تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ اعايىندارىنان 2 ادام عانا قۋعىن- سۇرگىننەن امان قالدى - قايراتكەردىڭ قارىنداسى عاليا قۋانوۆا
زوبالاڭ جىلدار قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قارىنداسى عاليا قۋانوۆامەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
- عاليا اپاي، تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن ءسىز قاي جاعىنان تۋىساسىز؟
- مەن تەمىربەك قارا ۇلىنىڭ ەڭ كىشى ءىنىسى - بينازاردىڭ قىزىمىن. قارا اتامىزدىڭ بالالارى ىشىندە تەك 2 ادام - مەنىڭ اكەم مەن اكەمنىڭ قارىنداسى زاعيپا اپا عانا امان قالعان. قالعانى 1937-38 -جىلدارداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇربانىنا اينالدى.
- سوندا اكەڭىز رەپرەسسيادان قالاي امان قالدى؟
- 1938 - جىلى اكەم 18 جاسقا ەندى تولعان ەكەن. تەمىربەك كوكەم وسىنداي الاشاپقىن زاماننىڭ بولارىن سەزدى مە ەكەن، ايتەۋىر ءىنىسى بينازاردى الماتىداعى ينتەرناتقا ورنالاستىرادى. ينتەرناتقا وقىتقان جىلدارى ونىڭ فاميلياسىن قۋاڭ اتامىزدىڭ اتىنا جازعىزىپتى (قۋاڭ - جۇرگەن اتامىزدىڭ اكەسى). وندا دا قازاقشا قۋانوۆ دەمەي، كۋۆانوۆ دەپ جازعان. ال اكەم ينتەرناتتى ءتامامداعان سوڭ ينستيتۋتتا ءبىلىم الادى. بۇدان كەيىن ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ، مايدانعا اتتانعان.
اكەمنىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى ءالى كۇنگە ەسىمدە:
«1943 -جىلدىڭ اياعى، قىزىل ارميا نەمىستەردى جەڭە باستاعان كەز. سول ۋاقىتتا مەنى چەكيستەر تاۋىپ الىپ، ءبىر بولمەگە كىرگىزدى. چەكيستەر ساكەن سەيفۋلليننىڭ، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جانە باسقا دا «حالىق جاۋى» اتانعان زيالىلاردىڭ سۋرەتتەرىن ءتىزىپ قويىپتى. سونىڭ ىشىندە تەمىربەك كوكەمنىڭ دە سۋرەتى بار ەكەن. كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءتىپتى، سۋرەتكە قادالىپ قاراپ قالىپپىن. سۋرەتتەردى نۇسقاپ: «مىنا سۋرەتتەردەگى ازاماتتاردىڭ قايسىسىن تانيسىڭ؟» دەپ سۇراعاندا، مۇدىرمەستەن: «مىناۋ مەنىڭ تەمىربەك اعام عوي! ول مەنىڭ تۋعان اعام!» - دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. مىنە، سودان باستاپ مەن دە ن ك ۆ د- نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولدىم»، - دەيتىن مارقۇم اكەم. ءسويتىپ، وسى اڭدۋ، تىمىسكىلەۋ كوكەم اقتالعانعا شەيىن، ياعني 60- جىلدارعا دەيىن جالعاسىپتى.
