سەنەگال پرەزيدەنتى ماكي سالل: ەكسپو 2017 تابىستى وتەتىندىگىنە سەنىمدىمىن

استانا. قازاقپارات - وسى كۇندەرى الەم افريكا اپتالىعىن اتاپ وتەدى. ال بۇل قۇرلىقتىڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى سەنەگال ەكەندىگى ءسوزسىز.

ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قارا قۇرلىقتا وتپەگەنىنە قاراماستان كولىك جارىسىنا قاتىستى ەسىمى الەمگە ايگىلى بولعان داكار سىندى استاناسى بار بۇل ەل اتلانت مۇحيتى جاعالاۋى بويىندا ستراتەگيالىق ورىنعا يە.

ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتەن بەرى تۇراقتى دامۋ ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىر. سەنەگالدا قانداي دا ءبىر اسكەري-ساياسي توڭكەرىس پەن بيلىكتىڭ زورلىق-زومبىلىقپەن الماسۋى بولعان ەمەس. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، سەنەگال بيلىكتى سايلاۋ پروتسەسى ارقىلى عانا بەرۋدىڭ نايجەسىندە ءوز وڭىرىندەگى دەموكراتيانىڭ جارقىن ۇلگىسى سانالادى.

تاياۋدا عانا قازاقستانعا ءبىرىنشى رەسمي ساپارىمەن كەلگەن سەنەگال پرەزيدەنتى ماكسي سالل ءوز سۇحباتىندا ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەلەشەگىنە، افريكا قۇرلىعىنىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالى مەن بولاشاعىنا قاتىستى ويىمەن ءبولىستى.

- پرەزيدەنت مىرزا، ءسىز قازاقستانعا ءبىرىنشى رەت ساپارمەن كەلىپ وتىرسىز. العاشقى العان اسەرىڭىز قانداي؟

- ءيا، بۇل مەنىڭ قازاقستانعا العاشقى ساپارىم، ونىڭ بارىسىندا ەلدەرىڭىزدىڭ جەتىستىكتەرىمەن جان-جاقتى تانىسا الدىم. قازاقستان قىسقا عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇكىل ەلدىڭ كەلبەتىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى قالاي تۇرلەندىرۋگە بولاتىندىعىن بارلىعىنا پاش ەتە وتىرا كوپتەگەن كورسەتكىشتەردە كوشباسشىعا اينالدى. سىزدەردىڭ ەلوردالارىڭىزعا كەلىپ-اق قازاقستاندا قانداي ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ورىن العاندىعىن تۇسىنۋگە دە بولادى. استانا كوپتەگەن ەلدەردىڭ كوشباسشىلارى ءۇشىن بۇكىل ەلدىڭ حالقى ءۇشىن ەڭ جايلى احۋال جاساي وتىرىپ، ءوز ۇلتىڭنىڭ گۇلدەنۋى جولىندا نە جاساۋعا بولاتىندىعىنىڭ كورنەكى مىسالى بولىپ سانالادى.

- ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز ىنتىماقتاستىقتىڭ قانداي سالالارىندا ءوزارا ءتيىمدى ءىس-قيمىلعا بارا الادى دەپ ويلايسىز؟

- ساپار بارىسىندا مەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن ىنتىماقتاستىق ءۇشىن ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىعا سالدىق. ەڭ الدىمەن ول - ەنەرگەتيكا، مۇناي مەن گاز سالالارى. تاياۋدا عانا سەنەگال تابيعي گازى مەن مۇنايدىڭ ۇلكەن كەنىن اشقاندىعى بارلىعىنا دا بەلگىلى. سوندىقتان دا بىزدەر ءۇشىن بۇگىندە ەلىمىز ءۇشىن بارىنشا ءتيىمدى باعىتتاردا بۇل سالادا كەلىسىمشارتتار جاساسۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ماڭىزدى. قازاقستان تارابىنان وسى سالانىڭ ماماندارىن دايىنداۋدا كومەكپەن قاتار قولداۋ دا العىم كەلەدى. ارينە، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇناي كومپانيالارىمىز بەن ماماندارىمىز بار. دەگەنمەن، مۇناي كەلىسىمشارتتارىن جاساسۋ ماسەلەسىندە بىزگە ىنتىماقتاستىق قاجەت.

ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى اۋىل شارۋاشىعى بولا الادى. بۇل سالادا قازاق ەلىندە ءوندىرىس كولەمى ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيدە ەكەندىگى بەلگىلى. ال سەنەگالدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى قارقىندى دامۋ ۇستىندە، كوپتەگەن جوبالار تولىققاندى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ گۋمانيتارلىق باعىتتارىنا قاتىستى ايتار بولسام، بۇل سپورت سالاسى بولا الادى. سەنەگال سپورتتىق جەتىستىكتەر ەلى سانالادى. ءبىزدىڭ بىرنەشە فۋتبولشىمىز قازاقستاننىڭ ءتۇرلى كلۋبتارىندا ونەر كورسەتۋدە. ساپارىم بارىسىندا ءدال وسى سپورت سالاسىنداعى ءوزارا تيىمدىلىكتى جاقسارتۋعا باعىتتالعان كەلىسىمگە قول قويۋىمىز دا توسىننان ەمەس.

