قازاق قاشان 20 ميلليونعا جەتەدى
بيىلعى جىلدىڭ 1 -قازانىنداعى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستان حالقى 17 ميلليون 608، 22 مىڭ ادامدى قۇراپ وتىر. ال مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا 2020 -جىلى قازاقستان حالقىنىڭ سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ تۋرالى مەجە قويعانى بەلگىلى. حالىق سانىن بۇل مەجەگە جەتكىزۋ قولىمىزدان كەلە مە؟
دەموگرافيالىق ساياسات قاي مەملەكەت ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى - ادام.
ال بۇل تۇرعىدان العاندا قازاقستان قانشالىقتى باي؟ الداعى 5 جىل ىشىندە حالىق سانىن 2،5 ميلليونعا ارتتىرۋ قولدان كەلەر مە ەكەن؟ ءدال قازىر بۇل جاعى وتە كۇماندى بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن ەل پرەزيدەنتى قويعان مىندەت- مەجە باياۋ بولسا دا جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءبىراق ناتيجە كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ەمەس. ءتىپتى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا ەلباسى مىندەتتەگەن مەجەگە 2030 -جىلعا قاراي عانا جەتۋىمىز مۇمكىن دەپ مالىمدەپ ۇلگەردى. ءمينيستردىڭ بولجامى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2030 -جىلعا قاراي 20،3 ميلليونعا جەتۋى ىقتيمال. ال دەموگرافتاردىڭ بولجامى بويىنشا جاسالعان رەسمي زەرتتەۋلەر 2020 -جىلى حالىق سانىنىڭ 18،33 ميلليونعا ازەر جەتەتىنىن كورسەتىپ وتىر.
26 جىل ىشىندە قانشالىقتى كوبەيدىك؟
ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنا كوز جۇگىرتىپ كورەلىك. 1989 -جىلى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى كەزىندە ەل تۇرعىندارىنىڭ سانى 16 ميلليون 537 مىڭ ادامدى قۇراسا، ەگەمەن ەل اتانىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەننەن كەيىن حالىق سانى ءبىرشاما ازايدى. ءبىر ەرەكشەلىگى، 1993 -جىلعا دەيىن ەلىمىزدەگى تۇرعىندار سانى ارتىپ، 16 ميلليون 986 مىڭعا دەيىن جەتكەن. الايدا 1994 -جىلدان باستاپ جىل سايىن رەسپۋبليكامىزدا قونىستانعان حالىق سانى ازايا باستادى. مۇنداي كەرى كەتۋ ەلىمىزدە 2001 -جىلعا دەيىن ساقتالعان بولاتىن. 1994 -جىلى 16 ميلليون 942 مىڭ بولعان حالىق سانى 2001 -جىلى 14 ميلليون 800 مىڭدى عانا قۇرادى. وسىلايشا، قازاقستان حالقىنىڭ سانى 7 جىل ىشىندە 2 ميلليونعا قىسقارىپ قالعان ەدى. ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوبەيۋى، بالا تۋۋدىڭ كەمۋى، تابيعي ءوسىمنىڭ قۇلدىراۋى كەڭەس وداعى قۇرامىنان شىققان وتپەلى كەزەڭدەگى دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ نەگىزگى كورىنىسى ەدى.
ونىڭ ۇستىنە كەزىندە ەلىمىزدە سانى كوپ بولعان نەمىس، ۋكراين، گرەك، پولياك سىندى ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قايتا كوشىپ كەتۋى دە ءوز اسەرىن تيگىزگەنى انىق. 1993-1998 -جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكادان 1 ميلليوننان استام شىعىس سلاۆياندار (ورىس، ۋكراين، بەلارۋس) مەن 400 مىڭعا جۋىق نەمىستەر كوشىپ كەتتى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «كەزىندە تاۋەلسىزدىك العان تۇستا، 1991-1995 -جىلدارى قازاقستاننان 3،5 ميلليون حالىق كوشىپ كەتتى. سول كورسەتكىش بويىنشا حالىق سانى 14 ميلليونعا دەيىن تۇسكەن. قازىرگى ۋاقىتتا قايتا قالپىمىزعا كەلىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە 1 ميلليوننان استام قانداستارىمىز سىرتتان كەلدى»، - دەگەن بولاتىن. راسىندا دا، اتا-بابامىز اڭساپ وتكەن ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ميلليونداعان قانداستارىمىز تاريحي وتانىنا قايتا ورالىپ، دەموگرافيالىق احۋالدىڭ ىلگەرىلەۋىنە ىقپال ەتتى. 1999-2009 -جىلدار ارالىعىندا سىرتقى كوشى- قون ۇدەرىسىندە بەتبۇرىس بايقالىپ، ەلگە كەلۋشىلەردىڭ سانى ودان تىسقارى كەتۋشىلەرگە قاراعاندا كوبەيدى.
