بەكبولات تىلەۋحان 29 جاسىندا ەلباسىدان قانداي تاپسىرما الدى؟
جاسى جيىرماعا تولماي جاتىپ ۇلكەن ساحنادا ۇلتتىق مۇددەنى ۇلىقتاۋعا كىرىستى. ءبازبىر جاستار ءتارىزدى ماحاببات اندەرىن قۇيقىلجىتىپ، جىلاۋىق اندەرگە جۋىق بولمادى. سالعاننان ەل مۇددەسى، ۇلت مۇراتى ءۇشىن تۋعانىن ۇقتىردى. جۇدىرىقتاي عانا جۇقا بوزبالا ءا دەگەننەن قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ جان جۇرەگىن باۋراپ الدى. الپىس ەكى تامىرى ۇلتىم دەپ سوققان قارشىعاداي بەكبولات تىلەۋحان اقتامبەردىگە تاۋەكەل قىلىپتى.
ەكى جارىم عاسىرداي ەزىلگەن، رۋحى جانشىلعان الاش جۇرتىنىڭ اڭساعانى وسى ەكەن. التايدان اتىراۋعا، توبىلدان تۇركىستانعا دەيىنگى جازيرالى دالا، بايتاق جۇرت بەكبولاتتىڭ اسقاق ۇنىمەن دۋ ەتە قالدى. قالىڭ قازاق ءبىر كەزدەگى اتاقتى ءبي، داۋىلپاز جىراۋىمەن قايتا قاۋىشقانداي ارقا-جارقا.
كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز،
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
اق كىرەۋكە كيەر مە ەكەنبىز!
جاعاسى التىن، جەڭى جەز،
شىعىرشىعى تورعاي كوز
ساۋىت كيەر مە ەكەنبىز!
ور قويانداي جۇگىنتىپ،
اش كۇزەندەي بۇگىلتىپ،
جولبارىستاي شۇباردى
تاڭداپ ءبىر مىنەر مە ەكەنبىز!
پا، شىركىن! اتالارىمىز قانداي بولعان؟! ءسوز ساپتاسى قانداي، ءسان-سالتاناتى ءتىپتى عاجاپ! ال رۋحى؟! وت-جالىن شاشىپ تۇر.
ال بۇل كەزەڭ - جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسى. كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭ ءمىنىپ جۇرگەن قازاقتار از دا بولسا، بار ەدى ول تۇستا. ءبىراق «جاعاسى التىن، جەڭى جەز، شىعىرشىعى تورعاي كوز ساۋىتتارىمىز» مۋزەيلەردەن، قيىر-قيىرداعى اۋىلدارداعى كونەكوز قاريالاردىڭ ساندىعىنان عانا تابىلاتىن. ميلليونداعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، قازاقي بولمىسى السىرەگەن، تۋراسىن ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحتىڭ بىلتە شامداي ولەۋسىرەگەن كەزى ەدى. قازاعى قالىڭ وڭتۇستىك پەن باتىس ەدى نەگىزىنەن ۇلتقا ۇيىتقى بولىپ تۇرعان. قىزىلجار جاعىنداعى ۇلەسىمىز جەتى-سەگىز پايىز، سولتۇستىك پەن ورتالىقتا، شىعىستا شوق-شوق قازاق اۋداندارى بولماسا، قالعانىن كەڭەس يمپەرياسى ءبىرجولا جۇتۋعا اينالعان. ەل ورداسى - الماتىداعى ۇلەسىمىز - 20 پايىزعا جۋىق.
ءالى ەسىمىزدە، اقتامبەردىنى اۋەلى بەكبولاتتىڭ ۇستازى، جامپوز ءانشى جانىبەك كارمەنوۆ شىرقادى. سوسىن، ۇستازىنىڭ باتاسىمەن بەكبولات شىقتى ارقىراپ.
سول شۇبارعا مىنگەن سوڭ،
قوڭىراۋلى نايزا قولعا الىپ،
قوڭىر سالقىن توسكە الىپ،
قول توڭكەرەر مە ەكەنبىز.
جالاۋلى نايزا جانعا الىپ،
جاۋ قاشىرار ما ەكەنبىز!
... ەل جازىلىپ جايلاۋدا
جاقسىلار كەڭەس قۇرعاندا
مۇرتىمىز ورگە شانشىلىپ،
بۇرىن دا سويلەر مە ەكەنبىز!
شىركىن، اقتامبەردى! قارعا تامىرلى قانداسىڭنىڭ قامى ءۇشىن شامىرقانىپ، شيرىعىپ جىرىڭدى ارنادىڭ. «شىن جىلاسا، سوقىر كوزدەن جاس شىعادى». اق ادال جۇرەكتەن شىققان الماستاي جىرىڭ اراعا ەكى جارىم عاسىر سالىپ بەكبولاتتىڭ كومەيىنەن اساۋ وزەندەي بۇرقىراپ توگىلدى دەيسىڭ. التى الاش ءدۇر ەتىپ كوتەرىلدى. سونداعى قازاقتىڭ شاتتانعانىن كورسەڭ. اتالارىمىز مۇندايدا «وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەندەي» دەيدى. سول تۇستاعى «قازاقستان» مەن «الاتاۋ» تەلەارنالارى، قازاق راديوسى مەن «شالقار» راديوسى اقتامبەردى-بەكبولات جىرىن دۇركىن-دۇركىن دۋىلداتىپ بەرىپ جاتتى. ۇلتتىق رۋحقا جان ءبىتتى. قازاقتىڭ جانارى جاسىنداي جارقىرادى.