- گەوگرافيالىق الشاقتىققا قاراماستان ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ نەگىزگى حالىقارالىق پروبلەمالارعا قاتىستى ۇستانىمدارى كوپ جاعدايدا ۇقساس بولىپ كەلەدى. ىنتىماقتاستىقتىڭ جەمىستى ۇلگىسى ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىمىزدىڭ «يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ بويىنشا جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيا» باستاماسىنىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا قابىلانۋى بولىپ سانالادى. قابىلدانعان قاراردىڭ تەڭ اۆتورلارى قاتارىندا افريكانىڭ 11 ەلى، ونىڭ ىشىندە سەنەگال دا بولعان ەدى...

- قازاقستان پرەزيدەنتىنە قازاقستاننىڭ يادرولىق الەۋەتىنەن باس تارتۋ ءۇشىن تىنباي ەڭبەكتەنگەن كۇش-جىگەرى، جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتىڭ جالپىعا ورتاق جۇيەسىنە قوسقان زور ۇلەسى ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم. ءبىز مۇنى بارلىق الەم ۇلگى تۇتۋى ءتيىس دەپ سانايمىز. ويتكەنى، ءىس جۇزىندە ءبىزدىڭ عالامشارعا يادرولىق قارۋدىڭ مۇنداي كوپ بولۋىنىڭ ەش قاجەتى جوق. وزگە ەلدەردى يادرولىق ەنەرگەتيكادان باس تارتۋ قاجەتتىلىگىنە كوز جەتكىزە وتىرىپ، بالاما ەنەرگيانى دامىتۋ ماسەلەلەرىمەن جۇمىس ىستەگەنىمىز ورىندى. ءبىز بۇكىل ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ افريكا قۇرلىعى سياقتى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق بولۋىن قولدايمىز. افريكا 1996-جىلدان بەرى يادرولىق قارۋ-جاراقتان ازات ايماق سانالادى.

مەن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «الەم  ХХІ عاسىر» مانيفەسى قۇجاتىمەن تانىسپىن، يادرولىق قاۋىپسىزدىك ءسامميتى بارىسىندا ب ۇ ۇ مىنبەرىنەن ايتقان باستامالارىن دا زەردەلەدىم.

ءسىزدىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ كونفەسسياارالىق سۇحباتتاستىققا ۇلەس قوسقاندىعىن دا بىلەمىن. بۇگىندە ءدىني نانىم-سەنىم اراسىندا، ونىڭ ىشىندە يسلامدا دا ايىرماشىلىق بار ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. وسى رەتتە يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءرولى ماڭىزدى. سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ يسلام ۇمبەتى اياسىندا شتاب-پاتەرى قازاقستاندا ورنالاساتىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى ۇيىم قۇرۋ باستامالارىڭىزدىڭ دا ماڭىزى زور.

بۇل ساپارىم قازاقستان مەن افريكا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىن جولعا قويۋدا تابىستى ستارتقا اينالادى دەپ سانايمىن. مەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى باتىس افريكانىڭ وزىندىك قاقپاسى سانالاتىن سەنەگالعا ساپارمەن كەلۋگە شاقىردىم. وسىلايشا، ءبىز قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردى سەنەگالعا جانە تولىقتاي العاندا افريكاعا ينۆەستيتسيا سالۋعا شاقىرامىز.

- سەنەگالدا شەتەلدىك ىسكەرلىك ورتا قىزمەتى ءۇشىن قانداي جاعدايلار جاسالعان؟

- مەن «دامۋشى سەنەگال» دەپ اتالاتىن دامۋدىڭ ەكونوميكالىق جوسپارىن ىسكە قوستىم. ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ 2035-جىلعا قاراي دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا باعىتتالعان. 20 جىلعا ارنالعان بۇل جوسپارعا تاعى ءۇش باعىت قوسۋ قاجەت بولىپ تۇر. ول ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدى از وندىرىستىك وزگەرىستەرمەن ەكونوميكانى قۇرىلىمدىق وزگەرتۋگە شوعىرلاندىرىلادى.

بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ءوندىرىستى ارتتىرۋ قاجەت. ال بۇل ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قولعا الىنعان ىستەرىمىزدىڭ ءدال ءوزى. ءوندىرىس پەن ۇلتتىق ءال-اۋقاتتىڭ ارتۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن مال شارۋاشىلىعىندا، شيكىزات سەكتورىندا ىلەسپە قوسارلانعان ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ قاجەت.

