىمال عۇلاما، ءدىنتانۋشى حاليفا التايدىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. سول داتالى مەرەيتويعا وراي ءبىز «حاليفا التاي جانە قايتا ورالعان تاريح» دەگەن عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنسيا وتكىزبەكشىمىز. حاليفا التايدىڭ بيبيلوگرافيالىق كىتابىن شىعاردىق. بىرنەشە ەستەلىگىن كىتاپ ەتىپ باستىق. ول امانشىلىق بولسا، سول قۇرىلتاي كەزىندە وقىرماندارعا تارالاتىن بولادى. بۇل كونفەرەنسيا استاناداعى ۇلتتىق اكەدەميالىق كىتاپحانادا وتەدى» - دەيدى تالعات اسىل ۇلى.
تالعات اسىل ۇلى ءۇش كۇنگە جالعاساتىن كەلەلى كەزدەسۋدىڭ باعدارلاماسىمەن دە تانىستىردى. الىستان اڭساپ كەلگەن قانداستار ەتنواۋىلدا ەلدىگىمىزدىڭ ارقاۋى ۇلتتىق سالت- داستۇرىمىزبەن دە تانىساتىن بولادى.
«ءبىز نەگىزگى قوناقتار 21 - ماۋسىم كەلەدى دەپ بەلگىلەگەنبىز. قوناقتاردىڭ الدى كەلىپ، وسى استانا مەن الماتىدا قىدىرىپ ءجۇر. استانا ماڭىنداعى «ەتنواۋىل» كەشەنىمەن كەلىسىم جاساستىق. 22 - كۇنى سول كەشەندى ارالاتاتىن بولامىز. ءبىزدىڭ سالت- ءداستۇردى، قازاقى بولمىسىمىزدى كورسىن، ۇلتتىق تاعامدارىمىزدان ءدام تاتسىن دەگەن ويىمىز بار. ەتنواۋىلدا سول 22 ماۋسىم كۇنى اقمولا وبلىسىنىڭ كۇنى وتەدى ەكەن. ولار بارلىق باعدارلاماسىن بىزگە ارنايتىن بولدى.
مۇنان كەيىن شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز سول كۇنى «استانا وپەرا جانە بالەت» تەاترىندا «قىز جىبەك» وپەراسىن تاماشالايدى. ءبىزدىڭ كلاسسيكانىڭ دەڭگەيىن كورسىن، قازاقتىڭ وپەراسىن كورسىن دەگەن نيەت. جانە بۇل سول شەتتەن كەلەتىن باۋىرلارىمىزدىڭ وزدەرىنىڭ سۇراۋى بويىنشا. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇل تەاتردىڭ قۇرىلىسى دا، عيماراتى دا ەرەكشە. مەنىڭ ءوزىم الەمدەگى تالاي تەاتدى كوردىم، قۇدايعا شۇكىر، ءبىز ەشكىمنەن كەم- قور ەمەسپىز. سوعان ساي وپەرادا، كلاسسيكادا ءبىزدىڭ ءوز ونەر جۇلدىزدارىمىز بار. سوندىقتان سول «قىز جىبەك» وپەراسىن ادەيى قويىپ وتىرمىز.
ال 23 - ماۋسىم كۇنى ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن پلەنارلىق وتىرىس وتەدى. ارينە، ول كىسى نە ايتىپ، نە سويلەيدى، ول ءبىزدىڭ ماسەلە ەمەس. ءبىراق ول كىسىنىڭ بايانداماسى شەتتەن كەلەر قانداستارىمىز ءۇشىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. قاۋىمداستىق تاراپىنان ءوز ۇسىنىستارىمىزدى بەرگەنبىز. ال وسى پرەزيدەنت قاتىسقان جينالىستا سويلەيتىن شەتتەن كەلگەن اعايىندار دا ءوز ويلارىن، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەدى دەگەن ويدامىز. موڭعوليا اتىنان بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان، اۋىلشارۋاشىلىعى اكەدەمياسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى باكەي اعىپار ۇلى دەگەن ۇلكەن عالىم باۋىرمىز ءسوز سويلەيدى، وزبەكستانداعى قازاقتار اتىنان - سونداعى قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ باسشىسى اسقار ۇسەنوۆ سويلەيدى، رەسەيدەن، ەۋروپا قازاقتارى اتىنان سويلەيتىن اعايىندار بار. سونىڭ ىشىندە پاريجدەن كەلەتىن مامەد زەنگين دەگەن كاسىپكەر جىگىت سويلەپ، بيزنەستىڭ ماسەلەلەرىن ايتامىن دەپ وتىر» - دەيدى د ق ق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.
