تالاس وماربەكوۆ: 1916 -جىلعى كوتەرىلىس جان- جاقتى زەرتتەلە قويعان جوق

الماتى. قازاقپارات - ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، قازۇعا قۇرمەتتى مۇشەسى تالاس وماربەكوۆتىڭ 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىستى ايتار ءوز تۇجىرىمى بار. بۇل تاقىرىپ، تولىق زەرتتەلە قويعان جوق دەپ سانايتىن عالىم، «قازاقپارات» تىلشىسىمەن بولعان سۇحباتتا ءوز پىكىرىن ايتتى.

 - تالاس اعا، 1916 جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس عىلىمي تۇرعىدا تولىق زەرتتەلىپ بولدى ما؟ اڭگىمەنى وسىدان باستاساق...

- ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە جاڭاشا باعا بەرىلدى دەپ ايتا المايمىز. بۇل تاقىرىپ، شىنىن ايتقاندا، جان- جاقتى زەرتتەلە قويعان جوق. كەرىسىنشە، كەڭەستىك جۇيە تۇسىندا وندىرىلە زەرتتەلدى. ال ەندى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، بۇل تاقىرىپقا دەگەن قىزىعۋشىلىق جوعارى بولمادى. سوندىقتان دا، بۇل ماسەلە تولىق زەرتتەلمەي جاتىر. ويتكەنى، 1991 -جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، بۇرىن جابىق بولعان، تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرى اشىلىپ، زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە العا شىقتى. مىسال ءۇشىن، كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزدەرىندەگى كوتەرىلىستەر، 1929-31 - جىلدارى بولعان، «ابىرالى»، «سوزاق»، «اداي»، «شۇبارتاۋ»، ت. ب كوپتەگەن كوتەرىلستەرگە جاڭاشا كوزقاراسپەن تاريحي باعا بەرىلۋى كەرەك بولدى... ودان كەيىن، 1986 -جىلى بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلكەن ماسەلە بولدى. بيىل مىنە، ونىڭ 30 جىلدىعى. وسىدان كەيىن، الاشورداعا بايلانىستى، الاشوردانىڭ وسى كوتەرىلىستەرگە قاتىسى زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە العا شىعىپ كەتتى. تاريح عىلىمى قازىر سونىمەن الەك... 1916 -جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءوزى ونشا وزەكتى تاقىرىپ بولماي تاسادا قالىپ وتىر. سوسىن، «امانگەلدى يمانوۆتى الاش قوزعالىسى وكىلدەرى ولتىرگەن» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە ارتىق اڭگىمەلەر ايتىلىپ كەتتى. تاريحقا كومەكتەسپەيتىن اڭگىمەلەر ورىن الىپ وتىر.

 - بۇل تاقىرىپتىڭ اشىلماي جاتقان تۇسىن ناقتى ايتا الاسىز با؟

- 1916 -جىلعى كوتەرىلىسكە عالىمدار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق ءارقاشان دا بولدى. 1991 -جىلى بۇل كوتەرىلىستى اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ «ۇلت- ازاتتىق ريەۆوليۋتسيا» دەپ باعالاسا، بەيسەمبايەۆ دەگەن تاريحشى مۇنى «ۇلت- ازاتتىق سوعىسى» دەدى. بۇل بەرىلگەن باعالارعا قاتىستى، اتالعان تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن ارىپتەسىمىز، عالىم مامبەت قويگەلديەۆ ءوز تۇجىرىمىن ايتتى.

«1916 -جىلعى كوتەرىلىس ريەۆوليۋتسيا دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى ءۇشىن ونى ۇلتتىق يننتەليگەتسيا باسقارۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇلتتىق ورتالىعى، سوسىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ «تاۋەلسىزدىك الۋ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋ» دەگەن سەكىلدى الدىنا قويعان ساياسي ماقساتى بولۋى كەرەك ەدى. مۇنداي بەلگىلەر بولماعاندىقتان، ونى ريەۆوليۋتسيا دەپ ايتا المايمىز»، - دەدى.