«دامۋشى سەنەگال» جوسپارىنىڭ باعىتى - بۇل كەمە كاپيتانى باسقاراتىن دامۋ جەلكەنى. وسىلايشا، ونىڭ كەز كەلگەن بولىگى، دايىندىق، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارى نيەتتەستىك بولعان جاعدايدا ولاردىڭ دامۋى جولىنداعى ەڭ السىزدەرگە جاردەم بەرىپ وتىرۋى ءتيىس.

ءۇشىنشى باعىت، قۇقىق ۇستەمدىگى بولماي تۇرىپ، ينۆەستيتسيا سالۋ، دامۋ مۇمكىن ەمەس. زاڭ ۇستەمدىگى - بۇل بارلىعى ءۇشىن سوت ادىلدىگى، دامۋدىڭ بارلىق جوسپارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاراتىن لاڭكەستىك بار كەزدەگى قوبالجۋلى الەمدە ايرىقشا ماڭىزعا يە قاۋىپسىزدىكتى قوسا العانداعى ءتيىمدى ءارى سەنىمدى ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى.

مىنە، 2 جىل بولدى، بىزدە ايتارلىقتاي ناتيجەلەر دە بايقالىپ وتىر. ءۇش جىلدا ىشكى جالپى ءونىم ءوسىمى 1,7 پايىزدان وتكەن جىلى 6,5 پايىزعا كوتەرىلدى. ايتا كەتەرلىگى، سەنەگال - 6 پايىز ەكونوميكالىق ءوسىم كورسەتكەن افريكالىق ءۇش مەملەكەتتىڭ ءبىرى. ءىس جۇزىندە ءبىز بۇكىل افريكا قۇرلىعىندا 2- ورىندا تۇرمىز.

- 2017-جىلى استانادا وتەتىن ەكسپو كورمەسىندە سەنەگالدىڭ پاۆيلونى قانداي بولماق؟

- قازاقستاننىڭ ەكسپو-2017 كورمەسىن وتكىزۋ باستاماسىنا قولداۋ بىلدىرەمىز. 2015-جىلى مەن ميلاندا وتكەن ەكسپو كورمەسىندە سىزدەردىڭ ەلدەرىمىزدىڭ كورمە پاۆيلوندارىڭىزدا بولعان ەدىم. سول كەزدە-اق ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ بارىنشا تابىستى وتەرىنە كوز جەتكىزدىم. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ءوز ەلىنە تىڭ قارقىن مەن جاڭا كوزقاراس بەرگىسى كەلدى دەپ سانايمىن. سەنەگال دا بۇل كورمەگە قاتىساتىن بولادى. وسى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستان باسشىلىعىنا افريكالىق ەلدەرگە كورسەتكەن قولداۋلارى ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. ويتكەنى، ەلدەرىڭىز سەنەگالدىڭ افريكا پاۆيلونىنا قاتىسۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا الدى. بۇل نيەتتەستىكتىڭ شىنايى ۇلگىسى. ءبىز وسى قولداۋدىڭ ارقاسىندا جانە اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن وسىناۋ ايتۋلى شاراعا قاتىساتىن بولامىز.

- سەنەگال وڭىرلىك ساياساتتا بارىنشا بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ءسىزدىڭ ەلىڭىز ءتوراعالىق جاسايتىن ەكوۆاس قوعامداستىعى جايىندا ايتىپ بەرمەس پە ەكەنسىز؟

- ECOWAS (The Economic Community of West African States) 15 مەملەكەتتەن تۇراتىن باتىس افريكالىق ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق قوعامداستىعى. ءدال وسى مەملەكەتتەر قوعامداستىعى 300 ميلليوننان استام ادام تۇراتىن ەلدەر ءۇشىن ورتاق نارىق قۇرايدى، ءبىرىڭعاي كەدەندىك ءتاريفى مەن ساياساتى بار. سوندىقتان دا ماسەلەن، سەنەگالدا ورنالاسىپ، ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىن ءوز تاۋارلارىن قوعامداستىقتىڭ بارلىق 300 ميلليون ادامىنا دا ساتا الادى. وسىلايشا، ەكوۆاس - بۇل ايماقتا تاۋارلاردىڭ ەركىن اينالىمى جانە ينۆەستيتسيا ءۇشىن مۇمكىنشىلىك. بۇعان قوسا، ەكوۆاس - وداقتاس بىتىمگەرشىلىك كونتينگەنتى، بىرلەسكەن پارلامەنتى، سوتى جانە ينۆەستيتسيالىق بانكى بار افريكاداعى جالعىز بىرلەستىك.