بەكبولاتتى تىڭداپ وتىرىپ، قازاق بوپ تۋعانىمىزدى ماقتان تۇتتىق. بەكبولاتتى تىڭداپ، جون ارقامىز الابوتەن شىمىرلاپ، باسىمىزعا باق قونعانداي كۇي كەشتىك. جۇدىرىقتاي عانا بوزبالانىڭ ۇلتتىق رۋحتى شالقىتىپ، اسقاقتاتىپ، ساحناعا الىپ شىعۋى عاجاپ قۇبىلىس ەدى. ول اقتامبەردىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، ۇلتتى وياتتى، قازاقتىڭ قاتپارى قالىڭ، ويلى، سازدى اندەرىن ناشىنە كەلتىرە شىرقاپ، جانىمىزدى جادىراتتى.
ەندى بەكبولاتتىڭ اندەرىنە ىنتىزارىمىز ارتتى. كوپ ۇزاماي ول ءان شىرقايتىن كەشتەردىڭ الدىڭعى قاتارىنان اتاقتى اقىن- جازۋشىلار مەن ونەر مايتالماندارىن، مەملەكەت قايراتكەرلەرىن ءجيى كورەتىن بولدىق.
بەكبولاتتىڭ كونتسەرتىنەن ۇيگە جەتكەنشە تۇلا بويىڭ شىمىرلاپ، الابوتەن كۇي كەشەسىڭ. بولەك. جانىڭ ەرەكشە راحات تابادى. كوكورىم عانا بوزبالا «قازاق، سەن وسىندايسىڭ!» دەپ، جادىڭدى جاڭعىرتىپ، رۋحىڭدى جانىپ تۇرسا، قالاي ارقالانبايسىڭ. بەكبولاتتىڭ جىرى ارقاڭدى قوزدىرىپ، كەۋدەدە نايزاعاي ويناتىپ، اقتامبەردىگە ەرىپ، جۇلقىنىپ شىعا كەلەسىڭ! بەكبولاتتىڭ ۇلتتى وياتۋداعى، ونى شابىتتاندىرىپ، ويعا شاقىرۋداعى ەڭبەگىن، شىركىن، تارازىعا تارتاتىن مۇمكىندىك تۋسا، تالايلار باس شايقاعان بولار ەدى.
مۇنداي سەزىم كۇيى مىڭداعان، ءتىپتى ءجۇز مىڭداعان باۋىرىمىزدىڭ باسىندا بولعانى انىق. كۇندەردىڭ كۇنىندە بەكبولاتپەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اقجارقىن، اۋزىن اشسا، كومەيى كورىنەدى. سونداي باۋىرمال. اۋىلدىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر. جاستىعىنا قاراماي، ءبىلىمدار. ارالاسىپ، سىرلاسا كەلە ونىڭ سپورتقا دا قاراجاياۋ ەمەستىگىن بىلدىك.
بالا كەزىندە سيراعى ۇزىن بولماسا دا، 100 مەتردى 12-12,5 سەكونتتە ارتقا تاستايتىن ۇشقىر، ال بەلدەمەدەن (تۋرنيك) 30-32 مارتە تارتىلماي تۇسپەيتىن شىمىر بولىپتى. جاڭارقاداعى سپورت مەكتەبىنىڭ كەزەكتى جارىسىندا سەرگەي ۆولوبۋيەۆ (سامبودان ازيا چەمپيونى، الەم بىرىنشىلىگىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى - ق. ر) 27 رەت تارتىلسا، بۇل بەلتەمىرگە 32 رەت يەگىن تيگىزىپ، جەكە-دارا شىعىپتى. بالۋاندىققا بەيىم، الىس-جۇلىسقا شالىمدى ءارى جۇيرىك بولعانىمەن، ەشنارسەگە ءدال ءان-جىرعا قۇمارتقانداي قۇمارتىپ كورمەپتى.
بەسىك جىرى بويىنا انا سۇتىمەن دارىعان بەكبولات 5-6 جاسىنان اكەسى قاناي ايتقان ءان-جىرلارمەن سۋسىنداپ وسكەن ەكەن. اكەسى قيسسا، جىر-داستانداردى، حالىق اندەرىن تاڭنان-تاڭعا جالعاپ ايتاتىن ونەرلى، ءبىلىمدى ءارى تاقۋا ادام بولىپتى. «سال-سال»، «زارقۇم»، «داريعا قىز»، «ەڭلىك-كەبەك»، «قالقامان-مامىر»، «باتىر بايان»، «ناۋرىزباي-قانشايىم»، «ساتبەك باتىر» جىرلارىن بەكبولات ەڭ العاش اكەسىنىڭ اۋزىنان ەستىدى. قۇيما قۇلاق بالا جاۋھار جىرلاردى جاي عانا تىڭداپ قويعان جوق، اپتاپ ىستىقتا قاتالاپ كەلگەن جولاۋشىداي سىمىرە جۇتىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ الدى.
