1913-جىلى اۆتوكولىك وندىرەتىن زاۋىت سالماق بولعان قازاق كاپيتاليسى
استانا. قازاقپارات- اقمولا- استانا تاريحىنا قاتىستى ەسكى دەرەكتى كىتاپتاردا، العاشقى ۇلتتىق باسپاسوزدە اتى مەن زاتى اتالاتىن تۇلعالار بايمۇحامبەت پەن قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتار تۋرالى بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.
• قاراوتكەلدەن (قازىرگى استانا) العاش ساۋدا ورتالىعىىن اشقان. 2 ساۋدا ورتالىعى مەن 16 دۇكەنى بولعان.
• 2 كونديتەرسكي فابريكاسى بولعان. ءار قايسىندا 140 ادامنان جۇمىس ىستەگەن.
• 1-گيلديا كوپەسى دەگەن اتاعى بولعان.
• قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتىڭ بالاسى قازاق دالاسىنا العاش اۆتوموبيل اكەلگەن.
• 1913 -جىلى اقمولا قالاسىندا اۆتوكولىك وندىرەتىن زاۋىت سالۋ ماقساتىندا گەرمانيانىڭ «وپەل» اۆتوزاۋىتىمەن كەلىسم شارتقا وتىرعان.
• سول زامانداعى ءبىلىم الاتىن جاستارعا ارناپ مەكتەپ، مەدرەسە، مەشىت سالدىرعان.
• قازىرگى استانا قالاسىنىڭ تەمىرجول جوسپارىن جاساعان.
ⅩⅨ عاسىردىڭ اياق شەنى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ ءىرى كاپيتاليسى اتانعان، ميلليونەر، 1-گيلديالى كوپەس، سول كەزشە ايتساق، ءسىبىر-قىرعىز (قازاق) ايماعىنداعى بەدەلدى ساۋدا-ونەركاسىپ يەسى قوسشىعۇل اۋلەتىن ۇمىتۋ ەلدىككە دە، اقيقاتقا دا قيعاش.
حالىق «بايكوپ» دەپ كەتكەن بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆتىڭ اتا-تەگى - قۋاندىق ىشىندەگى التاي. ونىڭ الساي - قوجامقۇل - بيگەلدى - شاقا تارماعىنان، ودان تاعى 9 اتا تاراعان. سونىڭ ءبىرى - ءداۋىتباي، ودان اعايىندى قوسشىعۇل، مەڭدىعۇل تارايدى. قوسشىعۇلدان - بايمۇحامبەت. مەڭدىعۇلدان - تاماشال، ولاردىڭ دا ۇرپاقتارى بارشىلىق. ءبىز شاقانىڭ ۇلكەنى، ءداۋىتبايدىڭ اعاسى تىلەپتەن تارايمىز. ايگىلى ادەبيەتشى- پەداگوگ، اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ - ءبىزدىڭ اتالارىمىزعا نەمەرە. اقمولا ءوڭىرى - ەجەلدەن التاي، قارپىق، ەسەن، قارت، ءومىر، تەمىر ۇرپاعى جايلاعان قۇتتى مەكەن.
تاياۋدا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە (03.04.2024 -جىل) ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى سامات جۇماتاي ۇلى ءبىرتۋار تۇلعا شايمەردەن قوسشىعۇل تۋرالى «مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى، ءدىن قايراتكەرى» اتتى ماقالا جاريالادى. ول سوندا مارقۇم جايىق بەكتۇروۆ، شالقاربەك كارىبايەۆ «جازىپ العان شەجىرە» دەگەنگە سۇيەنىپ (ءوزىنىڭ ايتۋىنشا)، بايمۇحامبەت پەن شايمەردەندى ءبىر اتادان تۋعان اعا-ءىنى ەتىپ شىعارىپتى. بۇل - وقىرماندى اداستىراتىن مۇلدەم قاتە دەرەك. بايمۇحامبەت تۋرالى «جاڭاارقا» ەنتسيكلوپەدياسىندا، مەرزىمدى مادەني-تانىمدىق باسىلىمداردا ەلەۋلى ماقالالار جارىق كوردى. ءبىز جاس عالىمعا اۋىزشا دەرەكتەرگە ەمەس، عىلىمي جاريالانىمداردى سالىستىرا وقۋعا كەڭەس بەرەمىز. ەگەر تۇلعالاردى تەگىنە (فاميلياسى) قاراپ قانا «اعالى-ءىنى» ەتسەك، وتە ۇيات جاعدايعا تاپ بولۋىمىز مۇمكىن.
بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆ 1848 -جىلى تۋىپ، 1918 -جىلى قايتىس بولعان. حالىق ونىڭ بايلىعىنا قاراپ، بىردە بايكوپ، كەيدە مايكوپ دەپ اتاپ كەتكەن. ونىڭ تۋىپ وسكەن جەرى - قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانى اۋماعىنداعى قاراعاش، كەلتەتال، وركەندەۋ، اقتۇبەك مەكەندەرى. ول اكە- شەشەسىنەن ەرتە جەتىم قالىپ، اعايىندارى اراسىندا ەرجەتىپتى. سول كەزدەرى اقمولادان كەلىپ- كەتىپ كىرە تارتاتىن تاتار كوپەستەرىنە باسىندا كومەكشى، كەيىن دەلدال بولا ءجۇرىپ، اقىرى سولارعا ىلەسىپ، ءبىرجولا قالاعا كەتەدى. ونىڭ پىسىقتىعىن كورىپ وزىنە تارتقان ماعسۇت نوعايەۆ دەگەن قانى تاتار، زاتى قازاققا جاقىن كوپەس ەكەن. ول بايمۇحامبەتتىڭ ءىسى العا باسقان سوڭ پىسىقتىعىنا ريزا بولىپ، وعان قىزى ءمادينانى قوسادى، ەنشىسىن بەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە ساۋدا ءىسىن مەڭگەرىپ، دوڭگەلەتىپ اكەتكەن بايمۇحامبەت تەز ارادا قالانىڭ ءىرى بايلارى قاتارىنا قوسىلادى.
ⅩⅨ عاسىردىڭ اياق شەنىنىڭ وزىندە ورىس، تاتار بايلارىمەن تەڭەسكەن ول ءوزىنىڭ كاسىپكەرلىك ءىسىن جان- جاقتى جۇرگىزە باستايدى. ءىرى كولەمدەگى ساۋدا ىسىمەن قاتار ءوندىرىس ورىندارىن دا اشادى. سونىڭ ىشىندە كونديتەر فابريكاسى، تەرى-تەرسەك زاۋىتى، سابىن زاۋىتى، كىرپىش زاۋىتى، شارۋاشىلىق قۇرال- جابدىقتار شىعاراتىن زاۋىت سياقتى بىرنەشە كاسىپورىنى بولعانىن كونە كوزدەر مەن ءبىرقاتار دەرەكتى قۇجاتتار دا ايعاقتايدى.
ول ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا-اق كاسىپكەرلىك جانە ساۋدا ىسىمەن رەسەي، باتىس ەۋروپا، ورتا ازيا ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساعان. ونىڭ مۇنداي كوپەستىك دارەجەسىنىڭ ءوسۋىن 1906 -جىلى العان «2-گيلديا كوپەسى»، 1911 -جىلى العان «1-گيلديا كوپەسى» اتاعى دالەلدەيدى.