- سەنەگال ءوز تاريحىندا ءۇش رەت ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولدى. ءبىز 2017-2018-جىلدار كەزەڭىنە كانديداتپىز. ەلىمىز سايلانىپ جاتسا، سەنەگالدىق تاجىريبەنى كادەگە جاراتسا بولا ما؟

- ەڭ الدىمەن ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى قۇرامىنا كىرۋدە ءبىزدىڭ كانديداتۋرامىزدى بۇعان دەيىن قولداعان قازاقستانعا العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. ارينە، ەگەر قازاقستان بۇۇ- نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى سىندى مۇنداي جوعارى سالاسىنا كىرەتىن بولسا، وندا سەنەگال ءوزىنىڭ بۇعان دەيىن جيناقتاعان ديپلوماتيالىق تاجىريبەسىمەن بولىسەتىندىگى ءسوزسىز.

- ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا، افريكا بولاشاقتىڭ قۇرلىعى. ال ءسىز بولاشاق افريكا قۇرلىعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟

- نەگىزىنەن افريكا بولاشاق عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ دە قۇرلىعى. ويتكەنى، بۇگىنگى كۇنسىز بولاشاق جوق قوي. قازىرگى ۋاقىتتا افريكادا 800 ميلليوننان استام حالىق بار، ميللياردقا جاقىنداپ قالدى. ءدال قازىر ىسكەرلىك مۇمكىنشىلىكتەر ءۇشىن ەڭ وڭتايلى ۋاقىت بولىپ تۇر. سوندىقتان دا بولاشاقتا نىق پوزيتسيادا بولۋ ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ افريكادا بولۋ قاجەت. قازىر افريكاعا ينۆەستيتسيا سالۋ - بۇل بولاشاقتاعى تابىستىڭ مۇمكىنشىلىگى دەپ سانايمىن. سول سەبەپتى تاعى دا قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردى بولاشاقتا نىق پوزيتسياعا يە بولۋ ءۇشىن سەنەگالعا، جالپى افريكاعا كەلۋگە شاقىرامىن.

- تاياۋدا سەنەگال وكىلى فاتما سامۋرا حانىم فيفا باس حاتشىسى بولىپ تاعايىندالعان ەدى...

- افريكا ۇلتتارىنىڭ فۋتبول كۋبوگىن ۇتىپ الماسا دا سەنەگال فۋتبول ەلى سانالادى. ءبىز بارلىق دەڭگەيدەگى الەمدىك دارەجەگە يە تالانتتى فۋتبولشىلاردىڭ بىرنەشە بۋىنىن دايىندادىق. سوڭعى بۋىننان ەل-حادجي ديۋف، انري كامارا، كاليلۋ فاديگانى اتاۋعا بولادى. ءبىز سپورتتىق ەلمىز.

ف ي ف ا باس حاتشىسى رەتىندە سەنەگالدىق ايەلدىڭ ۇسىنىلۋى ءبىز ءۇشىن ساتتىلىك بولعاندىعى ءسوزسىز. بۇل زور جەتىستىك. سەبەبى العاش رەت مۇنداي دەڭگەيدە ايەل ادام مويىندالىپ وتىر. ءبىز وعان بۇل لاۋازىمدى قىزمەتكە تاعايىندالۋىنا وراي زور ءۇمىت ارتامىز جانە ونىڭ ميسسياسى جەمىستى بولۋىنا تىلەكتەسپىز.

- ريو وليمپياداسىندا سەنەگالدىق سپورتشىلاردىڭ مۇمكىنشىلىگى قانشالىقتى بولماق؟

- ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. دەگەنمەن، ءبىز فۋتبولدان جانە جەڭىل اتلەتيكادان مەدال الىپ قالارمىز دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ وليمپياداعا قاتىسۋىمىز جەمىستى بولارىنا ءۇمىت ارتامىز.

- ءسىز جوعارى دەڭگەيدەگى ساياساتكەرسىز. ال زاماناۋي ساياساتكەر قانداي قاسيەتكە يە بولۋى قاجەت؟

- قوشەمەتىڭىزگە ۇلكەن راحمەت. ساياسي كوشباسشى كوپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك جانە ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن تيىسىنشە داعدىعا يە بولۋى ءتيىس. ال ول ءۇشىن پوزيتيۆتى ەنەرگيا كەرەك. ءبىراق، جالعىز ءجۇرىپ بارلىق ءىستى تىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ورتاق ماقساتتى بولىسە الاتىن ىنتالى ادامداردان قۇرالعان جاقسى كوماندا قاجەت. تەك سولاي عانا ساياسي كوشباسشى ءوزىنىڭ ساياسي جوباسىن جۇزەگە اسىرا الادى. ارينە، ودان كەيىن كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تاجىريبە دە بولۋى كەرەك.

 سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اۆتور: مارلان جيەمباي