1937 -جىل: قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىرى مەن قاسىرەتى
استانا. قازاقپارات - 30-جىلدارداعى قۋعىن- سۇرگىننىڭ ديناميكاسىن، ونىڭ اۋقىمىن، ديففۋزيالانۋ، ياعني تارالۋ ءۇردىسىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول جىلدارداعى احۋالدى تالداۋ ماڭىزدى.
قازاق زيالىلارىنىڭ رۋحاني-مورالدىق داعدارىسى 1937 -جىلعى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا ايقىن كورىندى. 1937 -جىلى كوركەم ادەبي شىعارمالارىمەن ەلگە تانىلعان قازاق زيالىلارىن ايىپتاۋ مەن قۋعىنداۋ بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيىپ، ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى.
ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ءار جولىنان، ايتىلعان وي-پىكىرىنەن ۇلتشىلدىق پەن بايشىلدىقتى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىقتى، تەرىس نيەتتى كورۋگە تىرىسۋشىلار شىقتى. تاريح ساحناسىنان كەتكەن الاشورداشىلاردى ايىپتاۋ، ولارمەن بۇرىندارى ازدى-كوپتى قارىم-قاتىناستا بولعانداردى نەمەسە ولارعا جىلى قاباق تانىتقانداردى «الاشوردامەن بايلانىسىن ۇزبەگەن، الاشوردانىڭ اگەنتتەرى، نيەتى ءبىر» دەپ كىنالاۋ قالىپتى ىسكە اينالدى. جازۋشىلار شىعارمالارىنان كۇماندى دەگەن وي-پىكىر تاۋىپ، «پارتيا باعىتىنان، تاپ جولىنان اۋىتقىدى» دەپ ايىپتادى.
وسىلاي جاساۋ ارقىلى، ءبىر جاعىنان، تاپ جاۋلارىن، حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋگە ۇلەس قوستى. ەكىنشىدەن، «پارتيا ساياساتىن، باعىتىن قولداۋ ۇستىندە» دەگەن ءوزى جونىندە جاعىمدى پىكىر تۋعىزۋ ماقساتىن كوزدەدى. تاپ جاۋلارىن اشكەرەلەۋ ىسىنەن، جالپى ەلدى قامتىعان ناۋقاننان ءبىر وكىنىشتىسى، قاراپايىم حالىقتان باستاپ، وكىمەت بيلىگىندەگى تانىمال تۇلعالار دا تىس قالمادى.
بۇرىنعى كوزدەن تاسا بولا باستاعان «الاشورداشىلار ءىسى» 1937 -جىلدىڭ باسىندا تاعى كوتەرىلدى. قازاق ك س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارى، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى ت. جۇرگەنوۆتىڭ «مادەنيەت مايدانىن تالقاندالعان ۇلتشىلدىقتىڭ قالدىعى مەن سارقىنشاعىنان تازارتايىق» دەگەن ماقالا جاريالاۋى «مادەنيەت سالاسىندا ءالى دە ۇلتشىلدار مەن ولارعا نيەتتەستەر بار» دەگەن پىكىردىڭ جاندانۋىنا سەبەپشى بولىپ، ۇلتشىلداردى، ولاردىڭ سارقىنشاقتارىن ىزدەۋدى ودان سايىن كۇشەيتتى.
اراعا ءبىر اپتا سالىپ ر. جامانقۇلوۆتىڭ «قىراعىلىقتى كۇشەيتەيىك» اتتى ماقالاسىنىڭ جارىق كورۋى ادەبيەتتەگى احۋالدى عانا ەمەس، ەل ىشىندەگى ساياسي-يدەيالىق احۋالدى ودان سايىن ۋشىقتىردى. ر. جامانقۇلوۆ الاشورداشىلاردى «تاپ جاۋى» دەپ اتادى. سونىمەن قاتار «ولاردىڭ اگەنتتەرى ءالى دە بار» دەپ جازدى. بۇل «تاپ جاۋى» الاشورداشىلارعا نيەتتەس، پىكىرلەس، ۇندەس اقىن-جازۋشىلاردى ىزدەۋ مەن اشكەرەلەۋدىڭ جاڭا قارقىندى كەزەڭىن باستاپ بەردى. قازاق ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ ۇستاعان باعىتى مەن ءىس-شارالارى بۇعان ەكپىن قوستى.
«كوركەم ادەبيەتتەگى ۇلتشىل- فاشيستەردىڭ زيانكەستىگىن ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتايىق» دەگەن تاقىرىپپەن شىققان ماقالا ادەبيەتشىلەر ىشىنەن ۇلتشىل جاۋلاردى ىزدەۋگە جاڭا قارقىن قوستى. اقيقاتىندا، ماقالا الاشورداشىلاردى قالىپتاسقان تارتىپپەن اياۋسىز سىناعانمەن، نەگىزىنەن، ولارمەن نيەتتەس، پىكىرلەس، كوزقاراسى ءبىر، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدارمەن اۋىز جالاسقان «ۇلتشىل- فاشيستەر» دەپ ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتى ايىپتادى.
