اكىم تارازي: 20 جىل ۋاقىتىمدى جۇمساپ اۋدارعان تاريح تۋرالى ەكى كىتابىمدى 10 جىلدان بەرى ءبىر قازاق وقىماپتى
سودان تاريح عىلىمىنا ءوشى بار جاس عالىم، جالپى جۇرتقا قۇلاققاعىس بولسىن دەپ اعامىز ايتقان اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىن بولسا دا قاعازعا تۇسىردىك. وقىپ كورەرسىز. مۇمكىن كىتاپحاناعا جۇگىرەرسىز، مۇمكىن ينتەرنەت اقتارارسىز، مۇمكىن اۆتورمەن سويلەسەرسىز، مۇمكىن شىبىنداعان قويتورىداي قۇلاقتى قاعىپ قويىپ شۇلعىپ تۇرا بەرەرسىز، مۇمكىن...
****
مىنە مەنىڭ الدىمدا قالىڭ- قالىڭ ەكى كىتاپ جاتىر. مۇنىڭ اۆتورى 19 - عاسىردا ءومىر سۇرگەن ورىستىڭ ءىرى عالىمى نيكيتا بيچۋرين. بۇل ءوزى پۋشكين زامانىندا ءومىر سۇرگەن، ونى ايتىپ وتىرعانىم پۋشكينمەن دوس بولعان ادام. «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» جانە «مىڭقولدىڭ ءتورت حانى» دەگەن ەڭبەكتەر جازىپ باسپادان شىعارادى. ونىڭ ءبىر داناسىن پۋشكينگە، ءبىر داناسىن رەسەيدىڭ سول كەزدەگى پاتشايىمى ەليزاۆەتاعا سىيلاعان.
بۇل ەڭبەكتى ەرەكشە باعالاعان يمپەراتور اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى اتاعىن بەرەدى. ول دەگەن وتە ۇلكەن اتاق. كەيىن نيكيتانىڭ ۇستىنەن بىرەۋلەر پاتشايىمعا ارىز جازىپ مۇنى «ۇلتشىل» دەپ كىنالايدى. ال، نيكيتانىڭ ۇلتى شىن مانىندە چۋۆاش ەدى. ول تۇركى تەكتەس حالىق قوي. سونى كولدەنەڭ تارتىپ بۇل بەيشارانى جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. سونىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، اقىرى ءولدى عوي.. .
***
ال، نيكيتا بيچۋرين بۇل ەڭبەكتى قالاي جازعانىن ايتايىن، ول العاش قىتايعا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ ماقساتىندا بارعاندارمەن بىرگە بارادى عوي، سودان كەزدەيسوق وسى تاريحقا كوزى تۇسەدى. قىتايدىڭ ەڭ العاشقى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى سى ما چان جازعان بۇل ەڭبەك ونى قاتتى قايران قالدىرادى. بۇكىل ىنتا- زەيىنى سوعان اۋادى. ءسويتىپ ول قىتايدا تابانى كۇرەكتەي 13 جىل جاتىپ، قىتاي ءتىلىن ابدەن مەڭگەرىپ وسى ەڭبەكتى اۋدارادى. اۋدارعاندا جاي عانا اۋدارما ەمەس، «نيكيتا بيچۋريننىڭ سىنا ءسوزى» دەپ قاجەتتى جەرىنە ءوزىنىڭ دە كوزقاراستارىن قوسا وتىرىپ باياندايدى عوي. كەرەمەت ەڭبەك! بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ بۇكىل رۋىنىڭ اتى بار، ءتىپتى ەش وزگەرىسسىز. قوڭىرات، نايمان، كەرەي، البان، سۋان، ءۇيسىن، قاپال، جانىس.. . ءبارى بار. تۇنىپ تۇرعان قازاق تاريحى.
ءدال قازىرگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 193- جىلدان بەرى قاراي قۇبىلاي حان تاققا وتىرعانعا دەيىنگى تاريحتى قامتىعان. قاراپ وتىرىپ قىزىعاسىڭ، نە دەگەن انىق جازعان؟! ءتىپتى كەيبىر ۇلىسباسىلارى تۋرالى ايتقاندا ونىڭ قاي ۋاقىتتا تۋىلعانى، اي، جىل ەمەس، تاڭەرتەڭ بە، ءتۇس پە، كەشتە مە، ءتۇن ورتاسىندا ما - سوعان دەيىن انىق جازعان. قىتايدىڭ اناۋ تاريحشىسى وزىنەن كەيىنگىلەرگە: «تاريحشى شىن تاريحتى عانا جازۋ كەرەك» دەگەن وسيەت قالدىرعان. مىنا ەڭبەكتەن سول ۇستانىمدى انىق بايقايسىڭ.
