جاۋدى جايراتقان جارمالىق مەرگەن: 397 فاشيستىڭ كوزىن جويعان تولەۋعالي جايلى نە بىلەمىز

وسكەمەن. قازاقپارات - ادام جانىن شىبىن قۇرلى كورمەگەن گيتلەر 22 ماۋسىم كۇنى ك س ر و جەرىنە باسىپ كىردى.

وتان ءۇشىن وتقا تۇسۋدەن دە تايىنباعان باتىر بابالارىمىز قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا قارسى اتتاندى. كۇللى ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ قاسىرەتتى جىلدارى سانالاتىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان 1 ميلليون 400 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىقتىڭ 600 مىڭى مايدان دالاسىنان قايتىپ ورالماعان… سۇراپىل سوعىستا ەرەن ەرلىك كورسەتكەن اباي وبلىسى جارما اۋدانىنىڭ تۋماسى تولەۋعالي ابدىبەكوۆ تە 1944 -جىلدىڭ اقپان ايىندا 26 جاسىندا قازا بولدى. 397 فاشيستى ولتىرگەن سۇر مەرگەن قىزىل جۇلدىز، لەنين وردەندەرى سياقتى ءتۇرلى ماراپاتتارعا يە بولعان. الايدا وكىنىشكە قاراي، قازاقتىڭ تالاي تۇعىرى بيىك تاۋ تۇلعالارى سياقتى تولەۋعالي ابدىبەكوۆكە دە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلمەي كەتتى…

ون جاسىندا مىلتىق ۇستاعان

جارمالىق مەرگەن 1916 -جىلى قاپانبۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان تولەۋعالي 10 جاسىندا اتاسىنىڭ مىلتىعىن الىپ وق اتۋدى ۇيرەنەدى. باتىر بابامىز اشتىق بەلەڭ العان زۇلمات جىلدارى اڭ اۋلاپ، ءوز وتباسىنىڭ عانا ەمەس، مۇقىم اۋىلداستارىنىڭ قازانىنا اس سالىپ وتىرعان. 1932 -جىلى ول تۋعان- تۋىستارىنىڭ شاقىرتۋىمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ماقتارال اۋىلىنا كوشىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى، جارما اۋدانىنىڭ مۇراعاتتارىندا تولەۋعالي ابدىبەكوۆ جايلى دەرەكتەر ساقتالماعان ەكەن.

وزىنە بەيتانىس وڭىرگە تابان تىرەگەن بوزبالا ماقتا وسىرۋمەن اينالىسىپ، نان تابادى. ىسكە شيراقتىعى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا باستىقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ماقتاشىلار بريگاداسىنىڭ بريگاديرى لاۋازىمىنا تاعايىندالعان. 1938 -جىلى ارميا قاتارىنا قابىلدانعان تولەۋعالي 2 -جىل اسكەري بورىشىن وتەيدى. ال سوعىس باستالعاننان كەيىن سۇر مەرگەن 1942 -جىلى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ 1077 اتقىشتار پولكىنە تۇسكەن.

ارحيۆ دەرەكتەرىندە انىق جازىلعانداي، ۇلى وتان سوعىسىندا سنايپەر بولعان تولەۋعالي ابدىبەكوۆ 397 فاشيستىڭ كوزىن جويعان. رۋحى بەرىك، قايسار مىنەزدى جاۋىنگەر قىزىل جۇلدىز، قىزىل تۋ، I دارەجەلى وتان سوعىسى، لەنين وردەندەرىمەن ماراپاتتالدى. الايدا وشپەس ەرلىك ىستەسە دە، وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلمەي قالعان. قاندى مايداندا قيان- كەسكى ۇرىسقا تۇسكەن بابامىز 1944 -جىلدىڭ 23-اقپانىندا وققا ۇشىپ، ەرلىكپەن قازا تاپقان.

وسى رەتتە، اۋعان سوعىسى ۇيىمدارىنىڭ «قازاقستان ارداگەرلەرى» قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى باقىتبەك سماعۇلدىڭ مەرگەن جايلى مىنا پىكىرىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك:

- جاۋ وعىنان ىقپاي، قاسقايىپ كەۋدەسىن توسقان باتىرلاردى ءپىر تۇتۋ، دارىپتەۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان دالا ءداستۇرى. حالقىمىز ءوزىنىڭ ەرجۇرەك ۇلدارىن - قايرات- رۋحىمىزدىڭ قاينار كوزى، ۇلتتىق ءدىلىمىزدىڭ دىڭگەگى دەپ بىلگەن. داڭقتى مەرگەن تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ ەسىمى بۇگىندە ەلەۋسىز قالىپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى. بۇگىنگى تولقىن تولەۋعالي ناسىرحان ۇلىنداي باتىرىنىڭ ەسىمىن نەگە بىلمەيدى دەگەن سۇراق ەرىكسىز كوكەيىمدى تورلايدى. باتىر بابامىزدىڭ سوعىس جىلدارىنداعى كوزسىز مەرگەندىگى كەڭەس وداعىن بىلاي قويىپ، بارشا الەمدى تاڭعالدىرعان. ءبىر عانا مىسالمەن كەلتىرەيىك، كەڭىنەن دارىپتەلىپ جۇرگەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى، اتاقتى سنايپەرلەر ف. سمولياچكوۆ – 125، ۆ. زايتسيەۆ - 255 جاۋدىڭ كوزىن جويعان ەكەن. ال، قازاقتان شىققان مەرگەن تولەۋعالي ابدىبەكوۆ - 397 فاشيستى، ياعني ءبىر باتالونعا جۋىق جاۋدىڭ كوزىن قۇرتقان. بۇل تەڭدەسى جوق ەرلىك! سولاي بولا تۇرا تولەۋعالي ابدىبەكوۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الا الماعان، ءالى دە ەسكەرۋسىز قالىپ كەلەدى.

رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگى ورتالىق اسكەري مۇراعاتى گۆارديا اعا سەرجانتى تولەۋعالي اددىبەكوۆتىڭ ەرەن ەرلىكتەرىن راستاعان. سونىمەن قاتار جارمالىق جاۋىنگەر 32 مەرگەندى تاربيەلەپ شىعارىپتى.

«سوعىستا ءبىزدىڭ قانداسىمىزدان اسقان، باسقا بىردە-ءبىر مەرگەن جايىندا ناقتى دەرەك كەزدەسپەيدى. ال ەرجۇرەك بابامىز نەلىكتەن ك س ر و باتىرى اتاعىن المادى دەگەنگە كەلسەك، كوماندوۆانيە ونى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ءومىرباياندىق انكەتادا ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى كەمەلباي ناسىرحانوۆتىڭ ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانىن جاسىرماي جازعانى ءۇشىن عانا ۇسىنباعان ەكەن. مىنە ماسەلەنىڭ ءتۇپ- توركىنى قايدا جاتىر!» - دەيدى باقىتبەك سماعۇل.

باتىر ەسىمىن دارىپتەۋ ءۇشىن…

جارما اۋدانىندا كوزى قىراعى مەرگەننىڭ ەرلىگىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ءبىرقاتار شارا اتقارىلۋدا.

«تولەۋعالي ناسىرحان ۇلىنىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا اۋدان بويىنشا جوسپار جاسالىپ، ءبىرقاتار تانىمدىق، تاربيەلىك شارا وتكىزىلۋدە. جەرلەسىمىز تۋرالى تۇسىرىلگەن «سۇرمەرگەن» دەرەكتى فيلمىنىڭ كورسەتىلىمى ۇيىمداستىرىلىپ، تۋىندىنىڭ اۆتورى، قويۋشى- رەجيسسەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى عازيزحان ادىلحانوۆپەن كەزدەسۋ وتكەن. ءبىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىندە «ۇمىتىلماس ەرلىك» اتتى پىكىر الماسۋ، «ەشكىم دە، ەشنارسە دە ۇمىتىلمايدى» اتتى سلايد-شوۋ، «ەرلىك - ەلگە مۇرا، ۇرپاققا - ۇران» اتتى ديالوگ شوۋ، باسقا دا ەسكە الۋ شارالارى وتكىزىلىپ، بۇل جۇمىستار جالعاسۋدا، - دەلىنگەن اكىمدىك اقپاراتىندا.

ايتا كەتەيىك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستامەرگەندەردىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى. كەڭەس وداعى 1942 -جىلدان باستاپ ءۇش، التى ايلىق مەرگەندەر كۋرسىن اشىپ، ولاردى دايارلاۋعا كوپ كوڭىل بولگەن. سوعىستاعى ەڭ ۇزدىك سنايپەر ميحايل سۋركوۆ 702 جاۋدىڭ جانىن ءجاھاننامعا جىبەردى. ودان كەيىن ۆلاديمير سالبيەۆ (601)، ۆاسيلي كۆاچانتيرادزە (534)، احات احمەتيانوۆ (502)، يۆان سيدورەنكو (500)، يۆان كۋلبەرتينوۆ (487)، ۆاسيلي گولوسوۆ (422) سەكىلدى مەرگەندەر كوش باسىندا تۇر. جالپى، 17 سوۆەتتىك مەرگەننىڭ ولتىرگەن فاشيسى 400-دەن اسىپ جىعىلادى ەكەن. 25 مەرگەن 300-دەن استام، 36 مەرگەن 200-دەن استام جاۋدى جەر جاستاندىرعان.

**

شەڭگەلىن جايعان سۇراپىل سوعىستا ايانباي شايقاسىپ، 400-گە جۋىق فاشيستىڭ كوزىن قۇرتقان اتاقتى مەرگەن تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالۋ كەرەك. قۋانتارلىعى، بىلتىر پرەزيدەنت جارلىعىمەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن ءۇش مايدانگەر ماراپاتتالعان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى - تولەۋعالي ابدىبەكوۆ. «1941-1945 -جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا كورسەتكەن ەرلىگى مەن قاھارماندىعى ءۇشىن جوعارى دارەجەلى ەرەكشەلىك بەلگىسى - «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلىپ، ايرىقشا ەرەكشەلىك بەلگىسى - التىن جۇلدىز بەن «وتان» وردەنى تاپسىرىلسىن» دەلىنگەن جارلىقتا.

اۆتور:

تالعاتجان مۇحامەتبەك ۇلى