ساكەن، ءىلياس جانە بەيىمبەتتىڭ كۇنى وتە باستاعانىن سەزدى مە، الدە ادەبيەت ساحناسىنان ءبىرجولا شىعارىپ تاستاۋ ماقساتىن ۇستاندى ما، ۇشەۋىنە قارسى جازىلعان ماقالالار باسپا سوزدەن تۇسپەدى. وسى كەزدە رەداكسيا تاراپىنان جازىلعان «كوركەم ادەبيەتتەگى قاتەلەر مەن ساپاسىزدىقتار تۋرالى»، «قازاق جازۋشىلارى اراسىنداعى دەرتتەرگە قارسى» دەپ اتالعان ماقالالاردا «…جازۋشىلار شىعارمالارىندا قاتەلىكتەر بار، جۇمىسشىلاردىڭ، كولحوزشىلاردىڭ ءومىرىن بىلمەيدى، ەسكى تاقىرىپتان شىعا الماي ءجۇر، حالىقتىڭ دۇشپانى تروتسكيدى ماقتايدى» دەگەن كەمشىلىكتەردى ۇشەۋىنىڭ بەتىنە باستى. ساكەننىڭ 1923 -جىلى جازىلعان «قارا بۇركىت» (ارىستان ءداۋىت ۇلى - لەۆ داۆيدوۆيچ تروتسكيگە) دەپ اتالعان ولەڭى ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى ونى ۇزدىك-سوزدىق كىنالاۋ، ايىپتاۋ تۇرعىسىندا ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ جالعاسا بەردى. ەلدەن الاستاپ، شەتەلگە كەتكەن تروتسكيگە ارنالعان ولەڭ ساكەن ءۇشىن ەسكى جارانىڭ ورنىنداي بولدى. قايتا- قايتا سىزداپ، جانىنا باتتى.
ساكەن شىعارماشىلىعىنا سىن ايتقان سىنشىلار ۇمىتتىرا بەرىپ تروتسكيگە قايتا سوقتى، قايتا ەسكە ءتۇسىردى. بۇل جايت ساكەندى دە مازاسىزداندىردى.
وسى ۋاقىتتاعى ەل ىشىندەگى ساياسي-يدەيالىق احۋال شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانى رۋحاني داعدارىسقا دۋشار ەتتى. ءبىر-بىرىنە سەنبەستىك ورىن الىپ، ولار ءبىر-بىرىنە عانا ەمەس، ءوز شىعارمالارىنا دا كۇدىكتەنە قارادى.
«قاشان، قالاي ايىپتاۋعا ءتۇسۋىمىز مۇمكىن» دەگەن قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ جەتەگىندە ءجۇردى. ۇرەي مەن قورقىنىش، جالتاقتىق ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن تومەندەتتى. ساياسات جونىندە ءسوز ايتۋدان قاشقاقتادى. شىعارماشىلىق جۇمىسقا سەلقوستىق تۋدى. پارتيا مەن وكىمەت تاراپىنان بەرىلگەن ارنايى تاپسىرمالاردى ورىنداۋمەن شەكتەلدى. ءبىراق بۇل دا قىراعى سىنشىلار نازارىنان تىس قالمادى.
س. سەيفۋللين ءوز ءومىرىنىڭ وسى تۇسىن بىلاي سيپاتتادى: «مەن ءدال وسى كەزدە ساياسات تۋرالى سويلەسۋدەن بەزدىم، ءتىپتى كەيبىر جولداستارمەن جولىعىسۋدان قاشقاقتايتىن بولدىم. جالعىز-اق ادەبيەت ماسەلەسىمەن ارالاسقىم كەلدى. مۇنان دا ءبىرقادار شىقپادى. بۇل جولىم دا بىرتە-بىرتە مەنى سىرتقا شىعارىپ، ەشنارسەگە ارالاسپاي قالۋعا اينالدىردى. بۇل سارىۋايىمشىلدىق پەن ۋپادنيچەستۆوعا يكەمدەدى. مەنىڭ بۇل حالىمە كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋلارى «شوق، شوق» دەپ تابالاپ، ماساتتانىپ تۇرعانداي كورىندى. وسى ويلار مەنى تومەن تارتتى، دۇشپانداردىڭ قىڭقىل سوزدەرى مەنى سارىۋايىمشىلدىققا سالدى. مەنىڭ كەيبىر شىعارمالارىمدا پارتيا جولىنا قيعاش كەتكەن جەرلەر تاپ وسى كەزدىڭ، وسى سەكىلدى جاعدايدىڭ جەمىسى ەدى» دەپ جازدى.
اقىن-جازۋشىلاردى شىعارمالارىنان، جەكە باسىنان ىلىك تابۋ ارقىلى كىنالاۋ ساياسي-يدەيالىق ايىپتاۋعا ۇلاستى، ناۋقانعا اينالىپ كەتتى.
1937 -جىلدىڭ مامىرىندا، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى بىرنەشە رەت باسپا سوزدە جاريالاعانداي، س. سەيفۋلليندى 5-7-ساۋىردەگى قالامگەرلەر شىعارمالارىنداعى كەمشىلىكتەردى جويۋ جونىندە وتكەن جازۋشىلار جينالىسىنا قاتىسپادى، وسىلاي ىستەۋ ارقىلى جازۋشىلار اراسىنداعى قاتەلىكتەردى جويۋ ىسىنە ارالاسپاي وتىر دەپ كىنالادى. جازۋشىلار وداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ ەسەپ بەرۋ، سايلاۋ جينالىسىندا سويلەگەن ءسوزى ءوز باسىنا قيىندىق تۋعىزدى. جينالىسقا قاتىسقان ساكەن، ءىلياس جانە بەيىمبەت ءوز شىعارماشىلىعى مەن سىنشىلار سىنىنا ىلىككەن دەلىنگەن قاتەلىكتەر جونىندە سويلەدى.