- كامپيت اجەڭىزدىڭ جانە تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جۇبايى دامەتاي ەرمەكوۆانىڭ كوزىن كوردىڭىز، تاربيەسىندە بولىپسىز. ول كىسىلەردىڭ اۋزىنان اتاڭىز بەن كوكەڭىز تۋرالى قانداي ەستەلىكتەر ەستيتىن ەدىڭىز؟
- قارا اتامىز وتە داۋلەتتى كىسى بولعان. مىڭعىرعان مالىنىڭ ەسەبى جوق. وزەننەن مالىن ايداعاندا سۋ بوگەلىپ قالادى ەكەن. جازدا جايلاۋى اقتوبەنىڭ ىرعىز اۋدانى بولسا، قىستا قىزىلوردانىڭ قارماقشى جانە جالاعاش اۋداندارىن قونىس ەتىپتى. ءبىراق كامپەسكەلەۋ كەزىندە تەمىربەك كوكەمنىڭ ايتۋىمەن بۇكىل مالىن ۇكىمەتكە وتكىزگەن. سوندا قارا اتام:
«مەن سەنى مالىمدى تۇگەل تارتىپ السىن دەپ وقىتتىم با؟» - دەپ كوكەمە رەنجىگەن كورىنەدى. ەش قارسىلىقسىز ءتورت تۇلىگىن ۇكىمەتكە وتكىزسە دە، 1937 - جىلى 90 عا كەلگەن قاريانى ءجون- جوسىقسىز، جازىقسىزدان جازىقسىز ءولىم جازاسىنا كەسىپ جىبەردى. ال ايەلدەرىن، بالالارىن، كەلىندەرىن، ءتىپتى نەمەرەلەرىنە دەيىن قاراعاندىنىڭ قارقارالى اۋدانىنا جاياۋ ايداعان.
اجەم كامپيت «تەمىربەك بالا كەزىندە وتە العىر، زەرەك، شىنشىل، بىلىمگە قۇشتار بولدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ال تەمىربەك كوكەمنىڭ زايىبى دامەتاي انامنىڭ ايتۋى بويىنشا، ول وتە مادەنيەتتى، وقىعان، ءبىلىمدى، داۋىس كوتەرىپ سويلەمەيتىن سابىرلى، وتە باۋىرمال بولعان. 1936 - جىلى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى ون كۇندىگى وتكەن. تەمىربەك كوكەم قازاقتىڭ تالانتتى ۇل- قىزدارىن جيناپ، دايىنداپ، ولاردى ماسكەۋگە الىپ بارعان. بىردە كوكەم سول جاقتا قوناقۇيگە كىرىپ بارا جاتقاندا جۇپىنى كيىنگەن قازاق جىگىت كەلىپ سالەم بەرەدى. ءوزىن تانىستىرىپ، ماسكەۋدە وقىپ جاتقاندىعىن ايتادى. سوندا كوكەم كومەكشىسىن شاقىرىپ، «مىنا جىگىتكە كەرەك كيىمدەرىن الىپ بەر» دەپ تاپسىرما بەرىپتى. ال الگى جىگىت: «اعا، ماعان كيىم كەرەك ەمەس، يتاليانىڭ اتاقتى ءانشىسى كەلىپ جاتىر ەكەن. سوعان بيلەت كەرەك ەدى»، - دەپتى. ءسويتىپ، كوكەمنىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ول كونسەرتكە دە كىرىپ، كيىم دە الىپ، تاماق تا ءىشىپ، ءماز بولىپ قايتقان كورىنەدى. بۇل كوكەمنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن قامقورلىعىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟!
قارا اتامدى «حالىق جاۋى» دەپ تۇرمەگە جاپقاننان كەيىن كامپيت اجەم قىزى زاعيپانى ەرتىپ سوندا بارادى. رەتىن تاۋىپ اتاممەن جولىعادى. سوندا قارا اتامىز: «بىلەگىڭدى سىبان، بەلىڭدى بەكەم بۋ! تۇياعىما يە بول! توڭكەرىس زاماننىڭ قىرسىعىنان تۇياقسىز قالمايىن، بۇل - اقىرزاماننىڭ نىشانى»، - دەپ اماناتىن ايتقان. مىنە، ءبىز سول اتامىزدان قالعان تۇياقتارمىز.
