لاتىنعا كوشۋدىڭ قيامەتى: وزبەكستاننىڭ 23 جىلدىق تاجىريبەسى نەنى كورسەتتى؟

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندا بىرنەشە جىلدان بەرى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى پىكىرتالاس تولاستاماي وتىر.

بۇل ۇدەرىستىڭ جاقتاستارى دا، قارسىلاستارى دا بار، اتاپ ايتارلىعى - ءار تاراپتىڭ ءوز ۇستانىمىن نەگىزدەگەن ءۋاجدارى بار. دەسەك تە، بيلىك قازاق ءتىلىن كيريلليتسادان لاتىنعا اۋىستىرۋدى 2025 -جىلدان باستاۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. ال كورشىلەس وزبەكستان سوناۋ 1993 -جىلى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى زاڭ قابىلداعان-دى. سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي 23 جىل وتسە دە، ەلدە ءالى كۇنگە دەيىن لاتىن ءداۋىرى ورناعان جوق.

وزبەك جازۋىنىڭ رەفورماسى

ەگەر ءسىز وزبەكستاندا SEX مەن seksiya دەگەن جازۋلاردى كورسەڭىز - ازعىن ويعا بەرىلمەڭىز، بۇل ءسىز ويلاعان دۇنيە ەمەس. ول سەح جانە سەكسيا دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل سوزدەر 20 -عاسىردىڭ سوڭىنداعى وزبەك جازۋىن رەفورمالاۋدان كەيىن وسىلاي جازىلا باستادى. تاۋەلسىزدىككە ماسايراۋ 1989 -جىلى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا اكەلىپ سوقتى. اتالمىش زاڭدا ەلدەگى شىعارماشىلىق جانە عىلىمي زيالى قاۋىمنىڭ ءالىپبيدى رەفورمالاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ۇستانىمى كورسەتىلدى، مىنە، وسى ۇستانىم جاس رەسپۋبليكادا وزبەك ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تۇپكىلىكتى بەلگىلەۋدىڭ قيسىندى اياقتالۋى بولدى.

لاتىن ءالىپبيىن جاقتاۋشىلار وسى حالىقارالىق ءالىپبي وزبەكتەردى الەمدىك اقپاراتتىق جانە مادەني كەڭىستىككە جەتەلەيدى دەپ ەسەپتەدى، ويتكەنى وندا لاتىن ءتىلى تاريحي باسىمدىققا يە بولاتىن. شەتەل تىلدەرىن وقۋ دا وڭايىراق بولادى دەپ ەسەپتەدى. سوڭعى ماڭىزدى ءۋاج - لاتىن ءالىپبيى كيريلليتساعا قاراعاندا، تۇركى تىلدەرىنە لايىقتىراق. بۇل ماسەلەدە وسىنداي باستامانى بەلسەندى تۇردە قولداپ، جاڭا «اعا» بولۋعا ۇمتىلعان تۇركيا ۇلگى بولدى. 1991 -جىلعى كۇزدە انكارادا تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعۇت وزالدىڭ توراعالىعىمەن پوستكەڭەستىك تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر پرەزيدەنتتەرىنىڭ سەزى ءوتىپ، وندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. وزبەكستاندا لاتىنداندىرۋدى بەلگىلى جازۋشى ءپرىمقۇل قادىروۆ بەلسەندى قولدادى، ول ەل پارلامەنتىندە بايانداما جاساپ، كيريلليتسادان باس تارتىپ، وزبەك تىلىنە لايىقتالعان لاتىن الىپبيىنە تەزىرەك كوشۋ قاجەتتىگىن نەگىزدەدى.

وسىنداي جاعدايدا ەل باسشىلىعى شىعارماشىلىق زيالى قاۋىمعا قولداۋ ءبىلدىردى، ءسويتىپ، 1993 -جىلعى 2-قىركۇيەكتە «لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن وزبەك ءالىپبيىن ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. جازۋدى وزگەرتۋ قاجەتتىگى قۇجاتتىڭ كىرىسپەسىندە تومەندەگىدەي باياندالعان:

«وزبەكستان كونستيتۋتسياسىنا نەگىزدەلگەن وسى زاڭ وزبەك جازۋىن 1929-1940 -جىلداردا لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋدىڭ جاعىمدى تاجىريبەسىن، جالپاق جۇرتتىڭ تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسپۋبليكاداعى جان- جاقتى پروگرەسستى جانە الەمدىك كوممۋنيكاتسيا جۇيەسىنە قوسىلۋدى جەدەلدەتەتىن جاعىمدى شارتتاردى تۋدىرۋعا باعىتتالعان».