دامىعان باتىس ەۋروپادا، قالا بەردى پاتشالىق رەسەيدە ءىرى كوپەستەرگە بەرىلەتىن بۇل شەن وسى ەكى دارەجەلى اتاقپەن ايقىندالعان. گيلديا اتاعى ءاربىر ءىرى كوپەستىڭ ساۋدا-ونەركاسىپ سالاسىنىڭ اقشا اينالىمىنا قوسقان جارناسىنا قاراي رەسەي ونەركاسىپ جانە ساۋدا مينيسترلىگى تاراپىنان بەرىلىپتى. ءبىرىنشى گيلديالى كوپەستەر ءىرى قارجى كولەمىندە رەسەيدەن تىسقارى شەتەلدەرمەن ءىرى مولشەردە كوتەرە ساۋدا جۇرگىزۋگە، كاسىپكەرلىك قارىم- قاتىناستار جاساۋعا مۇمكىندىكتەر العان. وسىعان قاراعاندا ب. قوسشىعۇلوۆ جالعىز سول كەزدەگى قازاق دالاسىندا عانا ەمەس، رەسەي پاتشالىعىنداعى ءىرى كاسىپكەر- كوپەستەر قاتارىنان كورىنگەنى ءسوزسىز. مۇنى تومەندەگى دايەكتەردەن اڭعارۋعا بولادى:
سانكت- پەتەربۋرگتە جىلما-جىل شىعارىلىپ تۇراتىن «سيبيرسكي تورگوۆو- پرومىشلەننىي ەجەگودنيك» اتتى باسىلىمدا 1-گيلديا كوپەسى بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆتىڭ اتى مەن ونىڭ اينالىساتىن كاسىبى جونىندە مالىمەت بەرىلگەن. ماسەلەن، سونىڭ ءبىرى «سيبيرسكي تورگوۆو- پرومىشلەننىي ەجەگودنيك 1913 گودا، س- پب. 1913 گ.» باسىلىمىندا ب. قوسشىعۇلوۆ تۋرالى مالىمەتپەن بىرگە ونىڭ نەگىزگى اينالىساتىن قىزمەتتەرى كورسەتىلگەن. اتاپ ايتقاندا، وندا باكالەيا، كەروسين، مۇناي، بوياعىش (موسكاتەلنىە) تاۋارلارى، ىدىس جانە شارۋاشىلىق زاتتارى، شاي مەن قانت، پىرانىك، كامپيت سياقتى ت. ب. اينالىساتىن تاۋارلارى مەن وندىرىستەرى جونىندە ماعلۇمات جازىلعان. ول تۋرالى مالىمەت «تورگوۆو- پرومىشلەننىي پۋتيەۆوديتەل ي ادرەس- كالەندار اكمولينسكوي وبلاستي، گ. ومسك، 1911 گ.»، «سيبيرسكي تورگوۆو- پرومىشلەننىي ي سپراۆوچنىي كالەندار 1894-1907 گ گ. گ. تومسك» اتتى باسىلىمداردا دا ءجۇر.
ب. قوسشىعۇلوۆ - تاريحي اقمولا قالاسىن كوتەرۋگە اتسالىسقان تۇلعانىڭ ءبىرى. سول كەزەڭنىڭ ساۋلەتىنە قاراي جاڭا قۇرىلىستار سالعىزۋمەن دە اينالىسقان. سالعىزعان ەكى قاباتتى بىرنەشە ءۇيى، كاسىپورىندارى عيماراتتارى كەشەگى كۇنگە دەيىن ەلگە قىزمەت ەتىپ كەلدى. سونىمەن قاتار ول ەكى مەشىت، مەدرەسە سالدىرتقان. سوڭعىسىن اقمولالىق ءىرى كوپەس نۇركەي زابيروۆپەن بىرلەسىپ كوتەرىپتى. مۇنى ۇلكەن كوك مەشىت- مەدرەسە دەپ اتاعان. ول 70-جىلداردىڭ باسىندا بۇزىلىپ، ورنىنا وبكوم باسشىلارىنىڭ ءۇيى سالىنعان. قىزىل كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان مەدرەسە عيماراتى بۇگىندە بانك كەڭسەسىنە اينالعان.
ال كونديتەر فابريكاسى عيماراتى بەرتىنگە دەيىن كەڭەستىك تالاي كەڭسەلەر (باسپاحانا مەن گازەت رەداكسيالارى) ورنالاسىپتى. بۇل دا 70-جىلداردىڭ باسىندا بۇزىلعان، بۇگىندە ورنىندا اشتىق قۇرباندارى ەسكەرتكىشى مەن مەيرامحانا- ورتالىق (بۇرىنعى «تۇرمىس ءۇيى» عيماراتى) تۇر.