ابدەن سىنعا ۇشىراعان ساكەن اقتالىپ: «بانديتكە (بۇل ارادا ل. د. تروتسكي ايتىلىپ وتىر) ساكەن ولەڭ ارنادى دەيدى. ول ۋاقىتتا ول بانديت ەمەس، پوليتبيۋرو مۇشەسى ەدى. ونىڭ بانديت ەكەنىن بىلسەم جازام با؟ سىنشىلارىمىز وسى جاعىن ەسكەرمەيدى. سونىمەن قاتار «دومبىرا» تۋرالى ءسوز بولدى. «باندى» دەگەن كىنانى جۋۋ ءۇشىن 1924 -جىلى «دومبىرانى» تروتسكيگە ارناپ باستىم. 1928 -جىلى قاتە ەكەنىن ايتىپ ءوزىم ماقالا جازدىم. جۋرنالعا دا جازدىم. 1932 -جىلى قاز پ ي-دە ايتىلدى. 1932 -جىلى جامانقۇلوۆتىڭ بايانداماسىندا دا ايتىلدى. پارتيا سايلاۋىندا دا بيىل ارىز بەردىم. قىستىگۇنى كرايكومعا دا ارىز بەردىم. سوندىقتان سىنشىلار داتانى ەسكەرۋى كەرەك ەدى. ەندى سول ءۇشىن ۇرا بەرۋى كەرەك پە ەدى» دەپ اشىنا ايتتى. س. سەيفۋللين جان داۋىسى شىعىپ، ادىلەتسىز سىننان اقتالا سويلەدى. ءبىراق بايقاعانىمىزداي، ىلىك ىزدەگەن سىنشىلار وسى جينالىستا سويلەگەن سوزدەرىندە «ساكەن جولداس بۇگىنگە دەيىن ءوز قاتەلىگىن كورمەي وتىر» دەپ العان بەتىنەن قايتپادى.
ءىلياس پەن بەيىمبەت ءىستىڭ بەت الىسى ۋشىعىپ كەتكەلى تۇرعانىن بايقاعاندىقتان دا بولار، ءوز قاتەلىكتەرىن مويىندادى. بەيىمبەت «مەندە ۇلكەن قاتەلەر بولعانى راس. …تۇزەتۋگە شارالار ىزدەيمىن» دەۋگە ءماجبۇر بولدى. جينالىستا قابىلدانعان قاۋلى باپتارىنا ۇشەۋىنە جەكە-جەكە باپتار ارنالىپ، ەگەر الداعى ۋاقىتتا وسىنداي قاتەلىكتەر جىبەرىلسە، قاتاڭ شارا قولدانىلاتىنى ەسكەرتىلدى. قاۋلىعا ولاردىڭ (ءىلياس، بەيىمبەت، ساكەننىڭ) زياندى كىتاپتارىن تاراتۋدان الىپ تاستاۋ جونىندە باپ ەندى. ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا دا ساكەندى ايىپتاعان بىرنەشە ماقالا جاريالاندى. «حلەستاكوۆتىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى ءتاسىلىن» قولدانىپ، ءوز بەينەسىن «رەۆوليۋتسيا ءىسى جولىنداعى كۇرەسكەر» رەتىندە كورسەتىپ، «حالىق جاۋلارى» ءوز دوستارى رىسقۇلوۆ، نۇرماقوۆ، ءسادۋاقاسوۆ، اسىلبەكوۆتى جاعىمدى جاعىنان كورسەتىپ جازدى. ءوزىن- ءوزى جانە جاۋلاردى كوككە كوتەرىپ ماقتاۋ ماقساتىندا «تار جول، تايعاق كەشۋ»، «دومبىرا»، ت. ب. «كونتريەۆوليۋتسيالىق شىعارمالارىن» جاريالادى» دەپ ايىپتادى. ساكەنگە اشىق تۇردە «رەۆوليۋتسياعا قارسى» شىعارما جازدى دەپ ايىپ تاعا باستادى. «ۇلتشىل- فاشيست» دەگەن اتاۋعا دا ىلىكتى.
سىننان كوز اشپاعان ساكەندى «شىعارما جۇمىسى شابانداپ كەتتى، سوڭعى جىلدارى كورنەكتى ەشتەڭە جازبادى، جۇرتشىلىقپەن قاتىناسى ازايدى» دەپ ايىپتادى. قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە جازۋشىلار اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى ساياسي- يدەيالىق جاعىنان ايىپتاۋ، كىنالاۋ كۇشەيىپ، قارقىن العان كەزدە، ءوزى سىنالىپ جاتقانىنا قاراماستان، ساكەن «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعاندارعا قارسى ەشتەڭە جازا قويمادى. ءبىراق بۇل دا نازاردان تىس قالمادى.
«ساكەن جولداس حالىق جاۋلارىمەن كۇندەلىكتى كۇرەسۋدىڭ ورنىنا ولاردىڭ قىلىعىنا شەكتەن اسقان شىدامدىلىق ىستەپ ۇندەمەي وتىر. قازىر دە، قازاق ۇلتشىلدىعى ەڭ باستى قاۋىپ بولىپ وتىرعاندا، بۇرىنعى ۋكلوندار، پارتياعا قارسى جىكتەر ءبىر ارناعا قۇيىلىپ، ۇلتشىل- فاشيستكە اينالىپ وتىرعاندا، ساكەننىڭ تىم- تىرىس ۇندەمەي وتىرعانى، پارتيا ۇيىمىنا جاردەم بەرمەي وتىرعانى - پارتيالىق مىندەتىن تولىق اتقارماي وتىرعانى» دەپ ايىپتادى.