ەندى ويلاپ قاراڭىز، بۇل - وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ باسى. كەڭەس يمپەرياسىنىڭ جالعاندى جالپاعىنان باسىپ تۇرعان كەزى. ماسكەۋدىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن قازاق ادەبيەتىندە ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «باتىر بايانى» جوق. ول كەزدە ماعجاننىڭ جىرى تۇگىلى، اتىن ايتۋعا بولمايتىن. «ناۋرىزباي-قانشايىم»، «ساتبەك باتىر» جىرلارى دا كىسەندەلىپ، قاپاسقا تاستالعان. پارتيا-سوۆەت قىزمەتىن ۇزاق جىل اتقارىپ، تالاي قۇقايدى كورگەن قاناي اقساقال بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي استارىن وتە جاقسى ءبىلدى. بىلە تۇرا، بەكبولاتىن ۇلت ءۇشىن ەڭ قىمبات، ەڭ اسىل دۇنيەلەردەن تىيعان جوق. قايتا، ءسۇت كەنجەسىنىڭ سوۆەتتىك اعىنمەن ەمەس، قازاقتىڭ كەمەسىندە جۇزگەنىن قالادى.
بىلە بىلسەك، بەكبولاتتىڭ ءشۇۋ دەگەننەن «اقتامبەردىنى» داۋىلداتىپ الىپ شىعۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى وسىندا جاتسا كەرەك.
ادام بالاسىنىڭ ومىرلىك مۇراتىن تەرەڭ زەردەلەگەن قاناي اكە بەكبولاتىن كىشكەنتايىنان نامازعا باۋلىدى. ارابشا حات تانىتتى. بۇل دا تەگىننەن- تەگىن ەمەس. بەكبولاتتىڭ اجەسى اۋزىنان اللاسى، قولىنان تاسپيعى تۇسپەگەن ادام بولىپتى. قانايدىڭ اناسى دەگەندە، شىعاردا جانى بولەك ەكەن. دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە، اناسىنىڭ بەتىنە جەل بولىپ تيمەپتى. ايتقانىن ەكى ەتپەپتى.
ال بەكبولاتتىڭ اناسى ايناگۇلدىڭ ەنەسى تۋرالى ءبىراۋىز ەستەلىگى تالايعا وي سالعانداي: «ەنەم ءبيبىش ءومىردىڭ وتكەلدەرىن كوپ كورگەن، سودان تۇيگەنى مول، ءار ءسوزىن، ءىسىن تارازى باسىندا تەڭشەپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەندەي ەكشەپ وتىراتىن. جۇزىنە يمان ۇيىرىلگەن، اقىلىنا پاراساتى ساي ادام ەدى. ءبىزدى كىسىلىككە، يماندىلىققا ۇيرەتكەن سول ەنەم. ءار بالامدى تۋعان سايىن: «بالام، قۇداي بەرەدى. ءار بالانىڭ ءوز نەسىبەسى بار، ءبىر توقتىعا قۇداي ءبىر ءتۇپ جۋساندى ارتىق جاراتادى»، - دەيتىن.
وزگە ەلدە وسىنداي ءسوز بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن، مەن ءۇشىن وسى ۇلى ۇعىم بولدى. نامازىن قازا جىبەرمەيتىن تاقۋا بولاتىن. مەنى دە 27 جاسىمدا نامازعا جىققان سول كىسى ەدى. جاقسى ەنە تۋعان انادان كەم بولعان با؟!».
- ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن بىلگەن، - دەيتىن ايناگۇل انامىز. - وتكىنشى ومىردە وتەر پارىزىڭ دۇنيە جيناپ، ءبارىن قامتۋ ەمەس، ارتىڭا ۇرپاق قالدىرۋ دەپ وسيەت ەتكەن. ءار ءىسىڭ اللاعا لايىق بولعانىن قالاعان. ىشكەن شايى، تاپقان بالاسى، كۇتكەن كۇيەۋى، باققان اتا-ەنەسى - وسىنىڭ ءبارىن اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن ىستەگەن. مەن وسى جولدى ۇستادىم. سوندىقتان دا بولار باقىتقا كەنەلىپ، ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ وتىرمىن، قاراعىم.
ايناگۇل انا تابيعاتىنان يماندى، قولى اشىق، سوزگە شەشەن، كوپشىل ادام ەدى. بەكبولاتقا بوسانعاندا جانى ارەڭ قالسا كەرەك. كەنجەسى دۇنيە ەسىگىن اشقاندا 5,5 كەلى تارتىپتى. اعايىن- تۋما، كورشى- قولاڭ: «قانايدىڭ ۇلى تاۋ قوپارار الىپ بولادى» ، دەپ كادىمگىدەي ۇمىتتەنسە كەرەك. ءبىراق اللا تاعالا بەكبولاتقا قاجىمۇقان مەن بالۋان شولاقتىڭ ىرىلىگىن، سول ەكەۋىنىڭ جويداسىز كۇشىن بەرمەسە دە، ەلدىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، جانىن جادىراتاتىن داۋىلپاز جۇرەك، تىڭداعانىن قاعىپ الاتىن عاجاپ جادى، ۇلت مۇددەسىنە دەگەن ىستىق ماحاببات سىيلاپتى.