ون جىل ىشىندە تاريحي وتانىنا، نەگىزىنەن تمد ەلدەرىنەن، قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا مەن يراننان رەسمي ستاتيستيكالىق دەرەك بويىنشا 650 مىڭنان استام ادام ورالىپتى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ تۇرعىلىقتى حالقى دا ءوسىپ- ونە باستادى. بۇگىندە رەسپۋبليكاداعى ءولىم- جىتىمگە قاراعاندا تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى. الايدا بۇل قاناعاتتانارلىق ناتيجە ەمەس. قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2002 -جىلدان باستاپ قايتا كوتەرىلىپ، 2005 -جىلى 15 ميلليوننان استى. اراعا بەس جىل سالىپ، ياعني، 2010 -جىلى حالىق سانى 16 ميلليوننىڭ ۇستىنە شىقتى. 17 ميلليوندىق كورسەتكىشكە قازاقستاندىقتار سانى 2014 -جىلى عانا قول جەتكىزدى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «تايلاند ەلى العاش تاۋەلسىزدىك العان كەزدە حالىق سانى 16 ميلليون بولسا، قازىر 65 ميلليونعا جەتكەن. بار بولعانى 40-50 جىلدىڭ ىشىندە حالىق سانىنىڭ ءوسىمى ايتارلىقتاي وسكەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى 2050 -جىلعا جوسپارلاعان باعدارلامادا 2020 -جىلعا قاراي حالقىمىزدىڭ سانى - 20 ميلليونعا جەتسە ەكەن دەپ ويلاعانمىن»، - دەگەن ەدى.
ەلباسىنىڭ الاڭداۋى دا ورىندى. ەگەر 1989 -جىلى ەلىمىزدەگى حالىق سانى 16،5 ميلليون شاماسىندا بولدى دەسەك، 2015 -جىلى بۇل كورسەتكىش 17،5 ميلليونعا تۇراقتاپ وتىر. دەمەك، اراداعى 26 -جىل ىشىندە حالىق سانى 1 ميلليونعا عانا ءوستى دەپ ايتۋعا بولادى.
وتكەن جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ سوڭعى 10 -جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار وڭىرلەرىندە حالىق سانىنىڭ ازايىپ كەتكەندىگى تۋرالى حابارلادى. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى 10 -جىل ىشىندە اقمولا، شىعىس قازاقستان، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا حالىق سانى 210 مىڭ ادامعا ازايىپتى.
«قازاقستان حالقى سانىنىڭ ارتۋىنا قاراماي، جەكەلەگەن وڭىرلەردەگى حالىق سانى ازايىپ كەلەدى. ماسەلەن، سوڭعى 10 -جىل ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ حالقى 100 مىڭ، شىعىس قازاقستاندا 60 مىڭ، قوستاناي وبلىسىندا 30 مىڭ، اقمولا وبلىسىندا 15 مىڭ ادامعا قىسقاردى»، - دەيدى نۇرتاي سابيليانوۆ. ال وڭىرلەردەگى حالىق سانىنىڭ ازايۋى جۇمىس قولىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، اۋىلداردىڭ قاڭىراپ بوس قالۋى سەكىلدى ماسەلەلەردى تۋىنداتاتىنى ءسوزسىز.
2015 -جىلدىڭ رەسمي ستاتيستيكالىق دەرەكتەرى بويىنشا وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى حالىق سانىندا ءوسىم بايقالادى. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا حالىق سانى 1،1، الماتىدا 0،8، ماڭعىستاۋدا 1،9، جامبىلدا 0،6، اقتوبەدە 0،8، قىزىلوردادا 0،9، اتىراۋدا 1،3، قاراعاندى وبلىسىندا 0،3 پايىزعا وسسە، الماتى قالاسىنداعى حالىق سانى 2،2، استانادا 1،5 پايىزعا ارتقان. ال سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ سانى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار- شىلدە ايلارىندا 0،2 پايىزعا تاعى دا تومەندەپ وتىر.
