بذكئل ةل بولئپ 260 جئلدئعئن اتاپ ءوتئپ جاتقان بةكةت اتا تذلعاسئ تاريحي تذرعئدان دا تاعئلئمدئ - تاريحشئ ءا.مذقتار

ولاردئث ءبئرئ قول باستاعان باتئر، ةكئنشئلةرئ دؤالئ اؤئزدئ بيلةر، ذشئنشئلةرئ ةلئن رؤحاني تذرعئدان بايئتئپ، باتئردئ دا، ءبيدئ دة وقئتئپ، تاربيةلةگةن تةرةث ويشئل ذستازدار ةدئ. وزئمئزدةن گورئ وزگةنئ جاتتاپ وسكةن اعا ذرپاق كةشةگئ كةثةستئك زاماندا كةثئرةك ناسيحاتتالا قويماعان ذرپاقتار
ساباقتاستئعئن تاؤةلسئزدئك الؤئمئزبةن قايتا جالعاستئرئپ، ونئث ماثئزدئلئعئن دالةلدةپ، ءجذرئپ وتكةن جولئمئزدئث داثقتئ بةتتةرئن، اتاقتئ ازاماتتارئنئث تاريحي تذلعاسئن قايتارؤدا ايتارلئقتاي تةر توگؤدة. بةكةت اتانئث 260 جئلدئعئنا ارنالعان شارالاردئث بذكئل ةل كولةمئندة ءوتؤئ - سونئث ايعاعئ. وسئ ورايدا تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور، م.وتةمئس ذلئ اتئنداعئ باتئس قازاقستان مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث عئلئمي جذمئستار جانة حالئقارالئق بايلانئستار جونئندةگئ پرورةكتورئ ابئلسةيئت مذقتار قازاقپارات تئلشئسئمةن ءوز وي-تولعامئن بئلايشا بولئسكةن ةدئ.
عالئمنئث پئكئرئنشة، وتكةن تاريحئمئزدا جادئمئزدا ساقتالعان بارلئق تذلعالار جازبا دةرةككة ءتذستئ دةؤ قيئن. تاريح عئلئمئنئث ارقا سذيةر دةرةگئنئث ءوزئ مذراعاتتا حاتتالعان، ونداعئ مئثداعان قذجاتتار بولعانئمةن، سوثعئ جئلدارئ شةجئرةگة، اثئز، اتادان - بالاعا جةتكةن اثگئمةلةرگة نازار اؤدارئپ، ولاردئ مذراعاتپةن سالئستئرا وتئرا پايدالانؤدامئز. مذنئث ءوزئ قازاق تاريحئنا جاثاشا كوزقاراستئ قالئپتاستئرا باستادئ. ونئث ئقپالئمةن تولة ءبي، قازئبةك ءبي، ايتةكة ءبي، بذقار جئراؤ، سئرئم باتئر، اقئن ماحامبةت ت.ب. شةشةندئك سوزدةرئ، جئرلارئ جاثا بةلةسكة كوتةرئلدئ. ال ولارمةن قاتارلاس، ءبئرئن ءئزئن باسا، ةكئنشئسئنةن الدا ءومئر سذرگةن بةكةت مئرزاعذل ذلئ بابامئز شة؟ رةسةي، قازاقستان مذراعاتتارئنان تولئققاندئ قذجاتتار تابئلا قويماعانئمةن، قولدا بار دةرةكتةر ونئث قالدئرعان مذراسئ ارقئلئ تاريحتا سايراپ جاتئرعان ئزدةرئن ايعاقتاپ وتئر. وعان دالةل بار ما؟ بولسا قاي زةرتتةؤلةردئ العا تارتؤعا بولادئ؟