تالعات ماماشيەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇرىلتايعا كەلە الماي قالعان ەلدەر دە بار ەكەن.
«قۇرىلتايعا كەلە الماي قالعان مەملەكەتتەر دە بار. بۇعان دەيىن ءبىز قىرىق ەلدەن قانداستارىمىز كەلەدى دەپ جوسپارلاعان ەدىك. تايۆاندا تۇراتىن ءبىر باۋرىمىز كەلە المايتىنىن ايتىپ تەلەگرامما جىبەرىپتى.
سونىمەن بىرگە ساۋد ارابياسىندا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ وكىلى رەتىندە كەلۋگە ءتيىستى اداممەن تولىق بايلانىسقا شىعا المادىق. بىردە انا ادامدى، بىردە مىنا ادامدى ۇسىنىپ، جىبەرەمىز دەگەن ءبىر ادامنىڭ ءوزىن دۇرىستاپ جىبەرە المادى.
ال جالپى الەمنىڭ 40 تان استام ەلىندە قازاقتار تۇرادى دەيمىز. ول 45 ەل مە، 49 ەل مە تولىق ايتا المايمىن. سەبەبى شەت ەلگە شىعىپ، وندا تۇراتىن قازاقتى ساناعان ەشكىم جوق. قازىرگى كەزدە الەمنىڭ 32 ەلىندە «قازاق مادەني ورتالىعى» بار. ءبىز ولارمەن بايلانىس ورناتقانبىز. ال بيىلعى قۇرىلتايعا كەلەتىن ەلدەردىڭ سانى 39 عا جەتىپ وتىر. بۇل وسىعان دەيىنگى قۇرىلتايلار تاريحىندا ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرعان جاعداي. شىنىن ايتۋ كەرەك، باسقا قۇرىلتايلاردا ءومىرى بولماعان بىرنەشە مەملەكەت بيىلعى قۇرىلتايعا العاشقى بولىپ قاتىسايىن دەپ وتىر. مىسالى يتاليادان كەلەدى، چەرنوگوريا تۇراتىن ءبىر قانداسىمىز كەلمەكشى، ءازىربايجان بيىل تۇڭعىش رەت قاتىسايىن دەپ وتىر. ءتىپتى مولدوۆانىڭ سوناۋ تۇكپىرىندەگى ءبىر اۋدانىنان قىپشاقتار كەلۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسىنداي 5-6 ەلدەن بيىلعى قۇرىلتايعا العاش رەت دەلەگاتسيا كەلمەكشى. ال الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنەن دە قاتىسا الماي قالعان قازاقتار بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ءبىز بارلىعىمەن دە قاتىناس جاساي الماي قالدىق» - دەيدى تالعات ماماشيەۆ.
تالعات اسىل ۇلىنىڭ قۇرىلتايعا قاتىستى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ پىكىرىنە كوڭىلى تولمايتىنىن بايقادىق. سەبەبى ءتوراعانىڭ ورىنباسارى «الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى ماسەلەنىڭ مانىسىنە بارماي جاتىپ، پىكىر ايتىپ، اقىلگويسۋگە قۇشتار» دەيدى.
