سارى ارقا گازەتى، 1919 -جىل: ناۋرىز
ناۋرىز ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ جاڭا جىلى باستالاتىن اي - ناۋرىز. جالعىز قازاقتىڭ ەمەس، جالپى تۇرىك ەلدەرىنىڭ جاڭا جىلى باستالاتىن اي. ەسكى جىل ءوتىپ، جاڭا جىل كىرگەندە، وتكەن جىلدا جۇرت قانداي كۇيدە بولدى، باسىنان قانداي كەيىپتەر كەشىردى، قانداي قۋانىش، قانداي كۇيىنىش كوردى، جاڭا جىلعا قاي تۇردە كەزدەسەدى، شولىپ، قىسقاشا جازىپ، جۇرتدىڭ قۇلاعىنا سالاتىن گازەتتەردىڭ ادەتى.
ورىس، نوعاي گازەتدەرى يانۆار ايىن جىل باسى ساناپ، جىلدىق ەسەپتەرىن جازعاندا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاڭا جىلىمىزدى - ناۋرىزدى كۇتىپ، ۇندەمەگەن ەدىك. جاڭا جىلىمىزدى باستايتىن ناۋرىز ايى تۋعان سوڭ بىزدە وتكەن جىلدا باسىمىزدان نە كەشىرىپ، قانداي كۇيدە بولدىق، ۇلتتىعىمىزدى ءتىرىلتۋ جولىندا نە قىلدىق، سونىڭ جايىنان تيسە قازىپ جازباساق دا، ەپتەپ شولىپ ءوتىپ، جۇرتىمىزدىڭ الدىنا سالۋدى بورىش كوردىك. بىلتىرعى ناۋرىزدا قازاق حالقىنىڭ قاباعى كىربەڭ ەدى. ۇلتتىق، جۇرتتىق ىستەرىمىز قاعىنعان كوپشىلدەردىڭ كىر قولىندا، ازاماتتارىمىز قۋعىندا، سويلەۋگە ءتىلىمىز، الىسۋعا قولىمىز، ايتىسۋعا جولىمىز بايلاۋدا ەدى. ۋاقىتشا حۇكۇمەتتى قۋىپ، قۇرىلتايدى تاراتىپ، جول، جوبا، ەرەجەنى تاپتاپ، قاراڭعى نادانداردى ازعىرىپ، سوڭىنان ەرتكەن قاھارلى كوپشىل دەرتىنىڭ تولقىنى قاپتاپ كەلە جاتقانىن كورگەن، ەجەلدەن سىنالىپ سەنىمدى بولعان ازاماتداردىڭ ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن ساقتاپ، باسىمىز بەن مالىمىزدى قورعاپ كوپشىلدەردىڭ «ورتاقشىل» قۇرىعىنا ىلىنبەسكە شارا ىزدەپ، جالپى قازق- قىرعىز جۇرتىن جيىپ، ءوز باتاسىن بەرىپ جاساعان الاش- وردا ىسكە كىرىسپەي تۇرعاندا، الدىندا ەكى اي بۇرىن لەپىرگەن جۇرەك تاسىعان كوڭىل بىلتىرعى ناۋرىزدا قامىعۋدا ەدى. وزىمىزدەن شىققان ازعىندار، تالاي سىننان وتكەن، جۇرت ءۇشىن وتقا كۇيىپ، وققا تۇرعان شىدامدى، ەر، كوسەم ازاماتتارىمىزدى بۇعىپ ءجۇرىپ بۇركەۋ ءىس قىلۋعا دىلگەر قىلعانى وتكەن جىلى ەدى. قازاق، قىرعىز ەلىنىڭ وقىعان، بىلگىش ازاماتدارى باعىناتىن ءوز وردامىز بولۋ ءۇشىن، كوپشىلدەردەن ەلدى قورعاپ جۋىتپايتىن كۇش بولۋ ءۇشىن «باقىلاۋشى» دەگەن ات قويىپ، الاش اسكەرىن جاساماققا قىلعان العاش ءوز باتاسى بويىنشا، سەمەيدىڭ وبلاسنوي قازاق كاميتەتى وقىعان جاستاردى باسشى قىلىپ، قازاق جىگىتتدەرىنەن اسكەر جاساي باستاعانى وتكەن جىل ەدى. وزىمىزدەن شىققان بۇزاقىلار كوپشىلدەرگە بارىپ، سىبىرلاپ ايتىپ، ۇيرەنۋدە جۇرگەن جىگىتتەردى اتقىلاتىپ، قۋعىزىپ، وتكەن ناۋرىزدا «تۇڭعىش قۇربان» مارقۇم قازيدىڭ قانىن توككىزگەنى وتكەن جىل ەدى.