سانىمىزدى ارتتىرۋعا نە كەدەرگى؟
ەلىمىزدە سوڭعى رەت جۇرگىزىلگەن 2009 -جىلعى ساناق قورىتىندىسى بويىنشا، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 63،1 پايىزىن قازاقتار قۇراعان بولاتىن. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 23،7 پايىزى - ورىستار، 2،9 پايىزى - وزبەكتەر، 2،1 پايىزى - ۋكرايندەر، 1،4 پايىزى - ۇيعىرلار، 1،3 پايىزى - تاتارلار، 1،1 پايىزى - نەمىستەر بولعان. ال ستاتيستيكا جونىندەگى مەملەكەتتىك اگەنتتىكتىڭ 2013 -جىلعى دەرەكتەرىنە سايكەس، رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 65،2 پايىزعا، ياعني، 11 ميلليون 58 مىڭعا جەتىپتى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جۇرگىزگەن العاشقى ساناعى كەزىندە ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 53،4 پايىزدى عانا قۇراسا، 2005 -جىلدىڭ باسىندا 4،5 پايىزعا ارتتى. رەسپۋبليكاعا اتى بەرىلگەن قازاق ۇلتىنىڭ سانى ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارىندا ءوسىپ وتىردى. 1989-2005 -جىلدارى قازاقتار سانى 34،2 پايىزعا ءوستى. قازاقتار باتىس جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا باسىم بولدى. قىزىلوردا وبلىسىندا - 94،2، اتىراۋ وبلىسىندا - 89، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا - 78،7، اقتوبە وبلىسىندا - 70،7، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا - 67،6، باتىس قازاقستان وبلىسىندا - 64،7 پايىز قازاقتار قونىستانعان. بۇل 1999 -جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىسى. ال سولتۇستىك قازاقستان جانە ورتالىق قازاقستاندا قازاقتار ول كەزدە تىم از ەدى. سولتۇستىك قازاقستاندا - 29،5، قوستانايدا - 31،1، اقمولادا - 37،4، قاراعاندىدا - 37،6، پاۆلوداردا - 38،2، شىعىس قازاقستاندا - 48،5 پايىز عانا بولاتىن.
دەگەنمەن، كەيىنگى جىلدارى بارلىق وبلىستاردا دەرلىك قازاقتار سانى مەن ۇلەسى وسە تۇسكەنى بايقالادى. بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى ەسەپ بويىنشا قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى 66،01 پايىزعا جەتىپ وتىر.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، ەلىمىزدەگى حالىق سانىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسىندە ءوسىم بايقالاتىنى باستى قۋانىشىمىز. قازاق حالقىنىڭ سانى وسكەنىمەن، سوڭعى جىلدارى كوپ بالالى قازاق جانۇيالارىنىڭ قاتارى سيرەپ كەلەدى. ءتىپتى، مۇنداي جايت قازاقى قايماعى بۇزىلماعان وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە كورىنىس تابۋدا. ارينە، حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ تومەندەۋى نارىقتىق جاعدايعا، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا، قىمباتشىلىقتىڭ ورىن الۋىنا، جۇمىسسىزدىقتىڭ كوبەيۋىنە جانە وزگە دە كەزەڭدىك اۋىرتپالىقتارعا بايلانىستى. 2009 -جىلى ەلىمىزدە ەكونوميكالىق جاعداي تومەندەپ، قارجىلىق قيىندىقتارمەن بەتپە- بەت كەلگەن تۇستا حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى باياۋلاعانى راس.
ءدال وسىنداي اۋمالى- توكپەلى ۋاقىتتىڭ كورىنىسى بۇگىن دە كوز الدىمىزدان ءوتىپ جاتقانداي. ال بۇل ءوز كەزەگىندە تاعى دا ەلىمىزدەگى حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا كەدەرگى بولۋى مۇمكىن بە؟ 2009 -جىلى ورىن العان قارجىلىق داعدارىس كەزىندە قازاقستانداعى حالىق سانى كۇرت تومەندەمەسە دە، اسا ۇلكەن ءوسىم دە بايقالا قويمادى.
حالىق سانىن، اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن شەت جۇرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتاندارىنا ورالۋىنا جاعداي جاساۋدى مىقتاپ قولعا الۋىمىز قاجەت. وسى ماقساتتا ەلىمىزدە «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلعان ەدى. ءبىراق بۇل باعدارلامانىڭ سوڭى دا قاراپايىم جۇرتقا تۇسىنىكسىز بولىپ كەتتى.
ەگەر سىرتتاعى 5 ميلليونعا جۋىق قازاق قازاقستانعا ورالسا، 2020 -جىلعا دەيىن پرەزيدەنت مىندەتتەگەن مەجەگە ەش قيىندىقسىز جەتەتىن ەدىك. الايدا بۇل ماسەلەنى شەشۋ بۇگىنگى كۇنى ۇلكەن قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. ويتكەنى شەت جۇرتتان اتامەكەنگە ورالعاندار ءۇشىن باسپانا، تۇراقتى جۇمىس تابۋ، بالالارىن وقىتۋ ماسەلەسى قيىندىق تۋدىرادى. بۇل ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت.