الايدا مۇنداي اۋقىمداعى ماسەلەلەر رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ 9-بابىنا سايكەس، بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمعا شىعارىلۋعا ءتيىس بولسا دا، ول جۇزەگە اسىرىلعان جوق. ەلدىڭ جاڭا جازۋ جۇيەسىنە كوشۋىنىڭ تۇپكىلىكتى داتاسى 2005 -جىلدىڭ 1- قىركۇيەگىنە بەلگىلەندى.

وزبەكتەر لاتىن الىپبيىنە بۇرىن دا كوشپەك بولعان

وقىرماننىڭ ەسىنە سالساق، وزبەكستان مەملەكەت بولىپ قۇرىلعالى جازۋدىڭ ءۇشىنشى رەفورماسىن باسىنان كەشىرىپ وتىر. 1929 -جىلى ارابتىڭ ءداستۇرلى ورمە جازۋى وزبەك تىلىنە لايىقتالعان لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلدى. بولشەۆيكتەر لاتىن جازۋىنا كوشۋ كەڭەس مۇسىلماندارىنا ساۋاتسىزدىقتان ارىلۋعا جانە عاسىرلىق ارتتا قالۋشىلىقتان ارىلۋعا كومەكتەسەدى دەپ سانادى. سونىمەن قاتار، مۇنداي قادامنىڭ يدەولوگيالىق العىشارتتارى دا بولدى. ول كەزدە وزبەكستاندا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى باسماشتار قوزعالىسى ءالى دە ءورشىپ تۇرعان بولاتىن. وعان اراب جازۋىن پايدالاناتىن مۇسىلمان ءدىندارلارى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە نارازى جەر يەلەنۋشىلەر قولداۋ كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە، بولشەۆيكتەر اتەيستىك مەملەكەت قۇرىپ جاتقان-دى، ال اراب ءتىلى يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋمەن پارا-پار بولاتىن. وزبەكتەرگە 12 عاسىر قىزمەت ەتكەن اراب ءالىپبيى دۇشپاننىڭ جازۋى رەتىندە جاريالاندى. وسىمەن ءبىر مەزەتتە تۇركيادا ۇلى كەمال اتاتۇرىك جازۋ رەفورماسىن جۇزەگە اسىرىپ، اراب ءالىپبيىن لاتىن تىلىنە اۋىستىردى.

ول كەزدە لاتىن جازۋى وزبەكستاندا ەنگىزىلىپ تە ۇلگەرمەدى. الەم كارتاسىنداعى جاڭا مەملەكەت - ك س ر و جىلدام نىعايىپ، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تانىلدى. بار-جوعى 11 جىلدان كەيىن، 1940 -جىلى ورتا ازيا ەلدەرى جانە قازاقستان مەن وزبەكستان كيريلليتساعا اۋىستىرىلدى.

كوشۋ قيامەتتەرى

جوعارىدان ەنگىزىلگەن جاڭا وزبەك لاتينيتساسى كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىن بەلگىلەنگەن مەرزىمگە دەيىن جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە بولا المادى، سوندىقتان جاڭا الىپبيگە تۇپكىلىكتى كوشۋ داتاسى بەس جىلعا كەيىن - 2005 -جىلدان 2010 -جىلعا شەگەرىلدى. ال ەكىنشى مەرزىم كەلىپ جەتكەندە لاتىنداندىرۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدى دا قويدى. ساياسات تانۋشى انۆار نازيروۆ

وزبەكستانداعى لاتينيتساعا كوشۋ ساياساتى دۇرىس بولدى، ءبىراق كوشۋدىڭ ءوزى باسقارۋسىز بولدى،

كاسىبيلەردىڭ پىكىرى ەلەنبەدى، دەپ ەسەپتەيدى.

- ال وزبەك ءتىلىنىڭ تاريحىندا لاتينيتسانىڭ جاقسى نۇسقالارى بولدى ەمەس پە. ماسەلەن، بوروۆكوۆتىڭ ءالىپبيى. ءبىراق بيلىك ويلانباستان وزبەك تىلىمەن جۇمىس ىستەگەندە پايدالانىلاتىن لاتىن جازۋىنىڭ ينتەرنەت- نۇسقاسىن العان، - دەيدى جاعدايدى تۇسىندىرگەن ساياساتتانۋشى نازيروۆ.