اقشا بەرسە اكەسىن ساتقان اڭقاۋ، ارامزا كوپشىلدەردەن استىرتىن ساتىپ العان از قارۋ- قۇرالىمىزدى كوپشىلدەرگە ولجالاتىپ وزىمىزدەن شىققان بۇزاقىلار تالاتقانى وتكەن جىل ەدى. «سەمەي وبلاسىنداعى بەس دۋان قازاقتارىنىڭ وكىلدەرىمىز»، قارا قۇلاق قاسقىردىڭ شامى دەگەندەي، «قازاق كاميتەتىندەگى ادامدار بايشىل، قازاق كەدەيلەرىنىڭ قامىن ويلامايتىندار» دەپ وزىمىزدەن شىققان بۇرالقى بۇزاقى ارامزالار كوپشىلەردىڭ كۇشتى جەرلەرىنە شاعىم تەلەگرامداردى جازدىرعانى وتكەن جىل ەدى.
جۇرتىمىز: « ءىسىمىزدى اتقارىپ مۇڭ مۇقتاجىمىزعا يە بول» دەپ سايلاعاندا «كوپشىل حاكىمشىلىگىن تانى!» دەگەن جوق تا «سەندەردى حاكىم دەيمىز با، دەمەيمىز با، - ونى مايدا قۇرىلاتىن قازاقدىڭ وبلاسنوي سيەزى شەشەدى» دەپ، كوپشىلدەردىڭ قىسۋىنان، سەمەيدىڭ وبلاسنوي كاميتەتى بۇلتارعانى بىلتىرعى جىل ەدى. سونىمەن جان ساقتاپ ەلدىڭ ەركىن كوپشىلدەرگە بەرە قويماي، وبلاسنوي قازاق كاميتەتى استىرتىن ۇيىم جاساپ، اقشاعا اكەسىن ساتقان كوپشىلدەردىڭ قىزىل جاراندارىنان قارۋ- قۇرال ساتىپ الىپ قار كەتە، جاز شىعا كوپشىلدەرگە قارسى قيمىل قىلماققا بەلىن بەكەم بايلاعانى بىلتىرعى جىل ەدى. كوپشىلدەردەن قاشقان ورىس افيتسەرلەرىن، ءجاي كىسىلەرىن الىپ، ەل ەلدەن ەر كوڭىلدى جىگىتتەردى جيناپ، توبەلەسۋ ادىسدەرىنە ۇيرەتتىرىپ، كوپشىلدەردى قۋىپ جىبەرۋگە حاكىمشىلىكتى تارتىپ الۋعا دايارلانعانىمىز وتكەن جىلى ەدى. كوپشىلدەرگە قارسى ورىس تاپتارىنىڭ جاسىرىن جاساعان ۇيىمى ءبىزدىڭ قازاق ۇيىمىنا قوسىلىپ، تىلەۋلەس بولىپ، بىرگە قىزمەت قىلىسقانى وتكەن جىل ەدى. ولاردىڭ دا، ءبىزدىڭ دە جولىمىز ءبىر بولعاندىقتان ات بولسىن، اقشا بولسىن، قارۋ- قۇرال بولسىن كوپشىلدەرگە قارسى ورىس ۇيىمىنا بەرىلگەنى وتكەن جىل ەدى. سونى مەن كەلىپ، مايعا جەتىپ، وبلاسنوي قازاق سيەزىنە 5 دۋاننان 316 كىسى كەلىپ، كەڭەس اشىلعاندا ارامىزعا ىرتكى سالماق ماقساتپەن، قىستاي بوي كورسەتپەي بۇعىپ ءجۇرىپ، كوپشىلدەردى جاۋىقتىرىپ، بىزگە ايتاقتاعان نۇرعالي قۇلجانوۆ قۇلدىق ۇرىپ، سوۆدەبتىڭ باستىعى ۆەتسۋاگەرگە بارىپ، سىرلاس بولىپ، الاش قالسىندا «ميتينگ» (توپ) جاساپ، توپتىڭ كوبى سايلاماسا دا، اڭعارماعان