وسى كەزدە وڭ- سولىن ءالى تولىق تانىماعان، وزىندىك وي-پىكىرى، دۇنيەتانىمى مەن كوزقاراسى قالىپتاسپاعان، جاس اقىن- جازۋشىلار عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ تانىمال تۇلعالارى دا السىزدىك كورسەتتى، پەندەشىلىك جاسادى. سوناۋ 1928 -جىلى باستالعان س. مۇقانوۆ پەن ءى. جانسۇگىروۆ اراسىندا ءوزارا سىن-پىكىر ايتۋدان تۋعان جايت 1937 -جىلى شيەلەنىسىپ، ۋشىعىپ كەتتى. ءسال شەگىنىس جاساساق، 1928 -جىلى «قازاق» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى س. مۇقانوۆ باسپادان شىعارعان ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىنا «بەتاشار» جازىپ، «تاپتىق بەتى ايقىن ەمەس» دەپ سىن ايتتى. وعان نارازى بولعان ءىلياس «بەتىم اناداي ەمەس، مىناداي» دەپ كولەمدى ماقالا جازدى. بۇدان كەيىن دە بىرنەشە جىل بويى ۇزدىك-سوزدىق ءبىرىن-ءبىرى سىناعان، كىنالاعان بىرنەشە ماقالا جازىلىپ، ەكى جاق تا ءبىرىن-ءبىرى جىكشىل، ۇلتشىل دەپ ايىپتادى. ءبىراق زامانا بەتىنىڭ قايدا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن بايقادى ما، سابيتپەن ءتۇسىنىسۋ نيەتى بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ ءى. جانسۇگىروۆ «قاتەلەسۋگە قارسى بولشەۆيكتىك سىندى كۇشەيتەمىز» دەگەن ماقالا جازدى. ماقالادا ءوز ولەڭدەرىندە بايشىلدىققا، كەيدە ۇمىتسىزدىككە سالىنعانىن، كەيدە جاڭا ءومىردىڭ جاقسى جاعىن كورە الماعان قاتەلىكتەرىن مويىندادى.
ءسابيتتىڭ ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتكەندە ارتىق كەتكەنىمەن بىرگە، دۇرىس ايتقاندارى دا بولدى دەپ ونىمەن تۇسىنىسۋگە قادام جاسادى. ءوزارا سالقىندىق لەبى سەيىلگەن سەكىلدى بولعاندا، 1937 -جىلى زۇلمات باستالعاندا، س. مۇقانوۆ ءى. جانسۇگىروۆكە قايتا ءتيىستى، اياۋسىز شۇيلىكتى. شىعارماشىلىعى عانا ەمەس، جەكە باسى دا تالقىعا ءتۇستى.
«تاريحي قاۋلىدان كەيىن» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا «جانسۇگىروۆتىڭ رەداكسياسىمەن 1935 -جىلى ءسۇيىنبايدىڭ ۇلتشىلدىق كىتابى شىقتى. ول كىتاپتىڭ ىشىندە قازاقتى قىرعىزعا وشىكتىرىپ ايداپ سالدى» دەپ ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ايىپ تاقسا، جازۋشىلاردىڭ جينالىسىندا «…جانسۇگىروۆ ەكى بالاسىمەن ايەلىن قويا بەردى. جىبەرىپ قانا قويماي، بالالارىنا ءتيىستى زاڭدى اقشاسىن تولەپ تۇرۋدى مىندەتىم دەپ تە بىلمەدى» دەپ ونىڭ جەكە باسىنا، وتباسى ىسىنە ارالاسىپ، كىنا تاقتى. بۇل ازداي- اق، س. مۇقانوۆ «كيروۆتىڭ ولىمىنە ارناپ جازعان ولەڭىندە ساياسي قاتە جىبەردى. ول قاتەنىڭ ءوزى دە اناۋ-مىناۋ قاتە ەمەس، ۇلكەن قاتە» دەپ ساياسي ايىپ تاعىپ، ءىلياستى بۇل قاتەسىن جوندەمەدى دەپ سىنادى.
ءى. جانسۇگىروۆتى ايىپتاۋ ساياسي سيپات الىپ، ونىڭ شىعارمالارىنان جاۋلىق كوزقاراس ىزدەۋدىڭ كۇشەيگەنى سونشالىق، كوركەم شىعارمالارى دا بۇرمالانىپ تالقىعا ءتۇستى. كارىجان داۋكەنوۆ دەگەن ءى. جانسۇگىروۆ جيناعىنا ەرەكشە شۇيلىكتى.