الدئمةن ХІХ ع. І شيرةگئندة رةسةيگة گةرمانيادان كةلئپ، ورئنبور ولكةسئنئث تابيعاتئن زةرتتةگةن ة.ةأةرسماننئث (1794-1860) جازبالارئن ايتؤئمئزعا بولادئ. ول 1820 -جئلعئ بذحاراعا جاسالعان ورئس ةلشئلئگئنئث قذرامئندا بولئپ، ءذستئرت تؤرالئ وي پئكئرلةرئن بئلدئرةدئ. كةيئن ة.ةأةرسمان 1825-1826 جئلدارئ كاسپي، ارال تةثئزدةرئ ارالئعئنا جاسالعان ةكسپةديسياعا قايتادان قاتئستئ. مئنة، وسئ ةكسپةديسيا بارئسئندا جازعان كذندةلئگئندة ول 1826 -جئلئ 14 قاثتاردا ذستئرتكة كةلئپ، ول جةردة اسكةري ءبولئمنئث تاؤداعئ ذثگئردئ پانالاعاندئعئن جازادئ. «ول ذثگئردئ اؤقاتتئ، قذدايعا سئيئنعان بةكةت اتتئ قازاق جاساعان جانة ذثگئر ونئث اتئمةن اتالادئ. ونئث جاساعان مذنداي ةسكةرتكئشتةرئ تورتةؤ؛ ةكئنشئسئ ماثعئستاؤدان قاشئق ةمةس. ءذشئنشئسئ جةم وزةنئنئث جوعارعئ جاعئندا، ءتورتئنشئسئ بايالئدا، ول ارال تةثئزئنةن قاشئق ةمةس. بةكةت اتالعان ةسكةرتكئشتةردة جئلدئث ءتورت مةزگئلئندة: بئرئنشئسئندة كوكتةمدة، ةكئنشئسئندة جازدا، ذشئنشئسئندة كذزدة، تورتئنشئسئندة قئستا ءومئر سذرگةن. وسئ ءدئن جولئنا بةرئلگةن ادام وسئدان 12 جئل بذرئن قايتئس بولعان»، - دةپ سيپاتتايدئ (ءذستئرتتئث العاشقئ ورئس عئلئمي زةرتتةؤلةرئ. م.، 1963. 145-ب.). بئزدئثشة، ة.ةأةرسماننئث بذل جازباسئ بةكةت اتانئث 1813- جئلئ قايتئس بولعاندئعئن تولئق دالةلدةيدئ.
ةكئنشئدةن، 1826- جئلئ 14- قاثتاردا جوعارئدا اتالعان ةكسپةديسيا قذرامئندا بولعان، باس شتاب پودپورؤچيگئ ا.ديؤگامةلدئث توپوگرافيالئق جؤرنالئ. جؤرنالدا توپوگرافتئث 1826- جئلئ 14 -قاثتاردا ذستئرتتة بةكةت اتا مةشئتئندة بولعان كةزئندةگئ اسةرئ كورئنئس تابادئ. ا.ديؤگامةل ذستئرتتةگئ «كوپتةگةن بذلاقتاردئث ئشئندةگئ ةث سؤئ كوبئ سذپئ بةكةت مةشئتئندة. مةشئت گيپس جارتاستارئنان ويئپ جاسالعان قازاق كيئز ءذيئ كولةمئندةي ةكئ بولمةدةن تذرادئ»، - دةپ سؤرةتتةيدئ (سوندا. 98-ب). كةيئن 1867- جئلدارئ ول پئكئرئن تولئقتئرا ءتذسئپ، «جةمدةگئ اق مةشئتتئ بذدان 50 جئل بذرئن (بةكةت اتا - ءا.م.) سالعان. بةكةت ولگةن سوث وعئلاندئعا قويئلعان»- دةگةن توقتامعا كةلةدئ (ا.ديؤگامةلدئث ءومئربايانئ. رؤسسكي ارحيأ، 1885، №2،184-187-ب.). توپوگراف ذستئرتتةگئ مةشئت جانئندا ءتورت قذلاقتئ تاستان سالئنعان بئرنةشة قازاق مولالارئنئث بارلئعئن ةسكة الادئ.