اڭقاۋ 10 شاقتى كىسىنىڭ «كەدەيشىلمىن» دەگەن قىزىل ءتىلىن ايىرىپ، «وبلاسنوي قازاق سيەزىندە الاشتاعى كەدەيلەردىڭ اتىنان سويلەۋگە وكىل ەتەمىز» دەگەن وكىلدىك قاعاز الىپ، كوپشىلدەرگە قارۋ اسىندىرىپ، قىلىشتارىن كەزەتىپ، سيەزگە ەرتىپ كەلىپ، كەزەكسىز ءسوز سويلەمەك بولعانىنا كونبەگەن سيەزدى نۇرعالي قۇلجانوۆتىڭ قۋدىرعانى وتكەن جىل ەدى. كوپشىلدەرگە قوپاق كىرگەنىن سەزىپ، سيەزگە كەلگەن وكىلدەردىڭ ىشىندە جۇرەگى لوبلىعاندارى قاشقاندا، شىن ۇلتشىلدارىن قايتارماي الىپ قالىپ، الاشتا نەشە دۇركىن كەڭەس جاساپ، اياعىندا ازعىن كوپشىلدەردىڭ ازۋعا، جاماندىقتىڭ توزۋعا بەت العانىنا كوزدەرىن جەتكىزىپ، قارۋلاندىرىپ، سەمەي مەن الاش قالالارىن تۇس- تۇسىنان قاماعان وتكەن جىل ەدى. جاڭبىرشا جاۋعان مىلتىق وقتارى ۇستىمىزدەن دە، قاسىمىزدان دا ءوتىپ جاتقاندا، جۇرتىمىز ءۇشىن شىداپ، كوپشىلدەر مەن اتىسۋعا انت ءىشىسىپ، باتا قىلىسقان وتكەن جىل ەدى. ءبىز قاشىپ، قىرعا بارىپ، اسكەر جاساپ جاتقاندا، كوپشىلدەر مەن ءبىر جولا قونىستاسىپ، قازاق كاميتەتىنىڭ كەڭسەسى مەن باسپاحاناسىن كوپشىلدەردى ەرتىپ بارىپ، نۇرعالي قۇلجانوۆتىڭ تالاتتىرعانى وتكەن جىل ەدى. قۇداي ءىيىپ، كوز جاسىمىزدى كورىپ، ءبىر تامشى قانىمىزدى اعىزباي، كوپشىلدەردى دۇركىرەتىپ، الاش پەن سەمەيدەن قۋعان وتكەن جىل ەدى.
قىردا، شىڭعىس تاۋىندا، اسكەر جاساعان ءالي- حان، حالەل، ءالىم- حان، جاقىپ، تۇراعۇل، احمەتجان، يمام، ءمىرجاقىپ، سادىق، شاھكەرىم تاعى باسقا الاش ازاماتتارىنىڭ الاشتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، ايعا باتا، كۇنگە سالام قىلىپ، مەرەيى ءۇستىن ماسايراپ، لەك- لەك الاش جىگىتتەرىمەن سەمەيگە كەلگەن وتكەن جىل ەدى. قۇلىندى دالاسىندا بوسىپ جۇرگەن كوپشىلدەردى قۋىپ جەتىپ، مىڭىنا ءبىر الاش قارسى تۇرىپ، قايرات قىلعان وتكەن جىل ەدى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي قۋانىپ، الاش بالالارى ات، اقشاسىن اياماستان الاش جولىنا، ۇلت ىسىنە بەرگەنى وتكەن جىلى ەدى. «باعىناتىن ورداڭ، قارايتىن حۇكىمەتىڭ ءوزىڭنىڭ ءوز توبىڭ سايلاعان مەن» دەپ قازاق- قىرعىز حۇكىمەتى - الاش- وردا جاريا قىلعانى وتكەن جىل ەدى.
