ەر ەسىمى - ەل ەسىندە: 2016 -جىلى ومىردەن وتكەن قايراتكەرلەر

استانا. قازاقپارات - ءومىر باردا ءولىم بار، وزگەرۋ بار، ولمەس ءومىر جوق، سىنباس تەمىر جوق. ءبارى دە ولەدى، وزگەرەدى، ۇمىت بولادى. تەك ماڭگى- باقي ولمەيتىن، ۇمىتىلمايتىن نارسە - ادامنىڭ ومىرىندە ىستەگەن يگىلىكتى ءىسىنىڭ ناتيجەسى.

 ءوتىپ بارا جاتقان مەشىن جىلىندا ونەرى مەن ۇلاعاتتى ءىسى ارقىلى قازاقستان حالقىنىڭ جادىندا ماڭگى قالاتىن ءبىرقاتار قايراتكەردەن ايىرىلدىق. قازاقپارات ءوز وقىرماندارىنىڭ جادىنا اعىمداعى جىلى ومىردەن وزعان مادەنيەت، ونەر قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلاعاتتى ءومىر جولىن تاعى ءبىر مارتە ەسكە سالۋدى ءجون كوردى.

 101 جاسىنا قاراعان شاعىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «مادەنيەت ۇزدىگى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى حابيبا قاراقباي قىزى ەلەبەكوۆا دۇنيەدەن وزدى. حابيبا ەلەبەكوۆا 1916 -جىلى قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانى تومار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. م. اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاتر جانىنداعى ەكى جىلدىق ستۋديانى بىتىرگەن. 1935 -جىلدان م. اۋەزوۆ تەاترىندا ءۇزىلىسسىز قىزمەت ەتتى. بەلگىلى اكتريسا 1935 -جىلعى العاشقى قادامىن قازاقتىڭ كاسىبي تەاتر رەجيسسەرى ج. ءشانيننىڭ ءوزى جازىپ، ءوزى قويعان «ارقالىق باتىر» تاريحي دراماسىنداعى قاراكوزدەن باستاپ، قارا شاڭىراق تەاتردا ۇلتتىق قۇنارى مىقتى كوپتەگەن رول جاسادى. ۇلتتىق كلاسسيكا مەن زاماناۋي دراماتۋرگيادا «ارقالىق باتىر» تاريحي دراماسىندا قاراكوز، م. اۋەزوۆتىڭ «قارا قىپشاق قوبىلاندىسىندا» كۇنىكەي، «ابايىندا» قانىكەي، ۇلجان، ب. ءمايليننىڭ «مايدانىندا» مامىق، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋىندا» ماقپال، ش. قۇسايىنوۆتىڭ «مارابايىندا» ءمارياش، «امانگەلدىدە» اقجان، ق. امانجولوۆتىڭ «دوسىمنىڭ ۇيلەنۋىندە» ايعانىم، ا. تاسىمبەكوۆ پەن ق. ىسقاقتىڭ «كەبەنەك كيگەن ارۋلارىندا» تۇتقىن، ا. سۇلەيمەنوۆتىڭ «جەتىنشى پالاتاسىندا» كەمپىر، يران- عايىپتىڭ «ەستايدىڭ قورلانىندا» ايناش، الەمدىك دراماتۋرگيادا: گ. لوركانىڭ «بەرناردا البانىڭ ۇيىندە» پونسيا، وستروۆسكيدىڭ «نايزاعايىندا» كەزبە ايەل، «تالانتتار مەن تابىنۋشىلارىندا» د. اندرەيەۆنا، گوگولدىڭ «ريەۆيزورىندا» پوشلەپكينا، «ۆەتنام جۇلدىزىندا» تحان، م. مەتەرلينكتىڭ «سوقىرلارىندا» سوقىر ايەل سىندى رولدەردى سومدادى.