ال، ەندى مۇنى «سوعىس» دەپ باعالۋعا ارينە، بولمايدى. سوعىس بولۋى ءۇشىن، اسكەر شەپ قۇرىپ، مايدان دالاسىنا شىعۋى كەرەك. تىپتەن، ول پارتيزان سوعىسى بولعاننىڭ وزىندە دە وندا ارميا، ورتالىقتان باسقارىلاتىن وتريادتار، كوماندالىق اسكەري شتاب بولۋى كەرەك. ونداي ارينە، بولعان جوق. بۇل كوتەرىلىس بىتىراڭقى بولدى. ال ەندى بىزدە مىناداي كەمشىلىك بار تاريحشىلاردا، ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسى دەگەن ءسوزدى «ۇلتتىق» دەگەن سوزبەن شاتاستىرامىز. وسى جاعىنا تەرەڭ نازار سالايىق.

 جالپى، قازاقستانداعى 1916 -جىلعى كوتەرىلىستەردى مەنىڭ ويىمشا، تۇتاس العاندا، مىسالى قارقاراداعى «البان» كوتەرىلىسى، الماتىنىڭ باتىسىنداعى دۋلاتتاردىڭ بەكبولات اشەكەيەۆ باستاعان كوتەرىلىسى، شىعىس قازاقستانداعى نايماندار، ارعىنداردىڭ كوتەرىلىسى، تورعايداعى ءابدىعاپپار جانبوسىنوۆ پەن امانگەلدى باستاعان قىپشاقتار، ايجارقىن قاناي ۇلى باستاعان كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ كوتەرىلۋىن، ءار جەردەگى قوزعالىستاردى تۇتاستاي اتاعاندا ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس دەپ باعا بەرۋگە بولادى. ءبىراق، ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارايىق: مىسالى، 1916 -جىلعى تورعايداعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار قارقاراداعى البانداردىڭ كوتەرىلىسىن بىلگەن جوق قوي. ءوزارا بايلانىسى بولعان جوق. ءتىپتى، البانداردىڭ كوتەرىلىسىنىڭ الماتىنىڭ باتىسىنداعى بەكبولات اشەكەيەۆ باستاعان كوتەرىلىسپەن بايلانىسى بولعان جوق. مىنە، وسىنداي بىتىراڭقى كوتەرىلىس بولدى. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى رۋلار بولدى. مۇنى ايتۋعا ءالى كۇنگە دەيىن باتپاي وتىرمىز. رۋلىق كوتەرىلىستەردى «ۇلتتىق كوتەرىلىستەر» دەپ اتاۋعا بولادى. ويتكەنى وعان، ءبىر نەمەسە ەكى رۋدىڭ وكىلى، ياعني قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قاتىسىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى تۇردى، ونى نەگە «ۇلتتىق كوتەرىلىس» دەپ ايتپايمىز؟

مىسالى، تورعاي كوتەرىلىسىنە قاتىسقان نەگىزىنەن، ارعىندار مەن قىپشاقتار. ءابدىعاپپار جانبوسىن ۇلىن قىپشاقتار حان سايلادى، ارعىندار وسپان شولاق ۇلىن حان سايلادى. ال، ار جاعىنداعى ىرعىزعا كورشى كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى اقجارقىن قاناي ۇلىن حان سايلادى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، ايجارقىن قاناي ۇلى كەيىنگى ۇجىمداستىرۋ جىلدارىنداعى كوتەرلىستە دە، 14 جىلدان كەيىن حان سايلاندى. 1930 -جىلى ول كۇلقامىس دەگەن جەردە قىزىلداردىڭ قولىنان مەرت بولدى. ايجارقىن قاناي ۇلى باستاعان كوتەرىلىسشىلەر 1916 -جىلى ءابدىعاپپار جانبوسىن ۇلىنىڭ قولىنا قوسىلىپ، ءابدىعاپپاردىڭ كومەكشىسىنە اينالدى. باسىندا ونى حان سايلاعان. ول جازالاۋشىلارعا قارسى تاباندى كۇرەسىپ، ۇرىس دالاسىندا قايتىس بولعان ادام. ناعىز باتىر - سول.

مىنانى، ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، مىسالى مۇستافا شوقاي - دەربەس كوزقاراسى بار، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىققان ادام. كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ كوممۋنيستىك رۋحتا جازعان ەڭبەگىن سىنادى. باسى ت. رىسقۇلوۆتان، س. اسفەندياروۆتان باستاپ... يدەولوگيالىق تۇرعىدا اۋىتقۋمەن تاريح جازعانى ءۇشىن شەت ەلدە وتىرىپ سىنعا الدى. ال، سول كىسى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە 1916 - جىلعى كوتەرىلىستى «ۇلتتىق كوتەرىلىس» دەپ باعالادى.