ءيا، قۋ تاقىرعا ءشوپ شىقپايدى. قۇلازىعان قۋ دالا ەلگە پانا بولمايدى. بەكبولاتتىڭ قارشادايىنان «قازاعىم!» دەپ شىرىلداۋى، كەلە-كەلە يماندى جولعا ءتۇسۋى ەڭ اۋەلى اللانىڭ سىيى، سوسىن اتا-اناسىنىڭ يماني، بەرەكەلى، قازاقي تاربيەسىنەن ەكەن. بەكبولاتتى بەكبولات قىلعان نيۋ-يورك پەن كەمبريدجدىڭ القالى ۋنيۆەرسيتەتتەرى ەمەس، اقباس سيىرى مەن كۇرەڭ بيەسىن ساۋىپ ءىشىپ، قارا كوسەۋىمەن قارا شاڭىراقتىڭ وتىن مازداتقان اتاسۋداعى يمانعا ۇيىعان، قازاقي ءداستۇردى ۇستانعان قاراپايىم شاڭىراق بولاتىن.
اقتامبەردى جىرى بەكبولاتتىڭ قولىنداعى الماس قىلىشى بولسا، قازاقتىڭ جاۋھارداي ءان-جىرلارى ونىڭ ايدىن- كولى، قانات قاعار بايتاعى بولدى. 600 دەي ءاندى، سان عاسىردىڭ كۋاسىندەي جىراۋلىق پوەزيانىڭ ەڭ عاجاپ تۇستارىن كوكىرەگىنە تۇتاستاي قوتارىپ العان قاناي ۇلى بەكبولاتقا تۋعان جۇرتى ول 25- كە جەتپەي-اق «قارعا بويلى قازتۋعان» دەپ ايدار تاقتى.
ال اقيىق سازگەر نۇرعيسا تىلەنديەۆ: «بەكبولات عاسىردا ءبىر رەت تۋاتىن ونەرپاز، ول قازاققا قۇدايدىڭ بەرگەن ۇلى»، - دەپ ءسۇيسىنىسىن وسىلاي تۇيىندەسە، كورنەكتى اقىن قادىر مىرزا ءالى: «قۇدايدىڭ قازاققا بەكبولاتتى بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتەيىك. ەگەر بەكبولات بولماسا، قازاقتىڭ ءان ونەرى قىرقۇلاقپەن اۋىرعان ادام ءتارىزدى بارلىق ءتىسى ساۋدىراپ ءتۇسىپ قالعانداي بولار ەدى»، - دەپ ءادىل باعاسىن بەردى.
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم!
بەكبولاتتىڭ ۇستازى - قازاقتىڭ ءوزى! دالىرەك ايتساق، التى الاشتىڭ بار يگى جاقسىسى بەكبولاتتىڭ ۇستازدارى. بەكبولات سول ساڭلاقتارعا شاكىرت، باۋىر بولا بىلۋمەن قاتار، ولاردى بۇگىنگى جۇرتىنا اسقاق ۇنىمەن، دومبىرا كۇمبىرىمەن قايتا تابىستىردى. بەكبولات ۇلتتى ۇيىستىرۋدىڭ، ونىڭ رۋحىن كوتەرۋدىڭ عاجاپ جوباسىن جاساعان، وسى جولدا الاپات قاجىر تانىتقان ءبىرتۋار تۇلعا! بەكبولات قازاق جىرى مەن ءانىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ، الديلەپ، الپەشتەپ، ۇلتتىڭ وزىنە جارقىراتىپ قايتا سىيلاعان مايتالمان ونەرپاز!
ويلى، داۋىلپاز جىرلار، قازاقتىڭ وزىندەي سىرشىل ءارى تەرەڭ اندەر بەكبولاتتىڭ كومەيىنەن مۇلدە باسقاشا توگىلەدى. ۇلتتىڭ مۇڭى مەن ارمان-تىلەگىن، قۋانىشى مەن قيلى تاريحىن بەكبولاتتىڭ ءبىر كونسەرتىنەن كەۋدەڭە سىيعىزىپ الىپ شىعاسىڭ. ول مىڭداعان قازاقتى ويعا جەككەن، مىڭداعان قازاقتى مۇڭعا جەتەلەگەن، كەشەگىسى مەن بۇگىنىن زەردەلەتكەن زەردەلى ءانشى، ايتۋلى جىراۋ. بەكبولات جىر تولعاعاندا تاريح كوشى كوز الدىڭنان تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتادى.
قازتۋعاننىڭ «قايران دا، مەنىڭ ەدىلىم!» جىرىن بەكبولاتتىڭ ورىنداۋىندا بەيجاي تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇل جىر تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ اشى تاريحىن ساناڭدا قايتا جاڭعىرتادى. اۋەنى قازانعاپتىڭ «كوكىل» كۇيى. جىر مەن كۇي اۋەنىن قۇستىڭ قوس قاناتىنداي جۇپتاستىرعان 23 جاستاعى بەكبولات بولاتىن.
باتىستاعى كورشىلەر قوپارىلا شىعىسقا اۋىز سالعاندا، اتالارىمىز ەدىلدى (قازىرگى ۆولگا) تاستاي، ۇرىككەن قويداي بەرى اۋدى. الاشتىڭ باسىنان باق تايا باستاعان، ەل ىرگەسى سوگىلىپ، «ازۋلىعا بار زامان، ازۋسىزعا تار زاماننىڭ» (شورتانباي) قازاقتىڭ توبەسىنەن قارا بۇلتتاي ۇيىرىلە باستاعان تۇسى. بەكبولاتتىڭ قازتۋعاندى كەزدەيسوق تاڭداماعانى انىق. كوكىرەك كوزى وياۋ ادام قازتۋعانعا ات ءۇستى قاراي المايدى.