ول: «جيناقتىڭ ىشىنە ەرتە كەزدە ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىندا جازعان «مەرگەن مەن بوكەن» دەگەن اڭگىمەسىن كىرگىزىپ، جانسۇگىروۆ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە سوۆەت وكىمەتىن جامانداپ، قۇبىجىق ەتىپ كورسەتەدى… قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ىقپالىنا جانسۇگىروۆ تە مىقتاپ تۇسكەن. ءسويتىپ قازاق ەڭبەكشىلەرىن «بوكەن»، سوۆەت وكىمەتىن «مەرگەن» ەتىپ سۋرەتتەگەن. ءسوز جوق، بۇل - بارىپ تۇرعان كونترريەۆوليۋتسيالىق، سوۆەت وكىمەتى مەن قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ اراسىنا دۇشپاندىق وتىن جاقپاقشى بولعان الاشورداشىلاردىڭ ارەكەتىنەن تۋعان نارسە. بۇل كىتاپ وقۋشىلارىمىزعا ەشبىر پايدا بەرمەيدى، پايدا بەرۋى بىلاي تۇرسىن، وقۋشىنى تەرىس پىكىرگە، الاشورداشىل كونترريەۆوليۋتسيالىق يدەياعا قاراي تارتادى. مۇنىمەن قاتار پارتيامىزعا جاۋ ەلەمەنتتەرگە قۇرال بولاتىن جيناق» دەپ جازدى.
ماقالا ءى. جانسۇگىروۆتى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى، كونترريەۆوليۋتسيالىق شىعارما جازىپ، الاشورداشىل يدەيانى حالىق ىشىندە ناسيحاتتاپ وتىرعان سەنىمسىز، كۇدىكتى ادام رەتىندە عانا ەمەس، بەتى اشىق «حالىق جاۋى» رەتىندە كورسەتتى. بۇل سول زۇلمات جىلدارى وتە اۋىر ساياسي ايىپتاۋ ەدى. ءىلياس جار شەتىندە تۇردى. ارادا ەكى اپتا وتكەندە، تامىزدىڭ 13 ىنەن 14 ىنە قاراعان ءتۇنى ءىلياس تۇتقىندالدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ازدى-كوپتى ۇلەسىن قوسىپ، بەلگىلى بولىپ قالعان كورنەكتى اقىن-جازۋشىلاردى، ەندى قادام باسقان جاس ادەبيەتشىلەردى دە تاپ جاۋلارىنا ءىش تارتادى، تاپ جاۋلارىمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن، شىعارمالارى زياندى، كەڭەستىك قوعامعا جات دەگەن سيپاتتا باسپا سوزدە اشكەرەلەيتىن ماقالالار جاڭبىرشا جاۋدى. وعان جازۋشىلاردىڭ وزدەرى دە بەلسەنە ارالاستى. جاس جازۋشى قالماقان ءابدىقادىروۆ م. اۋەزوۆتى: «مۇحتار سوۆەت جازۋشىلارى قاتارىنا كىرگەلى 5 جىل بولدى. سوۆەت جازۋشىسىنا ىستەلىنەتىن جاردەم وعان تۇگەل بەرىلدى. مۇحتار ءۇش-ءتورت ءتاۋىر ەڭبەك تە بەردى. سونىمەن قاتار ەسكى ۋاقىتتا، ۇلتشىل، الاشورداشىل پىكىردە ءجۇرىپ جازعان زياندى شىعارمالارىن جيناق قىلىپ باسقىزىپ وتىر. ول تۋرالى ءوزى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. سونىمەن قاتار بۇرىنعى الاشورداشىل ۇلتشىلدار فاشيزمنىڭ اگەنتى بولىپ بەتى اشىلعاندا، سولاردىڭ سىرىن اشارلىق ءىس ىستەمەي، ۇندەمەي وتىرۋىنىڭ ءوزى - كۇدىك. مەنىڭشە، ولاردىڭ كوپ سىرىن مۇحتار بىلۋگە ءتيىس ەدى. بەتى اشىلعان جاۋدىڭ تامىرىن قوپارا اشۋعا مۇحتار اتسالىسۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ونى مۇحتار ىستەمەي وتىر» دەپ بۇرىن الاشورداشىلارمەن ءبىر بولعان، ولاردىڭ سىرىن بىلەتىن مۇحتار ايىپتاپ ەشتەڭە جازباي، ءۇنسىز وتىرۋىنا كۇدىك كەلتىرىپ سىنادى.
وسى ماندەس ماقالا ارادا شامالى ۋاقىت وتكەن سوڭ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە رەداكسيا اتىنان تاعى باسىلدى. «اۋەزوۆتىڭ ءسوزى مەن ءىسى نەگە ءبىر جەردەن شىقپايدى» دەپ الدى دا، «اۋەزوۆتىڭ سوۆەتكە كەلگەنىنە، سوۆەت جازۋشىسى بولعانىنا بەس جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق اۋەزوۆتىڭ بۇگىنگە دەيىن شىن سوۆەتتىك باعىتتا جازىلعان ءىلىپ الارلىق ءبىر شىعارماسىن كورە الماي وتىرمىز. ول ءالى 1932 -جىلعى ۋادەسىن قايتالاقتاپ، «مەنى ىستە سىناڭدار، مەن ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق پىكىردەن مۇلدەم قول ۇزگەن اداممىن» دەۋمەن ءجۇر. …اۋەزوۆتىڭ 1932 -جىلدان بەرى جازعان شىعارمالارىنان ءىلىپ الارلىق، سوۆەتتىك دەرلىگى …«تۇنگى سارىنى» دا سول بۇرىنعى «سارىنىن» سوۆەت ساحناسىنا شىعارۋعا تىرىسقانى.