سوندىقتان، ءبىز ۇلت- ازاتتىق دەگەن ءسوزدى ابايلاپ قولدانۋىمىز كەرەك. ۇلت- ازاتتىق دەگەن ۇلكەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي تالاپتار قويىپ، بۇكىل ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، ۇلتقا تاۋەلسىزدىك الىپ بەرەتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتەتىن، جالپى حالىقتى بىرىكتىرگەن دەربەس قوزعالىستاردى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس دەپ اتاۋعا بولادى. جالپى، قازاق دالاسىندا بولعان 1916 -جىلعى بارلىق قوزعالىستى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس دەپ اتايمىز. ال، جەكە- جەكە، امانگەلدى باستاعان تورعايداعى، انا قارقاراداعى، ابىرالىداعى كوتەرىلىستەردى جەكە ايتقاندا ۇلتتىق قوزعالىس دەيمىز. ويتكەن، ول بەلگىلى ءبىر ايماقتا، بەلگىلى ءبىر اۋداندا عانا بولعان. ءبىر- بىرىمەن بايلانىسپادى. جەكە رۋلاردىڭ باس كوتەرۋىنىڭ سەبەبىمەن بولدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز، سەبەبى، 1916 -جىلعى كوتەرىلىستە رۋلىق ىنتىماق كۇشەيدى، قازىر سونى ايتپاي قالىپ وتىرمىز. وسىنى ايتۋىمىز كەرەك.

- نەگە ايتىلماي وتىر؟

- سەبەبى، ونى ەشكىم قابىلدامايدى. رۋ دەگەن سوزدەن بىزدە بيلىك تە، عالىمدار دا ات تونىن الا قاشادى. مەن مۇنى 1916 -جىلعى كوتەرىلىس تاقىرىبى شىققاننان ايتىپ كەلەمىن. مۇستافا شوقايدىڭ جازاتىنى بار عوي.. .

«1918 -جىلى ماعان تورعايدان ەكى- ءۇش جىگىت كەلدى. ولار: «ءسىز قىپشاق ەكەنسىز، ءابدىعاپپار مەن امانگەلدى جىبەردى، ءبىز انا تورعايداعى ارعىندارعا قارسى سوعىسايىق دەپ ەدىك، سوعان ءسىز ءبىلىمدى قىپشاق ەكەنسىز، ءبىزدى باسقارىڭىز، بىزگە ساياسي جەتەكشى بولساڭىز» دەدى. مەن قىپشاق تۇرماق، قازاق دەگەن ءسوزدى اۋزىما الماي، بۇكىل تۇركىستاندى بىرىكتىرەمىن دەپ جۇرگەن يدەيامدا ولاردىڭ شارۋاسى جوق ەكەن»، - دەپ جازادى.

 كوتەرىلىسشىلەردىڭ دەڭگەيىن وسىدان بىلۋگە بولادى. 14 جىلدان كەيىن امانگەلدىنىڭ اۋىلىندا تاعى دا كوتەرىلىس بولدى. ومار دەگەن كىسى حان سايلاندى. 1929 -جىلعى قىركۇيەك ايىنداعى باتپاققارا كوتەرىلىسى - سول 1916 -جىلعى كوتەرىلىستىڭ جالعاسى. ونىڭ دا ەرەكشەلىگىن ايتا كەتەيىك، قوزعاۋشى كۇشى جاعىنان العاندا ول دا رۋلىق كوتەرىلىس. ىرعىز كوتەرىلىسى دە رۋلىق كوتەرىلىس، «اداي» كوتەرىلىسى دە، اتى ايتىپ تۇر.. . سوزاق كوتەرىلىسىن تامالار جاساعان. سۇلتانبەك شولاق ۇلىنىڭ ءوزى دە تاما. تامانىڭ اقساقالدارىمەن اقىلداسىپ، باستاعان. ابىرالىدا ارعىندار كوتەرىلدى. شۇبارتاۋدا - كەرەيلەر. بۇل تاريحي شىندىقتى قالاي ايتپايمىز؟ وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ كوپ تومدىق قازاقستان تاريحىنداعى مونوگرافيالاردى الىپ قاراساڭىز، وسى ماسەلەنى كورمەيسىز... مەن ايتىپ وتىرعان رۋلاردى اتامايدى. اداي، تاما دەپ ايتۋعا بولمايدى ەكەن. جاڭادان كوتەرىلىپ جاتقان وسىنداي ماسەلەلەر بار...