ذشئنشئدةن، 1825-1826 جئلدارداعئ ف.بةرگ ةكسپةديسياسئنان 25 جئل وتكةننةن كةيئن سولتذستئك ءذستئرتتئث توپوگرافيالئق انئقتاماسئن جازعان ورئنبور كورپؤسئنئث پودپورؤچيگئ الةكسةةأتئث 1853- جئلعئ ةثبةگئ. عالئم 1851-1852 جئلدارئ ذستئرتتة بولئپ، اقمةشئتتئ تولئقتاي سيپاتتادئ. ونئث انئقتاؤئنشا، «بذل ذلكةن ذثگئر، بذگئندة قازاقتاردئث ذستئرتتةن جةمدةگئ جاز جايلاؤئنا كوشكةن مةزگئلدةگئ توقتايتئن تذراعئ. مولا كيةلئ، ارؤاقتئ ورئن سانالادئ، وعان جئرتئلعان كوپتةگةن ماتالار ئلئنگةن. اينالا تولئ مال سذيةكتةرئ». اأتور ةثبةگئندة «اقمةشئت - بةكةت مولاسئ»، - دةپ انئقتاپ، ونئث سؤرةتئن سالعان. جةرگئلئكتئ قازاقتارمةن سويلةسكةننةن كةيئن الةكسةيةأ «جةمنئث تاؤلئ جاعالاؤئنداعئ العاشقئ ذثگئردئ وسئدان 50 جئل بذرئن اداي رؤئنئث مذثال ءبولئمئنئث قازاعئ بةكةت بايتةلة ويئپ جاسادئ. ول جازدا ذستئرتتةن جةمدةگئ جاز جايلاؤئنا كةلةتئن. وسئندا بوس ؤاقئتئندا ول ةر بالالاردئ تاتارشا ساؤاتتاندئرئپ، قذداي جولئنا وقئتتئ، ال باسقا ؤاقئتتا كوپشئلئكتةن بولةكتةنئپ، ذثگئردة قذدايعا سئيئناتئن. وردانئث بارلئق قازاقتارئ ونئ كيةلئ سانايدئ. ول 40 جئلداي بذرئن قايتئس بولدئ جانة ذستئرتتةگئ ؤشاندئ (دةرةكتة سولاي. وعلاندئ - ءا.م.) مةكةنئندة جةرلةنگةن. ؤشاندئ ءذستئرت پةن ماثعئستاؤ تذبةگئنئث ءوزارا جالعاسقان جةرئندة. بذدان وزگة ةكئ ذثگئردئ بةكةت شاكئرتئ كؤلدجان (كولجان بولؤئ مذمكئن - ءا.م.) جاساعان. قازاقتاردئث ايتؤئنشا، ول دا بالالاردئ وقئتقان، ءبئراق كيةلئ، ءارؤاقتئ رةتئندة مويئندالماعان دةگةن قورئتئندئعا كةلةدئ» الةكسةيةأ بةكةت اتاعا بايلانئستئ ءتذرلئ اثئز اثگئمةلةردئ جيناپ، ةستئگةن. ءبئراق وعان سةنبةگةندئكتةن، «ولاردئ وسئ جازباعا ةنگئزبةدئم» دةپ اشئق جازادئ. بذل ةثبةكتئث ءبئز ءذشئن ماثئزدئسئ بةكةت اتا ءبئلئمئ مةن ءئلئمئنئث بارشا قازاققا مويئندالؤئن دالةلدةيدئ. سونئمةن بئرگة اأتور جوعارئداعئ عالئمدارداي بةكةت اتانئث 1813-جئلئ ومئردةن وزعاندئعئن تاعئ دا دالةلدةپ بةرةدئ.