الايدا ەل بيلىگى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ىجداعاتتىلىق تانىتىپ وتىرماعان ءتارىزدى. قازاقستان حالقىنىڭ سانىن وسىرۋگە نيەتتى ەكەنىمىز راس، ءبىراق ىسكە كوشۋگە قۇلىقسىز بولىپ تۇرعانىمىز قالاي؟
ەلىمىزدىڭ دەموگراف عالىمى ماقاش ءتاتىموۆ 2020 -جىلعا قاراي ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى 75-80 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتقان. سونداي- اق، سولتۇستىك ايماقتارداعى قازاقتار 50 پايىزعا جەتەتىندىگى تۋرالى دا مالىمدەمە جاساعان ەدى.
جۇمىسسىزدىق تا اياقتان شالىپ تۇر
جالپى، حالىق سانىنىڭ كوبەيمەۋىنە نە اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋشىلەر از ەمەس. ەڭ باستى ماسەلە - الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلىعى، جۇمىسسىزدىق. قازىرگى ۋاقىتتا الەم ەكونوميكاسى قۇبىلىپ تۇرعانى ايان. وسىنداي قىم-قۋىت ساتتە الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى بەلەڭ الۋدا. بۇل ماسەلە قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەدى. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدار سانى 459،2 مىڭ ادامعا جەتىپ، 5 پايىزدى قۇرادى.
قازىرگى ۋاقىتتا الەم ەلدەرىندەگى جۇمىسسىزدىق كۇردەلى ماسەلە بولىپ وتىر. 2015 -جىلى بۇكىل الەمدە قىلاڭ بەرە باستاعان قارجىلىق قيىندىقتاردىڭ ۇشقىنى بۇل ماسەلەگە تاعى دا كەسىرىن تيگىزەتىنى انىق. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، قازاقستانداعى جۇمىسپەن قامتىلعاندار سانى 55،5 مىڭعا ارتىپتى، ياعني، پايىزدىق كورسەتكىش 0،6 پايىزعا ءوستى. 2014 -جىلدىڭ سوڭعى توقسانىندا ەلىمىزدەگى ءوز ەركىمەن جۇمىس جاسايتىنداردىڭ 71،7 پايىزى ناتيجەلى بولسا، 28،3 پايىزى ءونىمسىز جۇمىس اتقارعان ەكەن.
قاڭتار ايىنىڭ سوڭىنا قاراي 47،3 مىڭ ادام جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىقتارىندا رەسمي تۇردە تىركەلىپتى. بۇل كورسەتكىش «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020» باعدارلاماسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنسىز ەسەپتەلگەن ناتيجە. قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «ەۋروايماقتاعى جۇمىسسىزدىق 11،5 پايىزدى قۇرايدى. كوردىڭىزدەر مە؟ ! بۇكىل الەمدە وسىنداي جاعداي، ال ءبىز سول الەمنىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان قازاقستانعا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. بۇنى ءبىز سەزىنىپ تە جاتىرمىز»، - دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن.
ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىعاتىن بولسا، حالىق سانىنىڭ ءوسىمىن ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ورىنسىز سەكىلدى. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەن جاستاردىڭ وتباسىن قۇرىپ، بالا تاربيەلەپ، دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا ۇلەس قوسۋعا تالپىنىس بىلدىرمەيتىنى بەلگىلى. الەۋمەتتىك جاعداي ناشار بولعان جاعدايدا، بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ وسپەيتىندىگى قانشا جەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.
قازىرگى جاعدايدا حالىقتىڭ سانىن ارتتىرىپ، دەموگرافيالىق جاعدايدى تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەكى عانا جول بار. ءبىرى - كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ، بالا تۋۋ كورسەتكىشىن ارتتىرۋ. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ الدىمەن، بالالارعا، انالارعا تولەنەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقى ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت. ەكىنشى جولى - شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە كوشىرۋ. مۇنى جۇزەگە اسىراتىن قۇزىرلى ورگاندار سىرتتاعى قازاقتاردىڭ كەدەرگىسىز ەلگە ورالۋىنا جاعداي جاساۋى كەرەك.
كەز كەلگەن ەلدەگى حالىق سانى - ءاربىر مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ باستى كورسەتكىشى. سوندىقتان حالىقتىڭ ءوسىمىن ارتتىرۋعا قاجەتتى شارالاردىڭ بارلىعى ەشبىر كەدەرگىسىز ورىندالۋى ءتيىس.
اسەل انۋاربەك
«تۇركىستان» گازەتى