 تاريحشىلاردىڭ ءوزى بۇل ماسەلەنى وسقىرىپ قابىلداپ، رۋلىق دەگەن سوزدەن قاشادى. ماسەلەن، اداي كوتەرىلىسىن ادايلاردىڭ رۋلىق كوتەرىلىسى دەپ ايتايىقشى، بالەگە قالاسىڭ... سوسىن، مۇنى تۇسىنبەگەندەر، تالاس وماربەكوۆ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى رۋلىق كوتەرىلىسكە اينالدىرىپ جاتىر دەپ شىعارادى. ايتپايىن دەسەڭ، تاريحي شىندىق - وسى. مەن ءوزىم رۋشىل ەمەسپىن. ويتكەنى، مەن رۋلار تاريحىنان كوپ تومدىق شىعارعان، رۋلار تاريحىن زەرتتەگەن اداممىن. مەن قازاقتىڭ رۋ رۋعا ءبولىنۋى بىزگە پايدا اكەلمەيتىنىن ەڭ جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ ءبىرىمىن. ونى ايتپايىن دەسەڭ، تاريحي شىندىق ايتىلماي قالادى. مەن دە ەل قۇساپ ايتا سالسام بولادى، ءبىراق ءوزىڭىز قاراڭىز.

 مىسالى، ەڭ قانقۇيلى بولعان قارقاراداعى الباندار كوتەرىلىسىن، قالاي ۇلت- ازاتتىق دەيمىز؟ وعان ءبىر، ەكى- اق رۋ قاتىسىپ وتىرسا، ول قالاي قازاق ۇلتىن ازات ەتۋ كوتەرىلىسى بولادى. ءسوز جوق، ورىس توتاليتاريزمىنە، پاتشالى رەسەي باسقىنشىلىعىنا قارسى شىقتى. سوندىقتان، قارقاراداعىنى ايتقاندا «ۇلتتىق كوتەرىلىس» دەۋىمىز كەرەك. ءدال سولاي، باتباققاراداعى، ابىرالىداعى كوتەرىلىستەردى جەكە- جەكە العاندا «ۇلتتىق» دەپ، ال تۇتاس سول زامانداعى كوتەرىلىستەر تۋرالى ايتقاندا «1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەر» دەپ ايتا الامىز. بەكبولات اشەكەيەۆ پەن امانگەلدى يمانوۆ بۇكىل قازاق دالاسىن، وڭتۇستىك، باتىس، شىعىس، سولتۇستىكتى بىرىكتىرىپ، اسكەر جيناپ شىققان جوق قوي... ولار جەرگىلىكتى جەردە پاتشا جارلىعىنا قارسى باس كوتەردى. وسى ماسەلەلەردىڭ بىرەۋى دە ءبىزدىڭ تاريحتا جازىلعان جوق. جەكە كوتەرىلىستەردى «ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس» دەپ، ايقايلاپ، تاريحتى بۇرمالاپ وتىرمىز.

- ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

 - 1916 -جىلعى كوتەرىلىستى ىندەتە تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت. 1916 -جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن اناۋ بالتىق جاعالاۋىنداعى مۇراعاتتاردى دا اقتارۋ كەرەك. مايدانعا قارا جۇمىسقا، «وكوپ» قازۋ جۇمىستارىنا بارعان قازاقتاردى سول مۇرعاتتاردان قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، ونداعى دەرەكتەر قازاقستانعا اكەلىنگەن جوق. 1916 -جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى ءبىز بىشكەك، تاشكەنت، وزىمىزدەگى ارحيۆتەردەن قاراۋمەن ءجۇرمىز. 1916 جىلعى قوزعالىس جالپى بۇكىل رەسەيلىك سيپات الدى. 1916 -جىلى قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتار بالتىق جاعالاۋلارىندا ايلاپ جاتىپ، جۇمىس جاسادى. ولارعا الاش قايراتكەرلەرى باردى. ماسكەۋ، لەنينگراد، تومسكىدە وقيتىن قازاق جاستارى ءبارى بارعان.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن قازاق جاستارى بارىپ تالاپتار قويدى. «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «سوعىس مايدانىندا قازاق جۇمىسكەرلەر» دەپ اتالاتىن ماقالادا قازاق ينتەلليگەنسياسى بىلاي دەپ جازدى: «قازاق جۇمىسكەرلەردى رەنجىتپەي جاقسى ۇستاۋ ءۇشىن، مىناداي شارتتار قويىلسىن: 1. قازاقتار ءوز الدىنا قوس بولسىن. ءوز اراسىنان اقساقال سايلاسىن، ءتىل بىلەتىن ءتىلماشتارى بولىپ، درۋجينا باستىقتارىمەن سويلەسۋ، حابارلاۋ ءۇشىن؛ 2. ناماز وقۋ سەكىلدى قۇلشىلىقتارىنان تىيىلماسىن، قاجەت ورنى بولسا، تابۋعا مۇمكىن بولعاندا ارالارىنا مولدا قويىلسىن؛ 3. تاماقتارى: شاي، قوي ەتى، ءتۇزداعان سيىر ەتى بولسىن. شوشقا ەتىن بەرۋگە بولمايدى. ۇن، تارى، ماي، ەت، شايلار قولدارىنا بەرىلسىن. ءوز ارالارىنان اسپاز سايلانىپ قويىلسىن؛ 4. قازاقتاردىڭ تازا تۇرۋىنا كوز سالىنسىن».