تورتئنشئدةن، اتا شةجئرةدة ءسوز بولاتئن بةكةت اتا زامانداستارئنئث قوعامدئق-ساياسي قئزمةتئنئث مذراعات قذجاتتارئنان كوپتةپ تابئلؤئ. ماسةلةن، بةكةت اتانئث قارت ناعاشئسئ تاما ةسةت باتئردئث بذگئندة 1756- جئلدارعا دةيئن ءومئر سذرگةندئگئ انئقتالدئ. بذدان بةكةت اتانئ 1750- جئلئ دذنيةگة كةلگةن دةپ ةسةپتةسةك، ونئث تاما ةسةت بابادان، ياعني قارت ناعاشئدان باتا الدئ دةگةن شةجئرةدةگئ بئزگة جةتكةن اثگئمةلةر تولئق دالةلدةنةدئ. باتادا:
ذستئثنةن ءدذبئر كةتپةسئن،
قذلاعئثنان سئبئر كةتپةسئن،
اق پةن قارانئ ايئرار،
جاؤدئ كةرئ قايئرار،
اتئث ايتئپ تذرعانداي ءدذر بولارسئث،
ةلگة شؤاق شاشئپ نذر بولارسئث،
ذش جذزگة تانئمال ءپئر بولارسئث، - دةگةن جولدار بار.
ال تابئن باراق، اداي اتاقوزئ، ءومئر باتئرلار سئرئم باستاعان ذلت-ازاتتئق قوزعالئسقا بةلسةنة قاتئسؤشئلار.
تابئن باراق ساتئبالدئ ذلئ تاريحتا 1743- جئلئ دذنيةگة كةلگةن دةپ ةسةپتةلئنةدئ. ول قئستا ارال، كاسپي جاعالاؤلارئن مةكةندةسة، جازدا سولتذستئككة قاراي جئلجئپ، جةم وزةنئنة دةيئنگئ ارالئقتا كوشئپ قونعان. 1785- جئلدارداعئ مذراعات دةرةگئندة سئرئم جانئندا 2700، باراقتا 2000، تئلةنشئدة 1500 دةي ساربازدار بولعان دةلئنةدئ. باراق قولدارئنئث سئرئم باستاعان ذلت-ازاتتئق قوزعالئس كةزةثئندة ةرلئكپةن ورئس وتارشئلدئعئنا قارسئ كذرةسكةندئگئن ةل اؤزئنداعئ اثگئمةلةر دة دالةلدةيدئ. ونئث ةسئمئ سولتذستئك ذستئرتتةگئ مذيئستة ساقتالعان. باراقتئث بالاسئ اساؤ دا - بةلگئلئ تاريحي تذلعا. مذراعاتتا ولاردئث وزگة دة قازاقتئث ءبي-باتئرلارئمةن بئرگة 1822- جئلئ 24 جةلتوقساندا سانكت-پةتةربؤرگكة پاتشامةن كةزدةسؤگة كةتكةن ارئنعازئ حاندئ ةلگة قايتارؤ تؤرالئ جازعان حاتئ بةلگئلئ (قازكسر تاريحئ بويئنشا ماتةريالدار (1785-1825).- م.، 1940. 47، 434-ب). اكةلئ-بالالئ ةكئ تذلعا دا سام قذمئنداعئ تذرئش اؤئلئنان وثتذستئك-شئعئسقا قاراي 15 ك م. جةردة جةرلةنگةن. سونئمةن اكةلئ-بالالئ باتئرلاردئث ءومئر سذرگةن جئلدارئ دا، جايلاپ، قئستاعان گةوگرافيالئق اؤقئمئ دا بةكةت اتانئث كوشئپ-قونعان مةكةندةرئمةن قاتار ةكةندئگئنة كؤا بولدئق (كاسپي قايراثئ. تاريح تاعئلئمئ. - الماتئ، 2000. 262-264 ب.).
ال ةندئ اتاعوزئ باتئرعا كةلسةك، ونئث دا ءئزئ مذراعاتتا سايراپ جاتئر. ول 1785- جئلعئ مذراعاتتئق قذجاتتا كئشئ ءجذزدئث بةلگئلئ ازاماتتارئمةن قاتار، سونئث ئشئندة اداي رؤئنان ءومئر باهادذر، شوتان باهادذر، حاسان بيلةرمةن بئرگة نذرالئ حاندئ تاقتان تايدئرؤعا قاتئستئ. ءوزئ دة حات استئندا باهادذر اتالادئ (قازكسر تاريحئ بويئنشا ماتةريالدار. 54-ب). ال باهادذر اتاؤئ 18 -عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئندا اتاقتئ ءابئلقايئر، ابئلايلارعا تئركةلگةن. ول اسكةري باسشئ دةگةندئ دة بئلدئرةدئ. ياعني بةكةت اتا زامانداستارئ سئرئم بابامئزدئث ازاتتئق كذرةسئن ءبئراؤئزدان قولدادئ.