ال… «الما باعىندا»، «تاس تۇلەك» پەسالارى بارىپ تۇرعان سوۆەت جاستارى ومىرىنە جالا جاپقاندىق. سوۆەت شىندىعىنا، جاستار جۇرتشىلىعىنا سۋىق قول سۇققاندىق… اۋەزوۆ بۇل پەسالارىندا استارلاپ وتىرىپ، سوۆەت جاستارىنا كۇيە جاعىپ، جاۋدىڭ سويىلىن سوعۋعا تىرىساتىنى ايقىن كورىنەدى. بۇل - بۇرىنعى اشىق بايشىلدىعىنىڭ، ۇلتشىلدىعىنىڭ بەتىن بۇركەمەلەپ، سوۆەتتىك شىعارمانىڭ اتىن پايدالانعاندىق… اۋەزوۆ ءبىرلى-جارىم شىعارماسىندا عانا «قاتەلەسىپ» وتىرعان جوق، سوۆەت جۇرتشىلىعىنا، سوۆەت جاستارىنا جالا جاۋىپ، ەسكىلىكتى دارىپتەگەنىن ونىڭ بارلىق شىعارمالارىنان كورەمىز». بۇل م. اۋەزوۆتى بۇرىنعى الاشورداشىل بەتىنەن قايتپاعان، بۇرىنعى ۇلتشىلدىق سارىنى ءبىر سارىن، وزگەرمەگەن دەپ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، باسقا دا ۇلتشىل، الاشورداشىل دەپ تاڭبا تاڭىلعان قازاق زيالىلارى ارتىنان جىبەرۋدى كوزدەگەن ماقالا ەدى.
س. مۇقانوۆ س. سەيفۋلليننىڭ «قاتەلىكتەر جىبەرىپ، سۇرىنگەنىن»، مايلين مەن دونەنتايەۆتىڭ ريەۆوليۋتسيانىڭ الدىڭعى جىلدارىندا حالىق جاۋى الاشوردانى ماقتاپ قاتەلەسۋىن، «مايليننىڭ قاتەسى سەيفۋلليننەن تەرەڭىرەك» بولعانىن، ال «ءسابيت دونەنتايەۆ الاشوردا ماسەلەسىندە مايليننەن دە اۋىر اداسىپ»، سوۆەت ادەبيەتىنە كەلگەنىن ايتىپ كەلەدى دە، بىلاي تۇجىرىمدايدى: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوۆەتتىك تاريح الدىنداعى كىناسى بۇلاردان الدەقايدا اۋىر. ەگەر ونىڭ 1932 -جىلى باسپا ءسوز بەتىندە جاريالانعان حاتىنا سەنسەك، اتالعان جىلعا دەيىن ول ماركسيزم- لەنينيزم جولىنا سانالى تۇردە قارسى بوپ، سول جولدىڭ وركەندەۋىنە بوگەت بولۋعا تىرىسقان كىسى» دەگەن پىكىردى ۇستاندى.
ايىپتاعان، سىناعان ماقالالار گازەت-جۋرنالداردا كۇن قۇرعاتپاي باسىلدى. ديحان ابىليەۆ تە «…زيانكەس ەلەمەنتتەردەن باسپا ءسوز ورىندارى ءالى دە تۇگەل ارىلىپ بىتكەن جوق» دەپ زيانكەستەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەدى. سونىمەن قاتار ول «مۇحتار ءوزىنىڭ «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» دەگەن قاتە اڭگىمەلەر جيناعىن باستىرىپ، ءىرى قاتە جاسادى. بۇل قاتەسىن مۇحتار ىسىمەن تۇزەتۋى كەرەك» دەپ م. اۋەزوۆتى دە سىناپ ءوتتى.
ح. جۇسىپبەكوۆ تە قىراعىلىق تانىتتى. «…سوڭعى كەزگە دەيىن جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ، كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ ساياسي بەيقامدىعىن، اشىقاۋىزدىعىن پايدالانىپ، حالىق دۇشپاندارى سۇلتانبەكوۆ، جۇمابايەۆتار كوركەم ادەبيەت اۋدارماسىن الىپ كەلگەن. ۋالياحمەتوۆ، قوڭىراتبايەۆ، ايساريندەر ءبىر كەزدە جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسقارۋشى ىسىنە دەيىن ارالاسىپ جۇرگەن. بەكوۆ، گاتاۋليندەر ادەبيەت ماڭىندا بولىپ كەلگەن. وسى جاۋىزداردىڭ كوركەم ادەبيەتكە ىستەگەن قاسكۇنەمدىگى از ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەڭ باستى مىندەتىمىز - كونترريەۆوليۋتسياشىل قازاق ۇلتشىلدىعىمەن، وعان ىمىراشىلدىق جاساۋمەن ەشبىر اياۋسىز كۇرەسىپ وتىرۋ» دەپ ۇلتشىلداردى اشكەرەلەۋ ىسىنە ارالاستى.
زاماننىڭ ىزعارلى جەلىنەن قورقىپ بەلسەندىلىك تانىتقىسى كەلدى مە، الدە باسقا ىشكى ەسەبى بولدى ما، جۇماعالي ساين ودان دا قاتتى كەتتى.
