2025-جىلى الەمدىك ارحەولوگيا اشقان ەڭ ماڭىزدى 10 جاڭالىق
استانا. KAZINFORM - الەمدىك ارحەولوگيا سالاسىنداعى بەدەلدى باسىلىم «Archaeology» 2025 -جىلدىڭ ەڭ ماڭىزدى ون جاڭالىعىن اتادى. ونىڭ قاتارىنا بيىل تۇركيا ەلىنەن ەكى نىسان ەنىپ وتىر، دەپ حابارلايدى Kazinform اگەنتتىگى باسىلىمنىڭ سايتىنا سىلتەمە جاساپ.
مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل جاڭالىقتار ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرى مەن ايماقتىق الەۋمەتتىك قۇرىلىستاردىڭ دامۋىنا قاتىستى شەشۋشى دالەلدەر ۇسىنادى.
تۇركياداعى قاراحان- تەپە كەشەنىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق ولجالار
التى جىلدان بەرى زەرتتەلىپ كەلە جاتقان كەشەن وڭتۇستىك-شىعىس انادولىنىڭ ەجەلگى تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى تۋرالى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. بيىل ارحەولوگتەر كەشەننەن تاعى دا ەكى ماڭىزدى ولجا تاپتى: ب. ز. د IX مىڭجىلدىققا تيەسەلى، ادامنىڭ الپەتى بەينەلەنگەن T ءپىشىندى تاس باعانا جانە تاستان شابىلعان توستاعان، تاباق پەن قابان، قۇماي، تۇلكى مۇسىنشەلەرىنەن تۇراتىن كومپوزيتسيالىق توپتاما.
عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، بۇل زاتتار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قۇرباندىق راسىمدەرىندە قولدانىلعان قۇرالدار بولۋى مۇمكىن.
ەجەلگى مايا وركەنيەتىنە ءتان پاتشا مازارى
حيۋستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگتەرى قىرىق جىلعا سوزىلعان قازبا جۇمىسىنان كەيىن مايا وركەنيەتىنە بايلانىستى بۇرىن- سوڭدى بولماعان جاڭالىق اشتى: ولار كاراكول قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تە’ كاب چااكتىڭ قابىرىن تاپتى.
مولا يەسىن ناقتى تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمىمەن سايكەستەندىرۋ مايا ارحەولوگياسىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جايت. شامامەن 331 -جىلى تاققا وتىرعان تە’ كاب چااكتىڭ قابىرى ارحەولوگتەر 1993 -جىلى زەرتتەي باستاعان اۋماقتىڭ استىنان تابىلىپ وتىر. قابىردىڭ قابىرعالارى قىزىل جوسامەن بويالعان. ەدەننەن كەراميكا، جادەيت اشەكەيلەرى، سۇيەكتەن ويىلعان تۇتىكتەر تابىلدى. ەڭ باعالى جادىگەر - نەفريت پەن قابىرشاقتان قيۋلاستىرىلىپ، مارقۇمنىڭ ءجۇزىن جاسىرۋعا قولدانىلعان موزايكالىق ماسكا.
ءۇندى- ەۋروپا تىلدەرىنىڭ باستاۋى
جاڭا زەرتتەۋلەر ناتيجەسى قازىرگى اعىلشىن، حيندي، پارسى سەكىلدى جۇزدەگەن ءتىلدىڭ ورتاق باباسى سانالاتىن ىلكى ءۇندى- ەۋروپالىق ءتىلدىڭ العاشقى قولدانۋشىلارى جايلى سەنىمدى بولجامعا قول جەتكىزدى.
ۋكراينانىڭ شىعىسى مەن رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايماقتاردان تابىلعان 400 دەن استام مۇردەگە جاسالعان دنق ساراپتاماسى ەجەلگى «يامنايا» تايپالارى مەن حەت تىلىندە سويلەگەن ادامدار توبىنىڭ ورتاق اتالارى ەنەوليت داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ارالاس قاۋىمنان شىققانى انىقتالدى. ولار سولتۇستىك كاۆكازدان كەلگەن مالشىلار مەن ەگىنشىلەردىڭ شاعىن، ءبىراق ەتنيكالىق تۇرعىدا ءارتۇرلى توبى ەدى. سايىپ كەلگەندە، ىلكى ءۇندى- ەۋروپالىق ءتىلدىڭ العاشقى قولدانۋشىلارى شامامەن 2000 ادامنان قۇرالعان شاعىن ەتنيكالىق توپ بولعان.