سول سياقتى ب. قوسشىعۇلوۆ ءوزىنىڭ قارا شاڭعىراعىمەن قوسا ەنشى العان 4 بالاسىنىڭ باس-باسىنا سالعىزعان ەكى قاباتتى 5 ءزاۋلىم ءۇيى بولعان. ونىڭ بارىنە كەيىن (كەڭەستىك كەزەڭ) وبلىستىق، قالالىق پارتيا كوميتەتتەرى، اتقارۋ كوميتەتتەرى، كەيىن ءتۇرلى باسقارمالار مەن مەكەمەلەر ورنالاسقان. مۇنىڭ ءبارى باس قالانىڭ ەسكى ورتالىعى سانالادى.
ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزەڭدەرىندە قازاقتار ءۇشىن قالا اتاۋى ءالى جات بولىپ، ەتى ەندى عانا ۇيرەنىپ كەلە جاتقان بەتتە ب. قوسشىعۇلوۆ - ەل ازاماتتارىن قالاعا قونىستانۋعا شاقىرعان ازاماتتىڭ ءبىرى. ولارعا قالادان باسپانا سالىپ بەرىپ، كاسىپكە باۋلىعانى، تالاپتانعاندارىن وقىتقانى تۋرالى ءجيى ايتىلادى.
قوسشىعۇلوۆ اۋلەتىنىڭ ەڭ ءىرى ىستەرىنىڭ ءبىرى - اقمولاعا ءتورت جاقتان دا قيىپ وتەتىن تۇمەن- اقمولا- تاشكەنت جانە ورسك- اقمولا- سەمەي ماگيسترالدارى جوباسىمەن تەمىرجول تارتۋ جونىندەگى رەسەي تەمىرجول قاتىناسى مينيسترلىگىنىڭ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 1913 -جىلى شەتەل جانە ورىس كاپيتاليستەرى بىرلەسىپ قۇرعان اكسيونەرلىك قوعامعا مۇشە بولىپ، قارجى سالعانى.
بۇل قالالىق قازاق اۋلەتى ءارقاشان ۇلت سالت-ءداستۇرىن، مۇسىلمانشىلىقتى بەرىك ۇستاندى. ولار ساۋدا- ونەركاسىپ قىزمەتىمەن قاتار مال شارۋاشىلىعىن دا وركەندەتىپ، اسىلداندىرۋ ىسىمەن دە اينالىسقان، سول كەزدەگى زووتەحنيكالىق تاسىلدەردى پايدالانىپ، دامىتقان. اقمولا قالاسىنان 10-15 شاقىرىم جەردە، نۇرا وزەنى بويىنا جاقىن جايلاۋى مەن قىستاۋى بولعان. مىڭداعان جىلقى، ءىرى قارا، وتار- وتار قوي وسىرگەن. بايكوپتىڭ ءوزى جاز بويى كوبىنە جايلاۋدا جاتادى ەكەن. اقشاڭقان ءۇي تىكتىرىپ، بيە بايلاپ، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىمەن كەڭەسكەن. ءتىپتى ەگىن ەگىپ، باۋ-باقشا سالعان. مۇنى بىزگە بايمۇحامبەتتىڭ (بايكوپ) ايەلى ءمادينانىڭ نەمەرە ءسىڭىلىسى نوعايەۆا (ماعسۇتوۆا) ءاشىراپ كارىم قىزى اجەمىز 90-نان اسقان شاعىندا اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى. ول كىسى 1994 -جىلى اقمولادا قايتىس بولدى.
بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆ ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قوياندى، اتباسار، قارقارالى، سول سياقتى رەسەي، باتىس ەۋروپا جارمەڭكەلەرىنە بەلسەنە قاتىسىپ، ءىرى ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. مۇنىڭ ءوزى قوسشىعۇلوۆ اۋلەتىنىڭ سول كەزدە قازاق دالاسىنا ەنىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەنىن كورسەتەدى.