بۇل ەڭبەكتى سى ما چان باستاپ، ءوزىنىڭ شاكىرتى مە، ەكىنشى ءبىر تاريحشى اياقتايدى. ياعني ەكى تاريحشى جازعان.
سونىمەن، پاتشانىڭ قاھارىنا ۇشىراعان بۇل ەڭبەك شىقپاي قالادى. اقىرى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ءبىر رەت باسىلىپ شىعادى. ودان قايتا شىققان جوق. مەنىڭ قولىما سوندا تيگەن. بۇل ءوزى اسا قىزىق كىتاپ. ساتىپ اكەلگەن بەتىمدە ىشىنە ەنىپ كەتتىم. بالاپانداي عىپ باۋىرىما باسىپ وتىرىپ اۋداردىم. اسىقپاي 15-20 جىلداي ۋاقىتتا اۋداردىم عوي. مۇنىڭ ىشىندە «بيچۋريننىڭ سىنا ءسوزى» سەكىلدى تارازيدىڭ دا سىنا سوزدەرى كىرىسىپ وتىردى. قاي عالىم ونى تاعى دا قالاي جازعان؟ قاي جەردە كىمنىڭ جازعان تاريحىمەن ۇيلەسىپ جاتىر دەگەندەر تارازي تاراپىنان دا سىنالانىپ كىرىپ وتىردى. ال كەرەك بولسا!
مەن ساعان ايتايىن، اكىم تارازي وسى ەكى كىتاپتى اۋدارعاننان وزگە ەشتەڭە جازباعان بولسا دا قازاق مادەنيەت تاريحىنا وتە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ادام بولىپ قالا بەرەدى. مىسالى، وسى تاريحتىڭ باستاۋىندا مودە حان دەگەن بار، ءيا مودە حان. بۇكىل دۇنيە ءجۇزى مودە حان دەپ جازادى. جوق، ول مودە حان ەمەس، بوتا حان. نەگە ولاي دەيسىز عوي؟ قىتايدىڭ سول كەزدەگى «م» دەپ جازىلعان يەروگليفى قازىر «ب» بولىپ وقىلاتىنىن جاپوننىڭ سيناتوري دەگەن اكادەميگى دالەلدەپ كىتاپ شىعارعان. ونىڭ ماقالاسى مەنىڭ قولىما ءتۇسىپ، سونى وقىعاننان كەيىن بارىپ ءوزىمنىڭ توپشىلاۋلارىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم انىعىراق جەتە ءتۇستى. سودان كەيىن بارىپ مودەنى «بوتا حان» دەپ جازۋعا قۇقىم بار ەكەن دەدىم. سولاي جازدىم. ونىڭ شەشەسىنىڭ ەركەلەتىپ «بوتام» دەيتىنى دە ەسكەرىلمەي قالعان جوق. ال بوتا حاننىڭ اكەسىنىڭ اتى - قارا حان. مىنە، قاراڭىز!.. ءبارى قازاقتىڭ ءسوزى.
ەندى مەن ساعان مىنا جاعدايدى ايتايىن، وسى ەكى كىتاپ 2006 - جىلى جانە 2008 - جىلى ەكى رەت باسىلىپ شىقتى. الايدا وسى ون جىلعا جۋىق ۋاقىتتا مۇنى ءبىر قازاق وقىماپتى. سەنبەيتىن شىعارسىڭ، وكىنىشكە قاراي بۇل شىن. وقىعان بولسا بىرەۋى حابارلاسىپ ايتار ەدى عوي، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ جازار ەدى عوي. ال جاقىندا مىنا ۇلتتىق كىتاپحاناعا باردىم. «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» كىتابىنان 35 دانا، «مىڭقولدىڭ ءتورت حانى» كىتابىنان 17 دانا كىتاپ تۇسكەن ەكەن. كىتاپحاناشىدان سۇراسام بۇل ەكى كىتاپتى ءالى ءبىر ادام اشپاپتى. تاڭ قالدىم.