«كوتەرىلگەن الاش تۋىن جىقتىرماسقا مال تۇگىل، باسىمىز قۇربان» دەپ، الاشتىڭ ازاماتتارى اسكەرلىككە تۇسكەنى وتكەن جىلى ەدى. الاشتان سوڭ تۋسا دا، زور تۋىپ، الاشتىڭ ءورىسىن تارىلتپاققا، مارقۇم اعالارىنىڭ تۇتىنعان جولىن ۇمىتباي وكسىگەن ازبانداردىڭ الاش وردانىڭ اياعىنا كۇرمەۋ سالىپ، سوندىرمەككە تىرىسقانى وتكەن جىلى ەدى. العى ىعاي مەن سىعاي جينالىپ، ىرىگەن روسياعا ۇيىتقى - كىندىك حۇكۇمەت جاساۋ توبىندا ۋفادا بولعان مەملەكەت كەڭەسىندە، الاشتىڭ بايگەگە قوسىلىپ، مۇشە العانى وتكەن جىلى ەدى. روسسياداعى توقسان ءتۇرلى حالىقتا تىنىشتىق، بىرلىك، بۇتىندىك بولۋىن ويلاپ، قۇرىلتاي اعىزالارىنىڭ جاساعان حۇكۇمەتى - سامار كاميتەتى الاش اۆتونومياسىن تانىپ دەكلاراتسيا - بايانداما شىعارعانى وتكەن جىلى ەدى.
تالاي كۇن تولعانىپ توقىراعاندا جاسالعان ديروكتوريانى - جالپى روسيا حۇكۇمەتىن، قولىنداعى ىستىگى مەن شوقپارىنا سۇيەنگەن ءبىر توپ كازاك- ورىس افيتسەرلەرىنىڭ قۋعانى وتكەن جىلى ەدى. قۇلاماس بۇرىن بىتىراعان روسيانى جيىپ، باۋىرىنا باسپاق بولعان ديرەكتوريانىڭ ءبىزدىڭ الاش اۆتونومياسىنىڭ جۇمباعىن شەشۋدى كىدىرتىپ، التى الاشتىڭ جۇمىسىن باسقاراتىن باس وكىل، وعان بىرنەشە سەرىك، الاش قۇرىلتايىنىڭ زاڭ جوباسىن جاسايتىن كاميسسيا بەرمەك بولىپ، بايانداما شىعارعانى وتكەن جىلى ەدى.