كريت ارالىنداعى مونۋمەنتالدى كەشەن
عالىمدار كريت ارالىنداعى پاپۋرا تاۋىندا ورنالاسقان وزگەشە دوڭگەلەك قۇرىلىمدى ءبىراز جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلەدى. ونى قولا داۋىرىندە، شامامەن ب. ز. د. 3000- 1100 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن مينوي مادەنيەتىنىڭ تۇرعىندارى تۇرعىزعان. ديامەترى 160 فۋتتان اساتىن بۇل قۇرىلىم سەگىز قابات شەڭبەرلى تاس قابىرعادان تۇرادى. سىلاق جۇرگىزىلگەن قابىرعالاردا بوياۋدىڭ ءىزى ساقتالعان. ارحەولوگتەردىڭ پايىمىنشا، ناقتىلى ءبىر ماقساتپەن تۇرعىزىلعان جانە كوپ ادامدى ەركىن سىيعىزاتىن عۇرىپتىق كەشەن مەزگىل-مەزگىل وتەتىن قۇربان شالۋ، اس بەرۋ سەكىلدى شارالارعا ارنالعان قوعامدىق كەڭىستىك قىزمەتىن اتقارعان. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ قىزمەتى گەوساياسي وزگەرىستەرگە، سونداي- اق جەرگىلىكتى قاۋىمداردىڭ الەۋمەتتىك نەمەسە رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىنە قاراي تۇرلەنىپ وتىرعانعا ۇقسايدى.
شىعىس ازياداعى ىستالعان مۋميالار
ۆەتنامداعى ۇڭگىرلەردەن ەجەلگى اڭشى- تەرىمشىلەردىڭ جەرلەۋ ورىندارىن انىقتاعان اۆستراليا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگتەرى كەيبىر سۇيەكتەردىڭ ەرەكشە قالىپتا بۇكتەلىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان. ارحەولوگتەردىڭ بولجاۋىنشا، بۇل مارقۇمداردىڭ سۇيەگىن وتقا قارسالاۋ (وتتىڭ تابىنا الىستان قاقتاپ كەپتىرۋ. قازاقى ۇعىمدا بۇل ءسوز كەيدە وتپەن الاستاۋدىڭ وزگەشە ءتاسىلىن دە مەڭزەيدى) ارقىلى مۋميالاۋ داستۇرىمەن بايلانىستى.
مۇنداي عۇرىپتىڭ وڭتۇستىك- شىعىس ازيادا ⅩⅩ عاسىرعا دەيىن كەزدەسكەنى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردەن بەلگىلى. ارحەولوگيالىق توپ قىتاي، ۆەتنام جانە يندونەزياداعى 11 ەسكەرتكىشتەن تابىلعان 57 سۇيەكتى زەرتتەپ، ولاردىڭ تومەن تەمپەراتۋرادا قىزدىرىلعانىن، كەيبىرىندە كۇيىكتىڭ ءىزى بار ەكەنىن انىقتادى. مۇنداي مۋميالار جەڭىل تارتاتىندىقتان، تايپالاستارى كوشى-قوندا ولىكتەردى وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن بولۋى ىقتيمال.
پومپەي قالاسىنان تابىلعان فرەسكا
فرەسكا (يتال. fresco — جاڭا) — ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سىلاعى كەپپەي تۇرعاندا بوياۋمەن سالىناتىن كەسكىندەمە). يتاليانىڭ پومپەي قالاسىندا ارحەولوگتەر XVIII عاسىردىڭ زەرتتەۋشىلەرى انىقتاپ، ءبىراق جەتە تەكسەرمەگەن ءساندى اس بولمەسىن قايتا ارشىعاندا، تاڭقالارلىق ولجا تاپتى.
كەڭ، كۇمبەزدى بولمە قىزىل ءتۇستى كولوننالارمەن بەزەندىرىلىپ، ولاردىڭ اراسىنا فرەسكالار سالىنعان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قابىرعالارداعى بەينەلەردە ديونيس قۇدايىنىڭ سەرىكتەرى سۋرەتتەلگەن. فرەسكالاردىڭ ءستيلى ارتەفاكتىلەردىڭ شامامەن ب. ز. د. 40-30 -جىلدارعا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتەدى. ارحەولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، ريم ۇيلەرىندەگى فرەسكالاردا ايەلدەر كوبىنەسە «ءتارتىپتى» كەيىپتە بەينەلەدى. ال مۇندا ايەلدەردىڭ ەركىن، ءتىپتى جابايى تابيعاتى دارىپتەلگەن.
«جوعالعان» پەرعاۋىننىڭ قابىرى
مىسىرداعى ءنىلدىڭ باتىس جاعالاۋىنا ورنالاسقان «ولىلەر قالاسىنان» ارحەولوگتەر XVIII اۋلەتتىڭ ءىز- ءتۇزسىز جوعالعان سوڭعى پەرعاۋىنى تۋتموس II- ءنىڭ قابىرىن تاپتى. بۇل - 1922 -جىلى تۋتانحاموننىڭ ءقابىرى تابىلعاننان بەرگى پەرعاۋىندار قابىرىنە قاتىستى العاشقى ءىرى جاڭالىق. بۇنىڭ كۇتپەگەن جاڭالىق بولعانى سونشا، «XVIII اۋلەتكە جاتاتىن پەرعاۋىن ءقابىرىن تابامىز دەپ ەشقاشان ويلاعان جوقپىز» دەيدى ارحەولوگتەر. ءقابىردىڭ توبەسى كوگىلدىر تۇسكە بويالىپ، سارى جۇلدىزدارمەن بەزەندىرىلگەن. ال قابىرعالاردان پەرعاۋىننىڭ كۇن قۇدايىمەن قايتا قاۋىشۋىنا جول سىلتەيتىن امدۋات ءماتىنىنىڭ ۇزىندىلەرى دە انىقتالىپ وتىر.