«بۇدىرايعان ەكى شەكەلى؛ مۇزداي ۇلكەن كوبەلى؛ قارى ۇنىمى سۇلتاندايىن ءجۇرىستى؛ ...سويلەسە - قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى؛ ۇستاسا - قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى؛ قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى؛ بيلەر اتتى ءبي سوڭى؛ ءبي ۇلىنىڭ كەنجەسى؛ بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى؛ بيدايىقتىڭ كول جايقاعان جالعىزى؛ بۇلت بولعان ايدى اشقان؛ مۇنار بولعان كۇندى اشقان؛ مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ؛ اراسىن ءوتىپ بۇزىپ ءدىندى اشقان ءسۇيىنىش ۇلى قازتۋعان!» - ازاماتتىڭ ارداعى، زامانىنىڭ سۇلتانى وسىنداي-اق بولار! مۇنداي جىر، مۇنداي كەيىپكەر بەكبولاتقا قايتىپ ۇيقى تاپتىرسىن. باسقا دۇنيە كوزدەن كوشپەسە دە، كۇڭگىرتتەۋ تارتقان. قازتۋعان جىرى جان-دۇنيەسىن تۇتاس شارپىعانداي. ۇزاق تولعاندى، قارا دومبىرا باۋىرىنان اجىرامادى.
ءبىر كۇنى قازتۋعان جىرى مەن قازانعاپ كۇيى بەكبولاتتىڭ كومەيىندە، دومبىرانىڭ شاناعىندا تابىستى. ۇزاماي «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم!» قازاعىنا جول تارتتى.
«الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت؛
اقالا وردام قونعان جۇرت؛
اتامىز ءبىزدىڭ ءسۇيىنىش؛
كۇيەۋ دە بولىپ بارعان جۇرت؛
انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان؛
كەلىن دە بولىپ تۇسكەن جۇرت؛
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم؛
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم!
قارعا بويلى قازتۋعان؛
باتىر دا بولىپ تۋعان جۇرت؛
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت؛
كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت؛
قاراعاي ساداق بۋدىرىپ؛
قىلشانىمدى وققا تولتىرىپ؛
جانعا دا ساقتاۋ بولعان جۇرت؛
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم؛
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم!
سالپ-سالپىنشاق اناۋ ءۇش وزەن؛
سالۋلى وردام قونعان جەر؛
جاتىپ قالىپ ءبىر توقتى؛
جايىلىپ مىڭ قوي بولعان جەر؛
جاباعىلى جاس تايلاق؛
جارداي ءبىر اتان بولعان جەر؛
جارى مەنەن سايى تەڭ؛
جارلىسى مەن بايى تەڭ؛
جابىسى مەن تايى تەڭ؛
بوتتاشىعى بۇزاۋداي؛
بوز سازانى توقتىداي؛
باقاسى قويداي شۋلاعان؛
بالىعى تايداي تۋلاعان؛
شىرماۋىعى، شىلاۋى شوككەن تۇيە تاپتىرماس؛
سۋدا ويناعان بالىعى كولگە جىلقى جاپتىرماس؛
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم،
مەن سالمادىم،
سەن سالدىڭ؛
قايىرلى بولسىن سىزدەرگە، بىزدەن ءبىر قالعان ەدىل جۇرت!»
الاش جۇرتىنىڭ باسىنان بەس عاسىر بۇرىن وتكەن جاعداي. ءيت باسىنا ىركىت توگىلگەن قۇت زامان، سالۋالى وردا جاتتىڭ تابانىندا قالىپتى. ارينە، جارلىسى مەن بايى تەڭ، جابىسى مەن تايى تەڭ، ءسان-سالتاناتى كەمەرىنەن اسقان، ونىڭ ۇستىنە «بۇلت بولعان ايدى اشقان؛ مۇنار بولعان كۇندى اشقان؛ مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ؛ اراسىن ءوتىپ بۇزىپ ءدىندى اشقان» قازتۋعانداي ايبىندى باتىردى، ءدۇلدۇل جىراۋدى ومىرگە اكەلگەن ەل ەدىلدى جاۋعا ۇرىسسىز، تالاسسىز بەرە سالماعانى انىق.
وزىنەن زور شىققان سوڭ كوزدىڭ جاسىن بۇلاي-بۇلاي، قارا قازان، قارا بالانىڭ قامى ءۇشىن امالسىز ءتۇپ كوتەرىلىپ كوشكەن. قۇداي ونداي كەپتى ەندى قايتىپ باسىمىزعا سالماسىن. ال قازتۋعان بابامىز وزەگىن ءورت شالىپ تۇرسا دا جاۋىنا قارعىس ايتپايدى: «قايىرلى بولسىن سىزدەرگە - بىزدەن ءبىر قالعان ەدىل جۇرت!» دەپ، جاراتقان يەنىڭ باسقا سالعانىنا سابىر قىلا تولعايدى.