ساياسات اۋاسىنىڭ اعىمىن اڭدىپ اڭعارعان قازاق- قىرعىز حۇكۇمەتى الاش- وردانىڭ داعدارىس قىلعانى وتكەن جىلى ەدى. ورداسىنىڭ قاباعىنا قاراپ، شاشاۋ شىقپاي قىمتالىپ، اقىرعان ازبانداردىڭ ايبارىنان قورىقپاي، زارەسى كەتپەي، بۇرسەكتەپ الدىنا تۇسپەي، الاش بالالارى كىدىرىس قىلعان وتكەن جىل. ۇيىمدى قازاق حالقىنىڭ اڭىزىن بايقاپ، ءوزى تىلەنىپ تىككەن ورداسىنا كوڭىل بەرىك، بويى بەكەم، سەنىمى مول ەكەنىن سەزىپ، ادىراڭداعان اۋىلدىڭ ارباسۋعا شاقىرىپ، اڭداسپاققا، سويلەسىپ كەلىسپەككە كىرىسكەنى وتكەن جىل. سويلەسكەلى ەكى اي بولىپ، ءسوز اياعى نەگە توقتاپ، نەمەن تىنىپ بىتپەستەن جاڭا ناۋرىزعا - جاڭا جىلعا شىعارىپ سالعان وتكەن جىل. الاجازداي اۋىرەلەنىپ، جيناعان ازعانتاي الاش جىگىتتەرىن «جەتىسۋعا بار، ونداعى اعايىندارىڭدى كوپشىلدەردىڭ قىرۋىنان قۇتقار!» دەپ، اقسارباستى ايتىپ، ءتۇن ىشىندە مەشىتكە اپارىپ، اقساقالدار باتاسىن بەرىپ، وقىعاندار ونەگە ايتىپ، قولدارىنا كوسەۋ ۇستاتىپ، مايدانعا اتتاندىرعان وتكەن جىل. قوستانايدا ەكىنشى، جامان قالادا 3- ءىنشى، ءتورتىنشى، ورالدا 5- ءىنشى، 6-ىنشى قازاق پولكتەرى جاسالىپ، ەل قورعاۋعا شىققانى وتكەن جىل.
بۇلاردان باسقا الاشدا ەر كوڭىلدى قازاق جىگىتدەرىنەن 1 ءنشى پولك پەن افيتسەر شىعاراتىن مەدرەسەنى ءوزىمىزدىڭ قازاق كاپيتان حاميد توقتاميشوۆتىڭ، وسكەمەندە بىزدەن بيلىكسىز باستاسادا، ءبىز قىرىن كوزبەن قارامايتىن بولعان سوڭ ەكىنشى ەر كوڭىلدى قازاق پولكى جاسالا باستاپ، جاڭا ناۋرىزعا شىعارىپ سالعان وتكەن جىل. الاشتا مۇعالىمدىك كۋرسى اشىلىپ، شالا شارپى قازاق وقىتۋشىلارىن شىعارىپ، ەلگە تاراتىپ، ۇلتتىق جۇرتتىق نامىستارىنىڭ تۇقىمىن جاس قازاق بالالارىنىڭ جۇرەگىنە ەككەن جىل.
ەل ءىشىن سۇزەك جايلاپ، تالاي ۇلتشىل، قىرشىن جاستاردى كەمەلىنە كەلتىرمەي، تالاي كەمەنگەر اقساقالداردى ەلىنە ۇيىتقى بولدىرماي، جەلكەسىن قيعان وتكەن جىل. جات اۋىلدىڭ جۇگەنسىز تەنتەكتەرى ەلىرىپ، ەلىمىزگە شىعىپ، قاتىن بالامىزدىڭ ۇرەيىن قاشىرىپ، قارسى كەلگەندى ءولتىرىپ، ءولمىشى قىلىپ، دۇرە سالىپ، مالىمىزدى تالاپ، جولسىز ايىپ العان وتكەن جىل.
ءسويتىپ، قامىققان، داعدارعان كۇيدە وتكەن جىلدىڭ اياعىن شىعارىپ سالىپ، جاڭا جىل، ناۋرىزعا كەزدەسىپ تۇرمىز. وتكەن جىلدىڭ باسىندا مۇڭايىپ، ورتاسىندا ماسايراپ، اياعىندا قامىعىپ تۇرمىز. جاڭا ناۋرىز قۇتتى بولىپ، قۇداي جۇرتىمىزدى امان قىلسا، الاش- وردامىز تىگىلمەي قالماس دەگەن ءۇمىت بەن جاڭا جىلعا كىرىپ تۇرمىز.
ناۋرىز قۇتتى بولسىن، الاش!
جاساسىن الاش- وردا!
جاساسىن قازاق!
«سارى ارقا» گازەتى. №74. 26- مارت 1919.
توتە جازۋدان كيريلل الىپبيىنە تۇسىرگەن اباي مىرزاعالي