«حالىق جاۋلارى، ءفاشيزمنىڭ قارعىلى توبەتتەرى شارۋاشىلىق، مادەنيەت قۇرىلىسىمىزدىڭ ءبىر عانا بولىگىنە زيان جاساپ قويعان جوق، ولار وزدەرىنىڭ ەكىجۇزدىلىك سۇرقيالىلىعىن پايدالانىپ، ءار جەرگە-اق قانات جايعىسى كەلدى. ولاردىڭ سۇر كۇشىكتەرى توعجانوۆ، جانسۇگىروۆتەر وسى كۇنگە دەيىن كوركەم ادەبيەت مايدانىندا ورىن الىپ كەلدى» دەپ توعجانوۆ پەن جانسۇگىروۆتى اشىق تۇردە «حالىق جاۋى» قىلىپ شىعاردى. 30-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءوزى رۋحاني-مورالدىق داعدارىسقا ءتۇستى. بۇرىن ءبىرىن-ءبىرى شىعارمالارىنداعى تاپتىق، ساياسي-يدەيالىق كوزقاراسى بويىنشا سىناسا، ەندى ءبىر- بىرىنە اشىق تۇردە جالا جاپتى، كىناسىز ەكەنىن بىلە تۇرا، ايىپتادى. اقيقاتىندا، ءارقايسىسى ءوز قارا باسىن قورعاۋعا جانتالاستى. بۇل ادامدار اراسىنداعى جامان قاسيەتتەردى: پرينتسيپسىزدىكتى، جالتاقتىقتى، جاعىمپازدىقتى، جانى اشىماستىقتى ءورشىتتى. 1937 -جىلعى رەپرەسسيا بۇرىننان بىقسىعان شالانى ۇرلەدى.
بۇرىنعى جىكشىلدىك، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، باقتالاستىق جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى. ەندى ءوز قىزمەتتەستەرىنە ساياسي ايىپ تاعۋعا، قۋعىنداۋعا تىكەلەي ارالاستى. رەپرەسسيانى قولدادى، جازالاۋ شارالارىنا باسپا سوزدە ءۇن قوستى. بۇگىن بىرەۋدى ايىپتاعاندار ەرتەڭ وزدەرى ايىپتالدى. ولاردى ۇستالامىن-اۋ دەگەن ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەدى. ادامدى باسقالار نە بولسا و بولسىن، قالاي بولسا دا ءتىرى قالسام-اۋ دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيا جەڭدى. اسىرەسە جالاقورلار باس ساۋعالاۋ قامىندا بولدى.
«قىراعىلىعىڭ كەم» دەگەن ايىپتاۋعا ۇشىراپ، كرەسلودان سىپىرىلىپ قالارمىن دەپ قورىقتى. اتاق ءۇشىن نەدەن بولسا دا تارتىنبادى، ادال ادامداردى جابىرلەۋگە، جىلاتۋعا، ايداتىپ، اتتىرۋعا باردى. باسقالاردى اشكەرەلەپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن ادام رەتىندە كورىنىپ، قولدى بولماۋعا، لاۋازىمىنان ايىرىلماۋعا تىرىستى. ءسويتىپ، ءوز باسىنىڭ اماندىعىن قاراستىردى. ايىپتاۋ مەن جازالاۋ شارالارى قازاق ينتەلليگەنتسياسىن ابدەن ۇرەيدىڭ جەتەگىنە جەكتى. ولار قياناتتى كورە تۇرا ۇندەمەدى، ءبىرىن-ءبىرى كىناسىز ەدى دەپ اقتاۋعا، قارسىلىق ءبىلدىرىپ داۋىس كوتەرۋگە قورىقتى. اكادەميك، تاريحشى ر. سۇلەيمەنوۆتىڭ «30، 50-جىلدارداعى رەپرەسسيانىڭ تابى بۇگىنىمىزدەن دە سەزىلەتىنى - شىندىق. ءجونسىز، جوسىقسىز قۋدالاۋ ءبىزدىڭ ينتەلليگەنتسيانى زارەزاپ قىلعانى سونشا، ۇرەيدىڭ ءوزى مۇرا سياقتانىپ، ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشىسىنە جالعاسىپ كەلەدى» دەپ جازعانى تاريحتى تارازىلاۋ عانا ەمەس، اقيقات ەكەنى تالاس تۋدىرمايدى. ع. مۇسىرەپوۆتىڭ وزىنە 20-30-جىلدار وڭاي سوقپاعان ءتارىزدى.
بۇگىن بولماسا - ەرتەڭ، ەرتەڭ بولماسا - بۇرسىگۇنى ايدالىپ كەتەمىن دەپ ويلاعان. سوندىقتان ءبىر-ەكى پار تازا كيىم، بەت ورامال، شۇلىق، ۇستارا، سابىن، تاراق جانە باسقا اسا قاجەت دۇنيەلەر سالىنعان جول چەمودانىن بوساعاعا سۇيەپ قويىپ، ەكى كوزى ەسىكتە بولعان. ەرتە مە، كەش پە - ۇستالا قالعان كۇندەرى تەرگەۋشىلەر جارماسادى-اۋ دەگەن تۋىندىلارىنان الدىن الا باس تارتىپ، كۇندەلىكتى جازبالارىندا ءوز پايداسىنا شەشىلەتىن پىكىرلەر جازىپ وتىرعان. ءبىر عاجابى، ەشقانداي داۋ تۋعىزباۋ ءۇشىن، بۇرمالاپ اۋدارماۋ ءۇشىن كەيبىر پىكىرلەرىن، «مويىنداۋلارىن» ورىس تىلىندە جازعان.