ادامشىلىقتان اينىمايدى. شىن مۇسىلماننىڭ ءسوزىن ايتادى. مۇنداي اتالى ءسوزدى تاعدىرعا شىنايى يمان كەلتىرگەن، اقىلى كەمەل، كىسىلىگى مول ادام عانا ايتا السا كەرەك. بالكىم، بەكبولاتتىڭ جان دۇنيەسىن بۇلىقسىتىپ، بۇلقىنتىپ الا جونەلگەن جىردىڭ ءدال وسى تۇسى شىعار.
قايعىلى بولسا دا، تالايىڭا جازىلعان ءوز تاريحىڭ. بەكبولات سول جادىڭدى جاڭعىرتىپ وتىر. قارشىعاداي جىراۋ ەس بىلگەن بالادان ەڭكەيگەن اقساقالعا دەيىن تاريح قاتپارىنا باستاي جونەلدى. قازتۋعان قايتا تۋعانداي. سەنىڭ ءبىر كەزدە ايبىندى ەل بولعانىڭدى، ەدىلدىڭ ارعى بەتىن ەن جايلاعان داۋلەتىڭدى، «قاراعاي ساداق بۋدىرىپ، قىلشانىڭدى وققا تولتىرىپ، جانعا ساقتاۋ بولعان قايراتىڭدى» بەكبولات ەسىڭە قايتا سالىپ وتىر. بەكبولات ىشقىنا تولعاعان ساتتە اۋماعى ات شاپتىرىم كونسەرت زالى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعانداي اسەردە قالاسىڭ. تاريحتان، قۇددى ءبىر مۋزىكالىق لەكتسيا تىڭداعانداي كۇي كەشەسىڭ. ءبىر قىزىنىپ، ءبىر سۋىناسىڭ...
ءيا، قادىرلى اعايىن، ءبىز مادەنيەت تانۋشى نەمەسە ونەر زەرتتەگەن عالىم ەمەسپىز. ءبىراق قانايدىڭ كەنجەسى قازتۋعان مەن قازانعاپتان تارتىپ، ءوزىنىڭ جان جۇرەگىمەن الديلەپ ساحناعا الىپ شىققان «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم!» جىرى قازاق مادەنيەتىنە قوسىلعان بولمىس-ءبىتىمى بولەك، الاش امان تۇرعاندا قۇنىن جويماس، ەرەكشە تۋىندى ەكەنىنە كۇمانىمىز جوق.
ەلىم مەنىڭ!
ەدىلدەن ايرىلساق تا، ەلدىكتەن ايرىلعان جوقپىز. قازتۋعان جىرلاعان زاماننان بەرگى بەس عاسىردان استام ۋاقىتتا الاش جۇرتى نەبىر تار جول، تايعاق كەشۋدى باستان وتكەرىپتى. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما تۇسىندا ورىس پەن قىتاي ەكى جاقتان قولىنا وت قارۋ ۇستاتىپ، بىزگە قارسى ايداپ سالعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاقتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە شاق قالدى.
كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، جوڭعارلار ءبىر ميلليوننان استام باۋىرلارىمىزدى جەر جاستاندىردى دەيدى. بايتاق دالا قانعا بوكتى. اللانىڭ بۇيرىعىمەن التى الاش باس بىرىكتىرىپ، جاۋعا تويتارىس بەردى. ودان كەيىن دە نەبىر زوبالاڭعا تاپ بولىپپىز.
ەڭ اۋىرى، وتكەن عاسىرداعى وتىز ەكىنىڭ الاپات اشتىعىندا قازاق قىناداي قىرىلدى. عۇلاما عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1913-جىلى «ءالحامدۋلليللاھ، 6 ميلليون الاشپىز!» دەپ، كوڭىلى مارقايا جار سالعان قازاق جۇرتى 1944-جىلى ءوز جەرىندە 1 ميلليون 900 مىڭ ادامدى زورعا قۇرادى («قازاق قالاي وتارلاندى؟ » م. مىرزاحمەتوۆ). وتىز ءبىر جىلدا كەمى ەكى ەسە كوبەيۋدىڭ ورنىنا، ءۇش ەسە ازايدىق.
1926-جىلعى سوۆەتتىك ساناقتا قازاق 3.6 ميلليون، وزبەك 3.3 ميلليون ادام بولدى. 1989-جىلى وزبەكتەر 14 ميلليوننان اسىپ تۇسسە، ءبىز بار بولعانى 6,5 ميلليوننىڭ شاماسىندا ەدىك. وسىدان-اق ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ⅩⅩعاسىردىڭ وزىندە قانداي ناۋبەتكە تاپ بولعانىن بىلە بەرىڭىز.
تاعدىردىڭ جازۋىمەن 1991-جىلى جەلتوقساندا ازاتتىق تاڭى اتتى. ەكى جارىم عاسىر بوداندىق قامىتىن كيگەن حالىققا ەندىگى جەردە سونى سەرپىن، تىڭ سەرپىلىس قاجەت ەدى. ەل تاعدىرىن تەرەڭ زەردەلەگەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بەلدى دەگەن بىرنەشە سازگەرگە ەل رۋحىن كوتەرەتىن ءان جازۋدى تاپسىرادى. سولاردىڭ ىشىندە 29 جاستاعى بەكبولات تا بار ەدى.