جاساندى ينتەللەكت ارقىلى وقىلعان ۆاۆيلون گيمنى
ارحەولوگتەر سوڭعى ەكى عاسىردا مەسوپوتاميادان جارتى ميلليونعا جۋىق سىنا جازۋلى تاقتا تاپقانمەن، ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى تولىق زەرتتەلمەگەن. جاڭا تەحنولوگيالار وسىنشاما كول- كوسىر قازىنانى يگەرۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. جىلدىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى ۆاۆيلوندى الەمدەگى ەڭ العاشقى قالا دەپ ماداقتايتىن جانە بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءماتىننىڭ وقىلۋى. گيمن قالانى، ونىڭ تۇرعىندارىن جانە قالانىڭ قامقور قۇدايى ماردۋكتى دارىپتەيدى. زەرتتەۋشىلەر گيمننىڭ باستاپقى كولەمى شامامەن 250 جول بولعانىن، ونىڭ جارتىسىنان استامى قالپىنا كەلتىرىلگەنىن ايتادى. ماتىندە پاتشا باستى تۇلعا رەتىندە كورىنبەيدى. ۆاۆيلوندىقتار وزدەرىن «پاتشالاردان دا ەسكىمىز، پاتشالار كەلەدى دە كەتەدى، ال ءبىز ماڭگى قالامىز» دەپ سيپاتتايدى.
پەرۋدەگى مادەني بايلانىستاردىڭ انىقتالعان قۇپياسى
پەرۋدەگى پامپا- لا- كرۋس كەشەنىنەن ب. ز. د. 850- 1000 -جىلدارعا تيەسەلى ءقابىر تابىلدى. سولتۇستىك پەرۋ جاعالاۋىن بيلەگەن ەجەلگى مادەنيەتتىڭ ىقپالى السىرەپ، جاڭا مادەنيەت ۇستەمدىككە قول جەتكىزە باستاعان كۇردەلى كەزەڭنىڭ قۇپياسىنان سىر شەرتەتىن قابىردەن موچە ستيلىندەگى اشەكەيلەر تاققان، ءبىراق ۆاري داستۇرىمەن جەرلەنگەن ەكى ەر ادامنىڭ سۇيەگى شىققان. سۇيەككە قوسا كومىلگەن ىدىستار دا ۆاري جانە موچە داستۇرلەرىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىككە ۇمتىلعانىن كورسەتەدى. بۇل جاڭالىق جەرگىلىكتى ەليتا مەن جاتجۇرتتىق باسقىنشىلاردى مامىلەگە كەلتىرگەن ساياسي قايتا قۇرۋدىڭ ماڭىزدى كۋالىگى.
انادولى ايماعىنداعى نەوليت ءداۋىرىنىڭ قونىسىنان تابىلعان ماتريارحالدىق ءومىر سالتىنىڭ بەلگىلەرى
تۇركياداعى چاتال- حيۋيۋك قونىسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر قاۋىمداستىقتا ماتريارحالدىققا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ ۇستەم بولعانىن دالەلدەدى. زەرتتەۋشىلەر ب. ز. د. 7150- 5950 -جىلدار ارالىعىنا ءتان 35 قابىرگە جەرلەنگەن 131 ادامنىڭ د ن ق- سىن تالدادى. ناتيجەسىندە، قابىردەگى ادامداردىڭ انالارى جاعىنان تۋىستىق قاتىناستا بولعانى انىقتالعان. باسقاشا ايتقاندا، قاۋىمداستىقتىڭ جىگىتتەرى ۇيلەنگەننەن كەيىن تۋعان اۋىلىنان كەتىپ، «قايىن جۇرتىمەن» بىرگە ءومىر سۇرگەن، ال اۋلەتكە تەك قىزدار «مۇراگەر» بولعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، بۇل قاۋىمداستىقتا ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ىقپالى ەرلەردەن جوعارى بولعان.
بۇعان دەيىن بيىل الماتى، جامبىل، جەتىسۋ وبلىستارىندا پەتروگليفتەردىڭ 11 جاڭا شوعىرى تابىلىپ، بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەرتە تەمىر ءداۋىرى مەن تۇركى كەزەڭىنە جاتاتىن ونداعان قونىس پەن قورىم انىقتاعانى تۋرالى جازىپ ەدىك.
ەرلان مازان