- دامەش اپاڭىز قانداي ادام ەدى؟
- دامەش انام تاماشا ادام ەدى عوي. ءبىز تەمىربەك كوكەمىزدى كورە الماساق تا، ونىڭ بايبىشەسى - دامەش انامىزدى كوردىك، تاربيەسىندە بولدىق. بارلىعىمىز ول كىسىنى «ماما» دەيتىن ەدىك. تۋىستارىمىزدىڭ بالالارى مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ دامەش انامنىڭ قولىندا وقىدى. مارقۇم كەڭپەيىلدى، قولى اشىق، مەيىرىمدى جان ەدى. جىلى جۇزىنە ءسۇيسىنىپ قارايتىنبىز. دامەتاي انامىزدىڭ ۇيىنە ءجيى باراتىن ەدىك، سوندا ماسكەۋگە ونكۇندىككە بارعان ونەر مايتالماندارىن كورەتىنبىز. ولارعا قىزمەت ەتىپ، قولدارىنا سۋ قۇيىپ، اڭگىمەسىن تىڭدايتىنبىز.
دامەش انامىز كوكەمنىڭ ەسىمىن جاڭعىرتامىن، كەيىنگى ۇرپاققا تانىتامىن دەپ كوپ ىزدەندى. جان- جاققا حاتتار جازاتىن. سونداي شارۋالارىنا قولقانات بولىپ، قىزمەت ەتەتىنبىز. «تەمىربەكپەن جەتى جىل وتاستىم، ودان كەيىنگى 8 جىلىم لاگەردە ءوتتى، قالعان ءومىرىمدى جۇبايىمنىڭ جولىنا ارنادىم. ول - سوعان لايىق ادام. تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى كوشە اشىپ، سونداعى ورىندىقتا بەس مينۋت وتىرسام ارمانىم جوق»، - دەيتىن دامەش انام.
- سول ارمان بۇگىندە اقيقاتقا اينالدى ەمەس پە؟ ..
- ءيا، شۇكىر. قازىرگى تاڭدا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ جاتىر. بۇل كۇنگە دە جەتتىك. كەزىندە كەڭەس وداعى تۇسىندا كوكەمدى ساناۋلى عانا ادامدار بىلەتىن. سول قيىن ۋاقىتتا دامەش انامىزعا قولداۋ بىلدىرگەن ماردان بايدىلدايەۆ، رامازان سۇلەيمەنوۆ، تىنىشبەك دايراباي، بەكارىستان مىرزاباي سىندى زەرتتەۋشىلەرگە العىسىم شەكسىز. سونداي- اق، بۇگىندە جۇرگەنوۆتى دارىپتەۋدە كەشەندى شارالار قابىلداپ جاتقان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەربايەۆقا راحمەت ايتقىم كەلەدى.
- دامەش اناڭىزدىڭ وكىنىشى بولىپتى دەگەندى ەستىپ ەدىك. وسى جايىندا ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
- ول كىسىنىڭ وكىنىشى - قازاقتىڭ ارىستاي اياۋلى ازاماتىنىڭ ارتىندا ۇرپاعىنىڭ قالماعانى بولدى. امال نەشىك، تاعدىردىڭ جازۋى سول بولار، بالكىم؟ ! الدىمەن جالعىز ۇلى شوراتايدان ايىرىلدى. بۇدان كەيىن كوكەم باۋىرىنىڭ بالاسى جۇمانازاردى اتىنا جازدىرىپ، باۋىرىنا باستى. ءبىراق ونىڭ دا قىزىعىن كورە المادى. «حالىق جاۋى» دەگەن تۇرتپەككە شىداماي جۇمانازار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اتتانىپ، سودان ورالماپتى.
- تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قارىنداسى بولعاسىن، سىزگە قانداي دا ءبىر جاۋاپكەرشىلىك جۇگى سەزىلەتىن بولار؟
- شىنى كەرەك، كوزىن كورمەسەم دە، بالا كەزىمنەن تەمىربەك كوكەمنىڭ ونەگەلى ءومىرىن ونەگە تۇتىپ ءوستىم. كوكەم سياقتى زاڭگەر بولعىم كەلدى. ءسويتىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، زاڭگەر ماماندىعىندا وقىدىم. ءومىرىمدى وسى سالاعا ارناپ، ەڭبەك ەتتىم. تەمىربەك كوكەمنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، ءادىل، تازا، ابىرويلى بولۋدى ويلادىم.
- اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: الماس مۇقاش ۇلى