ەلباسى تاپسىرماسى تىم جاۋاپتى. بەكبولات تاعى شيرىقتى. بۇل جولعى ىزدەنىس بولەك. ۇلتتىڭ جانىن جادىراتىپ، رۋحىن قامشىلايتىن اسقاق تا تەرەڭ سازدى ءان قاجەت. اۋەن تازا قازاقي بولماسا، حالىق سىناعىنان وتە المايسىڭ. شاماسى جەتە مە، جەتپەي مە، ول جاعى ءبىر اللاعا ايان. بەكبولات تاۋەكەلگە باستى. كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايرىلدى.
ۇزاق تولعاندى. ەلباسى جازعان ءان ءسوزىن قانشا رەت قايتالاپ ايتقانىن كىم ساناعان. كەيدە ءتىپتى ۇيقىسىراپ جاتىپ، ءتىلىنىڭ ۇشىنا ورالادى.
ارايلاپ تاڭىم، اسقاقتاپ تاۋىم،
ءان ويناپ كوگىم، كۇي تارتىپ كولىم.
قول جەتتى، مىنە، اڭساعان كۇنگە،
جاساي بەر، جاسا، قازاعىم مەنىڭ!
ازاتتىق ءانى الاشتىڭ جان بۇلقىنىسىن، كۇرەسكەرلىك رۋحىن، اۋىزبىرلىگىن جانە ەلدىك قاسيەتىن قامتىعان اسقاق شىعارما بولۋى شارت. ەكىنشىدەن، مىڭ حالىقتىڭ ءانى قاتار شىرقالىپ جاتسا، سونىڭ ىشىنەن قازاق بالاسى «مىناۋ مەنىڭ ءانىم!» دەپ، قاپىسىز تانيتىنداي ۇلتتىق بوياۋى قانىق بولۋى كەرەك.
ۇشىنشىدەن، ەڭسەسى ءتۇسىپ، تاريحي جادىسى كۇڭگىرتتەنگەن حالىقتىڭ كوڭىلىن شالقىتىپ، جىگەرىن جانيتىن قاسيەتى باسىم بولسا. قىسقاسى، بۇل ءاندى تىڭداعان قازاق جۇيرىك اتتاي تىقىرشىپ، الماس قىلىشتاي جارقىراپ، جايناپ شىعا كەلۋى كەرەك.
...كۇيىنسىن جاۋىڭ، ءسۇيىنسىن دوسىڭ،
جيىلسىن قاۋىم، قۇيىلسىن كوشىڭ،
ەرتەڭىڭ ءۇشىن ايانبا، ەرىم،
ويانشى ەلىم، جيىلسىن ەسىڭ.
ۇرپاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن،
اتا-مەكەن جەر ءۇشىن
بەرەكەڭ مەن بىرلىگىڭ،
تاسي بەرسىن ىرىسىڭ.
جانىن جەپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى ءاننىڭ جالىنا قول ارتقانداي بولدى. ءارى قاراي قامشى سالدىرعان جوق. داۋىلداتىپ، قۇيقىلجىتىپ شىرقاپ الا جونەلدى. ومىرگە تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ كوزقۋانىشىنداي، اسىل ارمانىنداي عاجاپ ءان كەلدى. بۇل ءان جاي عانا ءان ەمەس، ازاتتىق جارشىسىنداي داۋىلپاز ءان ەدى. بۇل ءان كەز كەلگەن قازاقتىڭ تۇلا بويىن شىمىرلاتىپ، كوزىنە جاس ۇيىرەتىن، جان دۇنيەسىن شۋاققا بولەيتىن تەرەڭ ءيىرىمدى، كەڭ تىنىستى شىعارما بولدى.
ءان نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى ەرەكشە تولقىتتى. ەلباسى بەكبولاتقا شىنايى ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، باتاسىن بەردى. ءسويتىپ، ازات ەلدىڭ كوگىندە ەندىگى جەردە قازاقپەن بىرگە جاسايتىن، توپشىسى بەرىك «ەلىم مەنىڭ» ءانى قانات قاقتى. قالىڭ قازاققا كەرەگى ءدال وسىنداي ءان ەكەن. حالىق ارقا-جارقا. سول تۇستاعى مارقايىپ، شاتتانعان باۋىرلاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن تىلمەن بەينەلەپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. «ەلىم مەنىڭ» بۇكىل قازاق بەرىلە، شابىتتانا شىرقايتىن ءان عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ۇرانىنا اينالدى. «ەلىم مەنىڭدى» بار قازاقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىراتىن ەلۇران دارەجەسىندە باعالاعان ادامدار دا از بولعان جوق.
قازاقستانىم - جاسىل ورمانىم
قۋانىشىمدى جاسىرا المادىم.
اڭساعان بابام، اڭساعان ەلىم،
بوستاندىق ەدى-اۋ، اسىل ارمانىم.
ەلىم مەنىڭ اڭساعان،
تاس بۇعاۋدان بوساعان.
قۇتتى بولسىن، وتاۋىڭ،
بەرىك بولسىن بوساعاڭ.