وكىنىشكە وراي، كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاريح عىلىمى قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تىل جۇمىسىنا الىنعان قازاق جىگىتتەرىنە كورسەتكەن كومەگى تۋرالى مۇلدە جازباۋعا، تىپتەن بۇل ماسەلەنى اۋىزعا الماۋعا تىرىستى. قازاق ينتەلليگەنتسياسى پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعى شىعىسىمەن- اق، قالىپتاسقان اۋىر احۋالدا تۋعان حالقىنا قولىنان كەلگەن كومەگىن ايانىپ قالمادى. سوسىن، تىلداعى قازاقتار اۋىلدارىنا قايتقاندا اداسىپ، اۋىلىن تاپپاي قالماسىن دەپ الاش قوزعالىسىنىڭ قازاقتارى ولاردى باسقارىپ، پويىزدارعا ءبولىنىپ، جول سىلتەپ، جولباسشى بولعان. بۇل دەرەكتەر الاش قوزعالىسى تۋرالى تاريحي قۇجاتتاردى اقتارعان كەزدە اشىلدى. ارنايى ەشكىم بەل شەشىپ، مۇنى اياعىنا جەتكىزىپ زەرتتەگەن جوق.

- ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، الاش زيالىلارى مەن 1916 - جىلعى كوتەرىلىس جەتەكشىلەرى اراسىندا تۇسىنبەستىكتەر بولدى، تارقاتىپ ايتا كەتەسىز بە؟

 - ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ وقيعادان 10 جىل وتكەندە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1926 - جىلى جازعان ماقالاسىندا 1916 - جىلعى قازاقتان قارا جۇمىسقا جىگىتتەر الۋ تۋرالى ماۋسىم جارلىعى شىققاننان كەيىنگى اۋىر احۋال جاعدايىنداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ داعدارىستى كوڭىل- كۇيىن تومەندەگىدەي بەينەلەيدى: «.. ءبىر كۇنى توبەدەن تۇسكەن جايدىڭ وعىنداي يۋن جارلىعى سارت ەتە ءتۇستى. بۇل جارلىقتىڭ بىزگە جايدىڭ وعىنداي كورىنۋى - قالىڭ قازاق ەلىنە ونىڭ اسەرى قانداي بولاتىندىعىن سەزگەنىمىزدەن ەدى. بۇل جارلىقتىڭ قازاق اراسىنا قالاي تارايتىنى، قازاق ەلى نە كۇيگە ۇشىرايتىنى كوز الدىمىزعا ەلەستەي قالدى. ءوز ومىرىمىزدە باسىمىزعا تۋماعان ۇلى داعدارىسقا ۇشىرادىق.