ءبىر عانا اقمولا قالاسىندا ونەركاسىپ ورىندارىن ساناماعاندا 16 ساۋدا- ساتتىق جانە تاماقتانۋ (مەيرامحانا، اسحانا) ورىندارى بولىپتى (دۋبيتسكي ا. ف. «پرويدەمسيا پو ۋليتسام سەلينوگرادا»، 1990). بۇرىنعى س ۋ م، قازىرگى اكىمدىك باسقارمالارى ورنالاسقان، ەرتەدە جەرگىلىكتى حالىق «اقجاپا» نەمەسە «كوكدۇكەن» اتاعان، ورىسشا «زەلەنىي رياد» نەمەسە «گوستيننىي دۆور» دەپ اتاپ كەتكەن ءزاۋلىم ساۋدا ورنى دا نەگىزىنەن وسى اۋلەتكە تيەسىلى.
ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭگىمەنى دە ايتا كەتەيىك. بىردە اقمولاداعى بايمۇحامبەتكە اتالاس تۋىسى ءارى قۇرداسى، التاي- قارپىقتىڭ مىڭداپ جىلقى ايداعان ايتۋلى بايى جايما اقپان ۇلى كەلەدى. بايكوپتىڭ تورىندە جانتايىپ جاتىپ: «سەنىڭ بايلىعىڭ مەنىڭ پالەن مىڭ مالىمنان تۇسەتىن بايلىققا جەتە مە؟» دەپ سۇراپتى. سوندا بايكوپ ەسەپشوتتى قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ: «سەنىڭ بۇكىل مال-مۇلكىڭ ماعان ءبىر اپتادا تۇسەتىن اقشاعا جەتپەيدى...» دەگەن ەكەن.
سونداي-اق ونىڭ قازىرگى رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن اباي كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ورىن تەپكەن «ات قوراسى» كەيىن «زاريا» كينوتەاترىنا، جارتىلاي بولىگى دۇكەنگە اينالعانىن دا كوپشىلىك بىلەدى. بۇل دا 1972 -جىلى بۇزىلعان.
بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆ 1918 -جىلى 70-كە قاراعان جاسىندا تىرىسقاق (حولەرا) اۋرۋىنان قايتىس بولدى. سۇيەگى بۇگىنگى «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى ەسكى زيراتقا جەرلەنگەن.
ءبىلىمى از بولسا دا، بىلىگى كوپ، سول كەزدەگى دامىپ كەلە جاتقان كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ۇردىسىنە تەز بەيىمدەلىپ، جان-جاقتى ىزدەنگەن بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆ ەڭبەگى - بۇگىن دە ونەگە. ونىڭ جولىن كوزى تىرىسىندە- اق بيىك دەڭگەيگە كوتەرگەن - ۇلكەن ۇلى قۇرمانعالي ەدى.
ول - 1878 -جىلى تۋعان، جاستايىنان اكە تاربيەسىن ءسىڭىرىپ وسكەن، اقمولادا مەدرەسە، گيمنازيا ءبىتىرىپ، سانكت- پەتەربۋرگ تەحنولوگيا ينستيتۋتىنان ينجەنەر- تەحنولوگ ماماندىعىن العان العاشقى قازاقتىڭ ءبىرى. سول كەزەڭدە قوسشۇعىل اۋلەتى كاسىبىنىڭ وزا دامۋىنا، ورلەۋىنە نەگىز سالعان، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستارىن جەتىلدىرۋگە، ونەركاسىپ سالاسىن ورنىقتىرۋعا، قارجى-بانك جۇيەسىن جۇرگىزۋگە باستاما جاساپ، ىسكە اسىرۋ وسى قۇرمانعالي ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.
زامانىنداعى رەسەي، ەۋروپا ەكونوميكاسىن كورىپ-ءبىلىپ، وقىپ-توقىپ كەلگەن قۇرمانعالي بايمۇحامبەت ۇلى ⅩⅩ عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنان- اق اكەسىنىڭ ءىسىن جاڭاشا پروگرەسشىل جولمەن جالعاستىردى. ەكى دارەجەلى گيلديا اتاعىنىڭ 1-ىنە يە بولۋى دا - ونىڭ ءبىلىمى مەن ەڭبەگى. ول - اقمولا ۋەزىنىڭ مۇشەسى، اسكەري- لاۋازىمدىق شەن يەسى. قۇرمانعالي اكەسىنىڭ كاسىبىن كەڭەيتە وتىرىپ، رەسەيدەن دە ءارى شىعىپ، گەرمانيا، انگليا، اۋستريا سياقتى مەملەكەتتەرمەن ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتتى.