 ەلەبەكوۆا ءبىراز كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەرگە ءتۇستى. ولاردىڭ ىشىندە ايگىلى رەجيسسەر س. قوجىقوۆتىڭ «ەگەر ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز...» (1961)، سونداي- اق، اكتريسا تۇسكەن ەڭ سوڭعى فيلم د. جولجاقسىنوۆتىڭ «ءبىرجان سالى» (2009) بار. اكتريسا ءوزىنىڭ ءومىر- ونەر سەرىگى ج. ەلەبەكوۆ جانە ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق ونەرى تۋرالى «ءۇنى كەتپەس قۇلاقتان» كىتابىن جازدى. بۇل ەڭبەگى تولىقتىرىلىپ «ءان- امانات»، «قايران، جۇسەكەم» دەگەن اتاۋلارمەن قايتا باسىلدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، ق ر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ «مادەنيەت ۇزدىگى» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالعان.

 ***

 61 جاسقا قاراعان شاعىندا كورنەكتى عالىم، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قىزمەتكەرى، پروفەسسور، ق ر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەميا اكادەميگى، اكادەميك ءو. جولداسبەكوۆ اتىنداعى مەحانيكا جانە ماشينا جاساۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى سكاندەربەك ومىربەك ۇلى جولداسبەكوۆ كەنەتتەن قايتىس بولدى. جولداسبەكوۆ سكاندەربەك ومىربەك ۇلى - جوعارى سىنىپتى كەڭىستىكتىك يىنتىرەكتى تەتىكتەر مەحانيكاسى سالاسىنداعى بەلگىلى عالىم. امەريكالىق ينجەنەر- مەحانيكتەر قوعامى، حالىقارالىق ينجەنەر اكادەمياسى، حالىقارالىق «ەكولوگيالىق جاڭعىرتۋ» اكادەمياسىنىڭ، ق ر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، ق ر ۇلتتىق تەوريالىق جانە قولدانبالى مەحانيكا كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى. جوعارى ساناتتى تەتىكتەر تەورياسىنا وراسان ۇلەس قوسقانى ءۇشىن ۆ. گ. شۋحوۆ اتىنداعى حالىقارالىق التىن مەدالىن يەلەنگەن. 140 عىلىمي جۇمىس پەن ونەرتابىس، 4 وقۋ جانە ادىستەمەلىك وقۋلىق، 4 مونوگرافيانىڭ اۆتورى.

***

 جازۋشى، ەكى تىلدە جازاتىن اقىن، ادەبي سىنشى، مادەنيەتتانۋشى اۋەزحان قودار دا 58 جاسقا قاراعان شاعىندا قايتىس بولدى.

اۋەزحان ءابدىرامان ۇلى 1958 -جىلى 10 - شىلدەدە  قىزىلوردا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1982 -جىلى س. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى كوركەم اۋدارما جانە ادەبي بايلانىستار جونىندەگى رەداكسيالىق القانىڭ باس رەداكتورى، «التىن عاسىر» قازاقستان حالقى مادەنيەت ەكولوگياسى جونىندەگى قاۋىمداستىق پرەزيدەنتى، «تامىر» الماناعىنىڭ (جۋرنال) باس رەداكتورى، ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ قازاقستانداعى فيليالى باس ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، «مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتى» ج ش س- نىڭ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان. «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

 ***

بەلگىلى تاريحشى عالىم، قوعام قايراتكەرى زاردىحان قينايات ۇلى قاراشانىڭ 23- كۇنى ومىردەن ءوتتى. زاردىحان قينايات ۇلى - ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن باسشىلىق قىزمەتتەرگە، عىلىمعا ارناعان عالىم. 1940 -جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعى قوبدا سۇمىنىندا ومىرگە كەلگەن. موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ماسكەۋ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىن بىتىرگەن. 1975-1987 -جىلدارى ارالىعىندا موڭعوليا كاسىپوداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە بولدى. 1990-1992 -جىلدارى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە- پرەمەرى ورىنباسارى جانە موڭعوليا پارلامەنتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان.

كوممۋنيستىك جۇيەدەن كەيىنگى موڭعوليانىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن جانە سول ەلدە جۇرگىزىلگەن ساياسي- ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى. زاردىحان قينايات ۇلى 1994 - جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ينستيتۋتىنداعى عىلىمي قىزمەتتە بولدى. عالىم «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى»، «موڭعولياداعى قازاقتار»، «موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن سوڭعى تۇرىك تايپالارى»، «كوشپەندىلىك عۇمىر» جانە ت. ب كوپتەگەن تاريحي كىتاپتار جازىپ، ۇلت رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.