2008- جئلئ جارئق كورگةن ماثعئستاؤ ةنسيكلوپةدياسئندا «اتاعوزئ ايتق ذلئ 1704-1794 جئلدار ارالئعئندا ءومئر ءسذرئپ، سئرتقئ جاؤلارعا قارسئ كذرةستة ةرلئگئمةن اتئ شئققاندئعئ جازئلئپ، جةرلةنگةن جةرئ بةينةؤدةگئ بةكةت اتا مةشئتئنئث سولتذستئگئندة 2 ك م. جةردة دةپ كورسةتئلگةن. ياعني مذنداي جاعداي بةكةت پةن اتاعوزئنئث ءوزارا سئيلاستئعئن كورسةتپةي مة؟ اتاعوزئنئث ةل ئشئندةگئ بيلئگئ «شةشةندئك سوزدةردة» دة ساقتالعان. ماسةلةن، بالتاباي ادامبايةأ جيناعان مذرالاردان بايباقتئ سئرئم مةن الاشا بايساؤ بيدئث ايتئسئن رةتتةپ، ةكئ جاقتئ بئتئستئرگةنئن بايقايمئز. ال مذنداي شةشئمدئ مةنسئنبةگةن حانعا اتاعوزئ «ءسئزدئث سةمئز بولؤئثئز حالئق قامئن ويلاماعانئثئزدان بولار. مةن قايتسةم توپتان توراي شالدئرمايمئن دةپ، قازاقتئث جالعئز تايئن قالماققا الدئرمايمئن دةپ، ءبئر تذندة توعئز ويانامئن، توقسان تولعانامئن، ماعان قايدان شئر ءبئتسئن»، -دةپ جاؤاپ قايتارعان ةكةن (شةشةندئك سوزدةر. الماتئ، 1992، 152ب.).
بةكةت اتانئث ءوزارا سئيلاسقان ازاماتتارئ اراسئندا جوعارئدا باهادذر دةپ جازئلعان بةگةي ءومئر باتئردئث وزئندئك ورنئ بار. ءومئر دة اتاعوزئ، سئرئم، ت.ب. بئرگة ورئس وتارشئلدارئمةن، وزگة دة وثتذستئكتةگئ كورشئلةس حالئقتاردئث جاؤلاؤشئلئق سوعئستارئنا قارسئ تالاي رةت قول باستادئ. اتا شةجئرةدة ءومئر باتئردئث تذرئكمةندةرمةن سوعئسئ تؤرالئ ايتئلعان. ونئث تذركئمةندةردئث قذراقباي باتئر باستاعان قولدارئن ويسئراتا جةثئپ، باتئردئث ءوزئن جةكپة-جةكتة ءولتئرؤئ حالقئمئز اراسئندا اثئز رةتئندة ساقتالعان. وسئ شايقاستا بةكةت اتا قازاق جاساقتارئنئث رؤحئن كوتةرئپ، جةثئسكة دةگةن سةنئمئن قالئپتاستئردئ.
«مئنة، بذل اتالعان زةرتتةؤلةر مةن كةلتئرئلگةن دالةلدةر بةكةت اتانئث 1750-1813 جئلدار ارالئعئندا ءومئر ءسذرئپ، قازاق ورداسئنداعئ كذن تارتئبئندة تذرعان ةلدئث بئرلئگئن ساقتاؤ، رؤحاني تذتاستئقتئ قالئپتاستئرؤ، سئرتقئ جاؤلاردان قورعانؤ، ت.ب. ماسةلةلةردئ شةشؤدة ايقئن كوزگة تذسكةندئگئن تولئق دالةلدةيدئ»، دةپ تذيئندةدئ تاريحشئ ويئن.