قاپتاعان تاريحشى، دوكتورلار قايدا سوندا؟ ولار نە قورعاپ ءجۇر؟ بىردە ءبىر عانا «بوتاگوز» رومانىنداعى «بوتاگوز وبرازى» دەگەن تاقىرىپتا 200 گە جۋىق ەڭبەك قورعالىپتى دەپ ەستىگەن ەدىم، سول راس ءسوز سەكىلدى. تۇنىپ تۇرعان كوشىرمەشىلىك بولادى عوي ونىڭ ءبارى. سوندا نە ىستەپ ءجۇرمىز ءبىز؟ توي، قوناق پا؟ تويدا دا وي بولۋ كەرەك قوي ءاي!.. مەن بۇل كىتاپتارىم تۋرالى سۇحباتتارىمدا الدەنەشە رەت ايتقان بولاتىنمىن. ەشكىم بىلق ەتپەيدى.
وسىنشا تاريحىمىزدى دايىنداپ بەرگەن بيچۋرين: «ونىڭ دا ار جاعىندا بەس مىڭ جىلدىق تاريح جاتىر، ءبىراق مەن مۇمكىندىگىمدى ەسكەرىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 193- جىلدان بەرى قاراي باستادىم» - دەيدى. مىنە بۇل وسىنداي ۇلان- عايىر ەڭبەك. اتا- بابامىزدىڭ تاريحى.
ال، «مىڭقولدىڭ ءتورت حانى» كىتابى تۋرالى ءسوز ءتىپتى بولەك. كىتاپتىڭ اتىنىڭ ءوزى بىزگە وزگەشە كورىنەدى. ءبىز «موڭعول» دەپ جازىپ جىبەردىك. جازعان جوقپىز، جازدىردى. ستاليننىڭ ساياساتى ونى سولاي جازدىرعان. قازاقتى «كيرگيز- كازاك» دەپ جازدىرىپ، اناۋ تازا قىرعىزداردىڭ ءوزىن «كارا- كيرگيز» دەپ جازدىرعان سەكىلدى «مىڭقول» دا وزگەرىسكە تۇسكەن. ستالين چويبالسىندى شاقىرىپ الىپ تۇرىپ سولاي جازدىرعان. ورىستار كەزىندە ءبىر قورىقسا قازاقتان قورىقتى. يمپەرياعا ەڭ جاقىن، ەڭ كۇشتى، اتتى اسكەرى بار حالىق قازاقتار بولدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ اتىمىزدى ەليزاۆەتا پاتشانىڭ تۇسىندا ارنايى ۋكازبەنەن «كيرگيز» دەپ وزگەرتىپ جىبەردى. ويتكەنى، ولارعا بۇرىنعى تاريحتان «قازاق» دەگەن قاھارلى ءسوز بولىپ قابىلداندى عوي.
بيچۋرين بۇل كىتابىندا شىڭقۇز حاننىڭ ءوزىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان ءۇش ۇلىنىڭ جانە ءوزىن قوسىپ «مىڭقولدىڭ ءتورت حانى» دەپ شىعارىپ وتىر. شىڭقۇز حاننىڭ باسقا دا بالالارى بار عوي، الايدا ولاردىڭ ءبارى بۇلار سەكىلدى بۇكىل مىڭقولدى بيلەگەن ەمەس. تەمىردىڭ ءوزى، ءوزىن شىڭقۇزدىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ايتقانىمەن، ونىڭ ءىزىن جالعاۋشى ءىرى بيلەۋشى بولعان جوق قوي. اۆتور ونداي جايلاردى كىتاپتىڭ العىسوزىندە دە بۇگە- شىگەسىنە دەيىن جازادى. مىنەكي، ءوزىنىڭ تاريحىن قۇر قيالمەن ەمەس، دەتال، دەرەكپەن بىلەم دەگەن كىسىگە تارتىلعان دايىن تاباق. ءبيسسىمىللاسىن ايتسىن دا اشقاراقتانا قولعا السىن! ويتپەيدى عوي، شىركىن- اۋ! قيپاقتاپ، قالعىپ- مۇلگىپ، قۋاقىلانىپ وتىرعانى!
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى
kazaitys.kz