 ***

كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى سەرگەي دياچەنكو دا ۇزاققا سوزىلعان اۋىر سىرقاتىنان كەيىن ومىردەن وزدى. سەرگەي الەكساندروۆيچ اقمولا وبلىسىنىڭ شورتاندى ەلدى مەكەنىندە 1952 -جىلى 18- قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلدى. 1973 -جىلى كۋيبىشيەۆ جوسپارلاۋ يستيتۋتىنىڭ ونەركاسىپ- ەكونوميكا فاكۋلتەتىن ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا ءبىتىردى. قازاق ك س ر جاستار ءىسى، دەنە تاربيەسى جانە سپورت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ق ر تۋريزم، دەنە تاربيەسى جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1999 جانە 2005 -جىلداردا وتكەن مەملەكەت باسشىسىن سايلاۋ ناۋقاندارىندا الماتى قالاسى بويىنشا ن. نازاربايەۆتىڭ سەنىمدى وكىلى بولدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى سايلانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى لاۋازىمىن اتقاردى. 2012 -جىلدىڭ قاڭتار ايى مەن 2016 -جىلعى ناۋرىز ايى ارالىعىندا بەسىنشى سايلانعان ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ءماجىلىس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى.

***

قازاقستاندىق عالىم، تانىمال ارحەولوگ بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتوۆ تە بيىل ومىردەن وزدى. بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتوۆ الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانى ەڭبەك اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ارميادا اسكەري بورىشىن وتەپ كەلگەننەن كەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىدى. 1969 -جىلى ەسىك قورعانى ماڭايىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە جاس ارحەولوگ بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتوۆ جانە ونىڭ عىلىمي جەتەكشىسى كەمال اقىشيەۆ «التىن ادامدى» تاپقان بولاتىن.

 ***

80 جاسقا قاراعان شاعىندا، اۋىر دەرتتەن كەيىن اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، قوعام جانە اسكەري قايراتكەر، وتستاۆكاداعى گەنەرال- مايور مۇرات قالماتايەۆ قايتىس بولدى. مۇرات دۇيسەنبى ۇلى 1936 -جىلى 8 - قىركۇيەكتە سەمەي وبلىسىنىڭ جارما اۋدانىندا تۋعان. اسكەري جانە قوعام قايراتكەرى، گەنەرال- مايور، جۋرناليست. 1983 -جىلى رەسپۋبليكا ءى ءى م- ءنىڭ جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالىپ، 1986 -جىلى گەنەرال- مايور اتاعىن العان.

 مۇرات قالماتايەۆ قازىرگى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن، الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن. 1959-65 -جىلدارى سەمەي وبلىسى، كوكپەكتى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، وسىنداعى اۋداندىق «جۇلدىز» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. 1967-1975 -جىلدارى ارالىعىندا سەمەي وبلىسى پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى، پارتيالىق- ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستان ك پ و ك- ءنىڭ ينسپەكتورى (1975-1980)، ورال وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى (1980-1983) قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1983 -جىلى رەسپۋبليكا ءى ءى م- ءنىڭ جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالدى. 1986 -جىلعى قاراشادا مۇرات دۇيسەنبى ۇلىنا گەنەرال- مايور اتاعى بەرىلدى. مۇرات قالماتايەۆ 1988-89 - جىلدارى اۋعانستان سوعىسىندا بىرنەشە جاۋاپتى وپەراتسيالارعا قاتىسىپ، باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدى. مايداننان امان- ەسەن ەلگە ورالىپ، سەمەي وبلىسى ىشكى ىستەر باسقارماسىن باسقاردى.

1995 -جىلى ق ر ءى ى م- ءنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. م. قالماتايەۆ 12-13- سايلانعان قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، قۇقىقتىق رەفورما جانە زاڭدىلىق جونىندەگى كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.

اۆتور: مارلان جيەمباي