وسىلايشا بەكبولات قاناي ۇلى بەيبىت كۇندە تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ ەرەن ۇلگىسىن تانىتتى. شىنىندا دا، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان «ەلىم مەنىڭ» ءانى حالىق بوداندىق پەن ازاتتىق وتكەلى ۇستىندە داعدارىپ، وڭدى-سولىن تاني الماي تۇرعان تۇستا ساتىمەن تۋعان، ەلدىك مۇراتتاعى تاريحي ءان بولاتىن! بۇل ءاندى بەكبولات شىرقاعاندا تالايلاردىڭ جانارىنا جاس تۇنىپ، تالايلاردىڭ ارقاسى قوزىپ، ءبۇتىن حالىق جان تولقىنىسىن باسىنان كەشەدى. مەنىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ىستەيتىن باقتيار تايجان دوسىم: «مەن كەرەمەت باتىر ادام ەمەسپىن. ءبىراق بەكبولات «ەلىم مەنىڭدى» شىرقاعاندا ۇلت ءۇشىن وتقا تۇسۋگە دايىنمىن!» دەيدى كوزىنەن وت شاشىپ تۇرىپ.
ال الاش ادەبيەتىنىڭ ابىزى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءابىش كەكىلبايدىڭ «ونەر سايىسىندا شىڭدالعان بەكبولات اسپاھاني شار بولاتقا اينالدى. ەندى كۇڭگىر كۇيكىگە الدىرمايدى، سامعاي بەرەدى»، - دەگەن اقتىلەۋ باعاسىمەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس.
ءتۇيىن
بەكبولاتتىڭ انشىلىگىنە شىنايى باعاسىن بەرگەن تۇلعانىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى، الەمگە تانىمال قالامگەر شىڭعىس ايتماتوۆ. شىڭعىس اعانىڭ: «بەكبولاتتىڭ انىنەن بابالار ءۇنىن ەستىگەندەي بولدىم. بۇل اندەردە ەپيكا، پوەتيكا، مۋزىكا، فيلوسوفيا، جالپى عارىش پەن ادام عۇمىرى استاسىپ، ۇيلەسىپ، ۇندەسىپ جاتىر»، - دەگەن باعا جەتپەس ءسوزى ءبىز ءۇشىن اسا قىمبات. سەبەبى ايتماتوۆ ارزان نارسەگە ءسوز شىعىندايتىن ادام ەمەس. ءتۇيىپ ايتساق، بەكبولات قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىن XXI عاسىرعا قايماعىن بۇزباي، ايالاپ الىپ وتكەن ناعىز مارعاسقانىڭ ءوزى!
بەكبولات ونەرىنىڭ ءبىر قاناتى - قوبىزبەن جىر تولعاۋى.
ارينە، وعان دەيىن دە قوبىزبەن ءان ايتقان ونەرپازدار بولعان. بەكبولاتتىڭ ەرەكشەلىگى، ەپيكالىق تۋىندىلاردى، جىر-داستانداردى قوبىزبەن ورىنداۋدىڭ ساحنالىق ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتقانى، ءارى ونى كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرگەنى دەر ەدىك.
قاناي ۇلى ХV-ХVI عاسىردا جاساعان اتاقتى جىراۋ، كورنەكتى قولباسشى دوسپامبەت جىرىن قوبىزبەن كۇڭىرەنتە، بوزداتا شىرقاعاندا جان دۇنيەڭ بولەك ءبىر كۇيگە بولەنەدى.
ونەر زەرتتەۋشىلەرى بەكبولاتتىڭ بۇل قادامىن تىڭنان تۇرەن تارتقان وزگەشە قۇبىلىس دەپ باعالادى. ياعني، دوسپامبەت جىرىن اۋەنىن تاۋىپ، قوبىزبەن سۇيەمەلدەپ ۇلكەن ساحناعا باستاپ شىققان ءبىرىنشى ادام بەكبولات جىراۋ! ول بۇل كەزدە 26-27 دەگى قىلشىلداعان جاس جىگىت ەدى. وسى جەردە تاعى دا شىڭعىس اعاعا جۇگىنەمىز: «بەكبولاتتىڭ قوبىزى ماعان قاتتى اسەر ەتتى، - دەيدى ايتماتوۆ. - بۇل اۋەن عارىشتان كەلىپ قۇيىلىپ تۇرعانداي. ەگەر تاسپاعا جازدىرىپ، وزىممەن بىرگە الىپ جۇرسەم، مىناۋ بايتاق الەم دە مەنىمەن بىرگە بولعانداي ەكەن». قوبىز قۇدىرەتىن عاجاپ ۇنىمەن استاستىرا بىلگەن بەكبولاتتىڭ قارا ۇزگەن ساڭلاقتىعىنا بۇدان ارتىق باعا بەرۋ قيىن.
قورىتا ايتقاندا، بەكبولات قاناي ۇلى قازاق مادەنيەتىنە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان، انشىلىگىنىڭ ءوزى ۇلتتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان، ال جىراۋلىعى مەن سازگەرلىگى قالىپقا سىيمايتىن تاريحي قۇندىلىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ازامات. ونى بۇل دەڭگەيگە كوتەرگەن ەڭ اۋەلى تاريحي سانانىڭ بيىكتىگى بولسا، ەكىنشىدەن، ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق جاۋھار جىرلارى مەن سىرشىل اندەرىن جاتقا بىلەتىن فەنومەندىك قاسيەتى. ال يمان - بەكبولاتتىڭ باستى بايلىعى.
قىدىربەك رىسبەك
«تۇركىستان» گازەتى