بايمۇحامبەت ۇلى قۇرمانعالي - سانكت- پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرگەندە- اق اۆتوموبيل جۇرگىزۋدىڭ وقۋىن قوسا يگەرىپ، ونى ايداۋ جارىستارىنا قاتىسقان العاشقى سپورتشى. ول سول اۆتوماشينانى شامامەن 1903-1905 -جىلدارى العاش اقمولاعا جەتكىزگەن. ءتىپتى وزىمەن ارىپتەس، قالتاسى قالىڭ بايلاردىڭ تاپسىرىسىمەن اۆتوموبيل ساۋداسىن جۇرگىزگەن. ول العاشقى اۆتوموبيلدى اقمولاداعى فوتوگراف ك. پ. شاحوۆقا، قالا مەرى، كوپەس ا. كۋبرينگە ساتقان.
دەي تۇرعانمەن قۇرمانعالي الىستان ويلانعان. بۇل جوسپار اقمولادا اۆتوموبيل زاۋىتىن سالىپ، وسىندا تەمىر كولىك شىعارۋ ەدى. ونىڭ كەنجە ءىنىسى، بايمۇحامبەت ۇلى بەكمۇحامبەتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «قۇرمانعالي گەرمانيا كاسىپكەرلەرىمەن 1912-1913 -جىلدارى اقمولاعا اۆتوموبيل زاۋىتىن سوعۋ (كەيبىر دەرەكتەردە «وپەل» كومپانياسى دەيدى) جونىندە كەلىسىمشارت جاساسقان». بۇعان نەگىز دە بار ەدى. ماسەلەن، اتباساردا، اقمولادا قۇرمانعاليدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن گەرمانيالىق اتاقتى «زينگەر»، «سالاماندرا»، «ياكور» كومپانيالارىنىڭ وكىلدىكتەرى مەن فيليالدارى جۇمىس ىستەگەن. كاسىپكەر قوسشىعۇلوۆ اۋلەتى وسى كومپانيالار جۇمىسىن قازاق دالاسىندا العاش ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە تانىلعان.
بۇل ۇلكەن ءىستىڭ اياقسىز قالۋىنا 1914 -جىلعى گەرمانيا مەن رەسەي اراسىندا باستالعان، ارتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ۇلاسقان حالىقارالىق احۋال كەدەرگى بولعان. الاش اۆتونومياسى، الاشوردا ۇكىمەتى ورناعان كەزدە قوسشىعۇلوۆ اۋلەتى ۇلت مۇددەسىن قورعاعان. ءاليحان بوكەيحان باستاعان تۇلعالارمەن بايلانىس جاساعان. سونىڭ ىشىندە اقىن ماعجان جۇمابايمەن كەزدەسكەن، 1917 -جىلدىڭ جازىندا اقمولا وبلىستىق قازاق سيەزىن وتكىزۋگە كومەك كورسەتكەن. قۇرمانعالي اقمولا وبلىسى اتىنان ماسكەۋگە بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان سيەزىنە ماعجانمەن بىرگە بارىپ قاتىسقان.
ساكەن سەيفۋللينمەن دە جاقسى قارىم- قاتىناس جاساپ، اقمولاداعى «تىرشىلىك» ۇيىمى مەن وسى اتتاس گازەتكە قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن.
كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ، قوسشىعۇلوۆ اۋلەتى دە قۋعىندالىپ، بارلىق مۇلكى تاركىلەنىپ، كەڭەس وكىمەتىنە كوشەدى. كۇللى دۇنيە- مۇلكىن، ونەركاسىپ، ساۋدا- ساتتىق، باسقا دا ورىندارىن ساناماعاندا بانكتەگى قارجىسىننان 1 ميلليون سوم وتكىزگەن دەگەن دەرەك بار.