مىسالى، لاتىن ارپىمەن باسىلعان «قىز جىبەك» دراماسىنىڭ ءۇشىنشى بەتىندە ءوز قولىمەن جازىلعان مىناداي سوزدەر بار: «پروشۋ ۆسەح، مۋجچين ي جەنشين، ناستوياشيح ي بۋدۋشيح، ت. ە. نىنە زدراۆستۆۋيۋشيح ي بۋدۋشەم روجدايۋشيحسيا، ەسلي ەتا گلۋپەيشايا ۆەش پوپاداەت كومۋ- نيبۋد ۆ رۋكي، نە چيتايتە ەە دالشە ەتوي سترانيتسى. ناپيسانى مەرزكو، گلۋپو، بەزدارنو، داجە بەسسوۆەستنو! اۆتور مۋسرەپوۆ». بۇگىن نە ەرتەڭ ۇستالام دەگەن قاۋىپ پەن ۇرەي تەك قانا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ەمەس، بارلىق قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنان ءوتتى.
اقيقاتىندا، 30-جىلدارى جازالاۋ شارالارى قارقىن العاندا، جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسى، ونىڭ ىشىندە شىعارمالارىمەن تانىلىپ، كوزگە كورىنىپ قالعان، ايىپتاۋ نىساناسىنا ىلىككەن شىعارماشىل ينتەلليگەنتسيا قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ جەتەگىندە ءجۇردى. قايتسەم امان قالام دەگەن پەندەلىك سۇراق باستى ورىنعا شىقتى.
سونىمەن قاتار شىنىمەن «حالىق جاۋى» شىعار، پارتيا مەن ن ك ۆ د قاتەلەسپەيدى دەگەن تۇسىنىك بولدى. سودان دا شىعار تروتسكيشىلەردى ايىپتاۋعا قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرى دە ءۇن قوستى. ماسكەۋدە 1937 -جىلدىڭ 23-30-قاڭتارىندا «انتيسوۆەتتىك تروتسكيستىك ورتالىق» ءىسى بويىنشا پياتاكوۆ، سوكولنيكوۆ، رادەك، ت. ب. سوتى ءوتىپ، ولار اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. وسى كەزدە ءى. جانسۇگىروۆ پياتاكوۆتىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن قولداپ، وسى 1937 -جىلدىڭ 2-اقپانىندا «كەك» دەگەن ولەڭىن جاريالادى. وندا:
بارەكەلدى، حالقىم سوتى، جاقسى ايتتىڭ!
بيلىگىڭمەن جۇرت اشۋىن جۇباتتىڭ.
حالقىم سۇيگەن ءستاليندى اتپاق بولعان،
اسىرەسە، پياتاكوۆتى جاقسى اتتىڭ! - دەپ جازدى. ال ارادا شامالى ۋاقىت وتكەن سوڭ ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ءوزى دە «ۇلتشىل-فاشيست» دەپ ايىپتالىپ تۇتقىندالدى، اتىلدى.
37-جىلدىڭ دۇربەلەڭى كەزىندە «حالىق جاۋلارى» ۇستالىپ، دۇركىن-دۇركىن سوت ءوتىپ جاتقاندا، باسپا سوزدە بۇل جاعدايدى قولداعان ماقالالار، ولەڭدەر ءجيى جاريالاندى. حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ مەن جازالاۋدى پارتيا ساياساتى دەپ تۇسىنگەن ينتەلليگەنتسيا قالىس قالمادى، قولداۋعا ءماجبۇر بولدى. ج. جابايەۆ «كەكتى اشۋ» دەپ اتالاتىن جىرىندا تروتسكي، زينوۆيەۆ، كامەنيەۆتەردى «ءيت، قارا بەت، قاسقىر» دەپ نەبىر سوزدەرمەن توپەلەسە، جىردىڭ سوڭىندا ولاردى «اتىلسىن!»، «جاساسىن كۇنىم - ستالين!» دەپ اياقتادى. ال «حالىق جاۋلارىن» تاۋىپ جازالاعان، كەيىن ءوزى دە وسى جازالاۋ ماشيناسىنىڭ قۇربانى بولعان ستاليندىك ناركوم ەجوۆقا (ارينە، ارنايى تاپسىرمامەن) ولەڭ ارنادى:
گۇل جايناپ، ءسان تۇزەگەن قالا، دالا،
التىن زەر شاپان كيگەن ساي مەن سالا.
سۇيەدى ءسىزدى ءبارى، ەجوۆ جولداس،
ەلىندە قازاقستان قارت پەن بالا.
مۇنىڭ ءوزى، توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ اشى شىندىعى بولۋمەن قاتار، قازاق زيالىلارىن تاعدىر تالقىسىنا ءارى تالكەگىنە سالعان تاريحتىڭ قاسىرەتتى ءبىر كەزەڭى. ارينە، ءبىز 37-جىلدىڭ زۇلماتىنا بايلانىستى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرىن اقتاۋ مەن ەكىنشىسىن كىنالاۋ، ايىپتاۋ ماقساتىن قويىپ وتىرعان جوقپىز. سولاي بولعانمەن، تاريحتىڭ دوڭعالاعى كەرى اينالمايدى. تاريحتىڭ وتكەنىن تارازىلاۋ، ودان ساباق الۋ - بۇگىننىڭ ەنشىسىندە. سونىمەن قاتار وتكەن 30-جىلداردىڭ قارالى تاريحىنان ازدى-كوپتى حابارى بار جان «نەگە بۇلاي بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. ءبىز دە سوعان قوسىلامىز.
قۇرمانعالي داركەنوۆ، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