«قازىرگى ۋاقىتتا قۇرىلتاي تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاسىپ جاتىر. اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ اراسىندا ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ، ءتۇرلى پىكىر ايتاتىندار كوپ. بۇل ادامداردىڭ تۇسىنىگىنىڭ جوقتىعى ما، الدە قۇرىلتاي تۋرالى مالمەتتىڭ جەتكىلىكسىزدىگى مە بىلمەدىم. بايقاعانىم، كوبى قۇرىلتاي دەسە كوشى- قون جاعىنا كوبىرەك تارتادى. «كوشى- قون ماسەلەسى ايتىلادى عوي» ، «وسى كوشى- قونعا بولا جينالا بەرە مە؟ » ت. ب. دەگەن سەكىلدى. ال ءبىزدىڭ باعدارلامادا كوشى- قون تۋرالى اڭگىمە جوق. ءيا، ق ر ە ج ح ا ق مينيسترلىگىندە كوشى- قونعا قاتىستى ءبىر سەكتسيانىڭ وتىرىسى وتەدى. ول جەردە كوشى- قون ماسەلەسى تالقىلانادى. ال ءبىراق، بۇكىل قۇرىلتاي باستان- اياق تەك قانا كوشى- قون تۋرالى بولمايتىنى بەلگىلى عوي. سوندىقتان دا بىردەڭە ايتپاس بۇرىن ادام دەگەن ويلانۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، قۇرىلتاي دەگەن ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلى جيىنى. قازاقستانداعى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدەگى قازاقتىڭ ۇلى جيىنى. سونى اعايىندار ءتۇسىنۋى كەرەك. نەگە جينالا بەرەدى دەگەن اڭگىمە بولا ما؟ 5 جىلدا ءبىر جينالىپ، وتكەن بەس جىلدا نە ىستەلدى، نە وزگەردى، نە ورىندالدى، الدىمىزدا نە ماقسات بار دەگەندى ايقىنداساق ارتىق بولا ما؟ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى باعىت- باعدارىن بەرىپ، وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيمىز، مەملەكەت وسىنداي قامقورلىق جاسايدى دەسە، سونى الىستان كەلگەن اعايىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ كەتسە ارتىق بولا ما؟ ال وزدەرى كوكەيىندە جۇرگەن ارىز- ارمانىن، تىلەگىن ايتىپ، شەرىنەن شىقسا، بۇل ارتىق بولا ما؟ سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، قازاقستانداعى ازاماتتار، ەلدەگى قانداستار دۇرىس تۇسىنىستىكپەن قابىلداۋى كەرەك.
ورىستاردىڭ «تاقىرىپتى بىلمەسەڭ، تىنىش وتىر» دەگەن ءسوزى بار. ال بىزدىكىلەر، تاقىرىپتى ءبىلسىن- بىلمەسىن وتىرىپ الىپ كوسەمسۋگە، اقىل ايتۋعا مىقتى.
« ءتىپتى قاۋىمداستىق تۋرالى ءومىرى قالام تەربەپ كورمەگەندەر وسى تاقىرىپتا اقىل ايتقىش بولىپ الدى. ال ءبىزدى بۇرىننان بىلەتىن، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە جازىپ جۇرگەن جۋرناليستەرگە ەسىگىمىز ءارقاشان ايقارا اشىق. 20 - ماۋسىمنان باستاپ استانادا ارنايى شتابىمىز جۇمىسىن باستايدى. «دانيار» قوناق ۇيىندە اشىلادى باسپا ءسوز ورتالىعى. قۇرىلتاي جۇمىسى قىزىقتىرعان جۋرناليستەر كەلىپ تىركەۋدەن ءوتىپ، ماتەريال دايىنداۋىنا بولادى. ەشكىمگە شەكتەۋ جوق» - دەيدى تالعات ماماشيەۆ مىرزا.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، تالعات اسىل ۇلى وسى سۇقبات بارىسىندا «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ 100 جاڭا تۇلعاسى» انىقتالاتىنىن ايتقان بولاتىن.
ەرجان جاۋباي
Baq.kz