قايتپەك كەرەك؟ نە ىستەيمىز؟ ەلگە نە ايتامىز؟ ءبىزدىڭ باسشىلىعىمىز قانداي بولماق كەرەك؟ ەلدىڭ ريزالىقپەن كونگىسى كەلمەيتىنى، بالالارىن بەرگىسى كەلمەيتىنى، «سوعىس»، «سولدات» دەگەن سوزدەردەن ولەردەي قورقاتىنى، پاتشا وكىمەتىنە سەنىمى جوقتىعى بەلگىلى. «كونبە، بەرمە» دەيمىز بە؟ ونىڭ ءتۇبى نە بولادى؟ نەمىزگە سەنىپ، «كونبە» دەيمىز؟ كونبەيتىن كۇشىمىز قايدا؟ ءبىزدىڭ ۇيىمدا كۇش جوق. بارار جەر، باسار تاۋىمىز بەلگىلى... جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن قالقاقتاپ كەلە جاتقان نادان قازاق، ورىس وكىمەتىنىڭ تابانىندا ەزىلىپ كەلە جاتقان بيشارا قازاق كونبەيمىن دەسە قور بولماي ما؟ كونگەنى دۇرىس پا ەكەن؟ ەكەۋىندە دە زيان بار ەكەن. ەكى زياننىڭ قايسىسى جەڭىل بولار ەكەن؟ مىنە، ءبىزدىڭ باسىمىزدى داڭ قىلعان، ميىمىزدى اشىتقان، ۇلى داعدارىسقا قالدىرعان سۇراۋلار وسىلار ەدى. قايتكەندە بىزگە بۇل جولدىڭ بىرىنە تۇسپەسكە بولمادى»، - دەپ جازدى.

مىنە، بۇكىل قازاقتى تىعىرىققا تىرەگەن ماسەلە شىندىعى! كەزىندە وسىنداي قىسپاقتان شىعار جول تاڭداعان ءمىرجاقىپ ءاليحان بوكەيحانوۆپەن جانە احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرىگىپ جوعارىداعى داعدارىستان شىعۋدىڭ تومەندەگىدەي باعىتىن ۇسىنعان ەدى: پاتشا شەشىمىنە «كونگەندە جۇرتقا قانداي اۋىرلىق بار، كونبەگەندە قانداي اۋىرلىق بار؟ كونگەندە شارۋاعا كەمشىلىكتە كەلەر، بارعان جىگىت قازاعا دا بەينەتكە دە ۇشىرار، ءبىراق ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلماس (قازاعا ۇشىرار دەپ اۋرۋ- سىرقاۋدان بولعان قازانى ايتامىز، ايتپەسە سولدات قىلىپ المايدى، سوعىستان ولمەيدى) - كونبەگەندە كورەتىن اۋىرلىق: باعىنىپ تۇرعان ۇكىمەتتىڭ جارلىعىنان باس تارتساق، جاۋ جاعادان العاندا، باس قورعاپ ۇيدە قالامىز دەپ مەملەكەتكە قامشىمىزدىڭ ۇشىن بەرمەسەك، ۇكىمەت قۇر وكپەلەپ قويماس، كۇش جۇمسار، ول كۇشتى زاكونعا سۇيەنىپ ىستەر... مىنە، ءبىزدىڭ ەكى اۋىرلىق دەيتىنىمىز وسى. ءبىرى - بارسا شارۋاعا كەمشىلىك كەلىپ، الىنعان جىگىتتەر از قازاعا بەينەتكە ۇشىراعانى، ەكىنشىسى بارمايمىن دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە كەلەتىن زور بۇلىنشىلىك. وسى ەكى اۋىرلىقتىڭ جۇرت قاي جەڭىلىن تاڭداۋى كەرەك. ال ەل كوندى، كونگەندە نە ىستەۋ كەرەك؟ ەل باسشىسى ادامدار ادىلدىكپەن سپيسوكتى (ءتىزىم) وزدەرى تۇزەپ بەرۋ كەرەك. مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان، مىناۋ باي، مىناۋ كەدەي دەپ بولمەي، ساتىلماي دۇرىستىقپەن ءىس قىلۋ كەرەك».

كورىپ وتىرعانىمىز، الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعىنا امال جوق مويىنسۇنعان، قالىپتاسقان قيىن احۋالدى تارازىلاي كەلە ارتىن ويلاماي، اشۋ جەتەگىنە ىلەسكەن بەيبىت حالىقتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇزداي قارۋلانعان جانە جاقسى ۇيرەتىلگەن جازالاۋشى اسكەرىنە قارسى قويىپ قىرىپ الماۋدى ويلاپ، حالىققا «پاتشا جارلىعىنا كونىڭدەر» دەپ كەڭەس بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. الايدا، الاش كوسەمدەرىنىڭ وسىنداي، بارىنەن بۇرىن حالىق قامىن ويلاعان ىزگى نيەتى الاش قوزعالىسى باسشىلارىن كەرىسىنشە حالىققا قارسى تۇلعالارعا اينالدىرىپ، تىپتەن ولاردى ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي ەتىپ بايانداۋعا قۇشتار كەڭەستىك تاريحناما نازارىنا قاساقانا ىلىنبەي قالدى.