بەلگىلى وزبەك اقىنى جانە فيلوسوفى ءسابيت ماداليەۆ باسقا پىكىردى ۇستانىپ وتىر:

- ءبىر جازۋدان ەكىنشى الىپبيگە كوشۋ ۇدەرىسى مەملەكەتكە ميلليونداعان دوللار سوماسىنداعى شىعىن كەلتىرەدى، ال بىزدەگى كەدەيشىلىكتى ەسكەرسەك، ول ۇزاق جىلدارعا سوزىلادى. سوڭعى ونداعان جىلدارداعى مادەني جەتىستىكتەر تاريحتان تىس قالادى. ەلدەگى باسقا حالىقتاردىڭ وزبەك ءتىلىن يگەرۋىن قيىنداتىپ، ەلدەن شالعاي تۇراتىن 2,5 ميلليون وزبەككە قاتىستى بولمايدى.

ازىرگە لاتىن ءالىپبيىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا تولىق ەنگىزۋگە جانە وسى جازۋمەن وقۋلىقتاردى باسىپ شىعارۋعا قول جەتكىزىلدى. لاتىن ءتىلى كوشە، كولىك قوزعالىسى باعدارلارىنىڭ اتاۋلارىن، مەتروداعى جازۋلاردى جازۋدا باسىمدىققا يە بولدى. تەلەارنالار مەن كينودا ەكى ءالىپبي قاتار قولدانىلادى.

وزبەك عالامتورى ايماعىندا دا ەكى ءالىپبي قاتار جۇرەدى. مەملەكەتتىك ۆەدومستۆولار مەن قۇرىلىمداردىڭ ۆەب-سايتتارى ءوزىنىڭ مازمۇنىن تەك ورىس جانە اعىلشىن تىلىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ەكى جازۋمەن - وزبەك تىلىنە لايىقتالعان لاتينيتسامەن جانە كيريلليتسامەن بەرەدى. وزبەكتىلدى اقپارات قۇرالدارى دا وزبەك جازۋىنىڭ قوس نۇسقاسىن پايدالانادى.

كەڭەس كەزەڭىندەگى وزبەك ادەبيەتى، عىلىمي- تەحنيكالىق كىتاپتار، ەنسيكلوپەديالار وزبەك تىلىندەگى كيريلليسادا جاسالدى. باسپا ءسوز وقىرماننان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن كيريلليتسامەن باسىلادى.

ءىس- قاعازدارىن جۇرگىزۋدى دە جاڭا جازۋعا اۋىستىرۋ مۇمكىن بولماي وتىر، ويتكەنى حالىقتىڭ باسىم بولىگى كەڭەس مەكتەبىندە ءبىلىم العان. ۇكىمەتتىڭ جانە قۇقىقتىق- نورماتيۆتىك قۇجاتتاردا، ىسكەرلىك حات الماسۋدا كيريلل ءالىپبيى قولدانىلادى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، سوت- تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ رەسمي قۇجاتتاماسى، ۆەدومستۆولاردىڭ نۇسقاۋلىق ماتەريالدارى مەن ەرەجەلەرى، زەرتتەۋ جانە عىلىمي ەڭبەكتەر، ستاتيستيكالىق جانە قارجىلىق ەسەپكە الۋ جانە ەسەپ بەرۋ بلانكتەرى، پرەيسكۋرانتتار - مۇنىڭ بارلىعى تولىعىمەن كيريلليسامەن باسىلادى، تولتىرىلادى جانە جۇرگىزىلەدى. وزبەكتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن باسىپ شىعارۋدا دا ەكى ءالىپبي پايدالانىلادى: قاعاز نۇسقاداعى بەس مىڭدىق بانكنوتاداعى جازۋلار كيريلليسامەن جازىلسا، مونەتاداعىلار - كيريلليسادا دا، لاتينيتسادا دا بەرىلگەن.

جالپى، بۇگىن وزبەكستاندا ەكى بۋىنداعى ۇرپاق قالىپتاسقان: كيريلل الىپبيىمەن وقىعاندار جانە لاتينيتسادا ءبىلىم العاندار، ولار وزبەك جازۋىنىڭ ەكى نۇسقاسىن پايدالانادى. بۇل «لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن وزبەك ءالىپبيىن ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا تولىق سايكەس كەلەدى. اتالمىش زاڭ كەلەسى سوزدەرمەن تولىقتىرىلعان: «لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن وزبەك ءالىپبيىن ەنگىزۋ كەزىندە وزبەكستان حالقىنىڭ ماقتانىشى بولىپ تابىلاتىن باعا جەتپەس رۋحاني مۇرا جاسالعان اراب جازۋىن جانە كيريليسانى يگەرۋگە جانە پايدالانۋعا قاجەتتى جاعدايلار ساقتالادى».

 

ورىسشادان اۋدارعان قايرات ماترەكوۆ