 وسى جەردە مىنانى دا ايتپاۋعا بولماس: الاش زيالىلارى قالىڭ قازاققا جاناشىر بولىپ قانا قويماي، كۇشى باسىم وتارشىل جۇيە قۇرساۋىنا، ورىس ايۋىنىڭ قايىرىمسىز قۇشاعىنا اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ قالماي، وزدەرى ارمانداعان جارقىن بولاشاققا قانتوگىسسىز بارۋدى دا ويلاستىردى. قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى كوزقاراسىنا جاسالعان تالداۋ ونىڭ بولاشاق ساياسي توڭكەرىستەن ءۇمىت كۇتكەنىن، ءبىراق ول توڭكەرىستىڭ ناقتى قاشان بولاتىنىنا كوزدەرى جەتە قويماعانىن كورسەتەدى. دەسەك تە، ءارقاشان ليبەرالدىق دەموكراتيا جولىن ۇستانعان ۇلت زيالىلارى وزدەرى ءارقاشان ادال قىزمەت جاساپ كەلگەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرىن توڭكەرىس جولىندا قۇربان ەتۋگە دە بارا قويماعان بولار ەدى. توڭكەرىستى پايدالانىپ، جەكە باس مۇددەسىن كۇيتتەپ، بيلىككە قول جەتكىزۋ الاش زيالىلارىنا جات نارسە ەدى.

 وسىنىڭ مىسالى جوعارىداعى م. دۋلاتوۆتىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1926 -جىلى جازعان ماقالاسىنداعى تومەندەگىدەي جولدار: «توڭكەرىس جولىندا قازاق جۇرتى قۇربان بولىپ- اق كەتسىن دەۋگە ءداتىمىز شىدامادى. سوندىقتان، ءبىز ەكىنشى جولدى قالادىق - كونۋ كەرەك دەدىك. وسىعان بەل بايلاعاننان كەيىن ەلگە كوزىنە ايتاتىن ءسوزىمىز دە، باسشىلىعىمىز دا وسى 19 بەتتە بولدى. تەك نەشە ءتۇرلى سىلتاۋمەن سوزا بەرۋ جاعىن عانا ەسكەرىپ وتىردىق: پىشەن شاباتىن كەز، ەگىن وراتىن كەز ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەلە جاتىر، ماۋلەت سۇراڭدار دەدىك، حالىق ءالى تۇسىنگەن جوق، ابدەن ءتۇسىنسىن، وسىعان پۇرسات سۇراۋ كەرەك دەدىك». حالىقتىڭ قارسىلاسامىن دەپ قانعا بوگىپ قىرىلىپ قالماۋىن ويلاعان الاش زيالىلارىنىڭ مۇنداي ادامگەرشىلىكتى باسشىلىققا العان گۋمانيستىك كوزقاراسى ءوزىنىڭ ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ، وعان شەكسىز بەرىلگەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايقىن كورىنىسى ەدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنان كەيىنگى كەزەڭدە جارىق كورگەن قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى بۇل پىكىردى مۇراعات جانە باسپا ءسوز دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدان ناقتى دالەلدەپ بەردى.

سوسىن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ امانگەلدى يمانوۆتىڭ ولىمىنە قاتىسى بار دەگەن ماسەلە. امانگەلدىنىڭ كەڭەستەر وداعى جاعىنا شىققانى، قىزىلدارعا كومەكتەسكەنى راس. امانگەلدى مەن ءابدىعاپپار دوس بولدى، ءابدىعاپپار الاش قايراتكەرلەرى جاعىنا شىقتى. ال، امانگەلدى قىزىلدار جاققا ءوتتى. بۇل كوممۋنيستەردىڭ سەپكەن «سمۋتاسى»، قۇيتىرقىلىعى بولدى. امانگەلدى باتىر بولعانىمەن، ساياسي ساۋاتى تومەن بولدى. وسى جەرگە كەلگەندە دە الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق ۇلتىن ازات ەتپەك بولعان يدەياسىن قارالاۋعا بولمايدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ باسى اشىلادى، ارينە. ول ءۇشىن 1916 -جىلعى كوتەرىلىستى جەتەر جەرىنە جەتكىزىپ زەرتتەۋ كەرەك.

- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت.

اۆتور: الماس مۇقاش ۇلى