بولشيەۆيكتىك، تاپتىق وكىمەت قوسشىعۇلوۆ اۋلەتىنىڭ توز- توزىن شىعارىپ، قۇرمانعاليدىڭ ءىنىسى بەكمۇحامبەتتى، بالاسى حاسەندى ۇزاق جىلعا (20-25 جىل) سوتتاپ جىبەرەدى. ءۋالي، مۇحامەتقالي، نۇرمۇحامەد، قادىركەي تاعدىرى ايتۋعا دا اۋىر. سودان قۇرمانعالي 1928-1940 -جىلدار ارالىعىندا وتباسىمەن جاڭاارقا جاقتاعى اتامەكەنى كەلتەتال، وركەندەۋ، بوتەي بويىندا ءبىراز بولادى. قايدا بارسا دا، قۋدالاۋ كورەدى. سودان قاراعاندى جاققا بارادى. ەلگە سوڭعى رەت 1951 -جىلى وتباسىمەن (قاسىندا ۇلى حاسەننەن تۋعان نەمەرەلەرى رۇستەم مەن شىڭعىس بولعان) كەلىپ، جاز بويى ءبىراز تىنىعىپ، «ەندى وڭتۇستىككە كەتىپ بارا جاتقانىن» ايتىپ، قوشتاسىپ كەتەدى. ءسويتىپ، شىمكەنت جاققا اۋىپ كەتكەن قارىنداسى رايحان مەن كۇيەۋبالاسى عاليدىڭ (بەگيشيەۆ) قولىنا بارىپ پانالايدى.
كەيبىر دەرەككە قارعاندا، قۇرمانعالي بايمۇحامبەت ۇلى 1954 -جىلى شىمكەنت قالاسىندا قايتىس بولعان. نەمەرە قارىنداسى ءمادينۇر (قوسشىعۇلوۆا) بەگيشيەۆا پىكىرىنشە، قىرعىزستاننىڭ بۇرىنعى وش، كەيىنگى جالالاباد وبلىسى الاي اۋىلىندا 1954 -جىلى قايتقان.
قۇرمانعاليدىڭ حاسەن دەگەن ۇلى تۇرمەدەن شىعىسىمەن ابدەن السىرەپ، اۋىرىپ، اقمولادا قايتىس بولىپتى. ودان تۋعان رۇستەم، شىڭعىس دەگەن بالالارى كوپ ۋاقىت قىرعىزستاندى پانالاعان. حاسەننەن تۋعان نايب اتتى ۇلى 2003 -جىلى وسى استانا قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
جالپى، بايمۇحامبەتتەن 6 ۇل، 1 قىز تۋعان. ولار - ۇلكەنى قۇرمانعالي، ودان كەيىنگىلەرى مۇحامەتقالي (مۇكام، شىمكەنت جاقتا قايتقان دەسەدى)، مۇحاممەت- ءۋالي (ءۋالي، 1922 -جىلى قۇسادان ولگەن)، نۇرمۇحامبەت (نۇركەي، 1932 -جىلى اشتىقتا ولگەن)، قادىركەي (1920 -جىلى قايتقان)، بەكمۇحامبەت (بيكە، 1981 -جىلى قايتتى)، قىزى رايحان (شىمكەنتتە 1970 -جىلى قايتقان). وسىلاردىڭ ىشىندە ءۋاليدىڭ عانا ۇرپاعى قازىر استانادا تۇرىپ جاتىر. جوعارىداعى شەجىرەگە كۇدىك كەلتىرگەندەر اقيقاتتى وسى كىسىلەردەن دە سۇراي الادى.
ەندى ءبىزدىڭ ەرەكشە توقتالاتىنىمىز - بايمۇحامبەتتىڭ كەنجە ۇلى بەكمۇحامبەت (بيكە) تۋرالى. ءبىز وسى اتامىزدىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، قاسىندا ءجۇرىپ، ءبىراز جايعا قانىققان ەدىك.
بيكە اتامىز 1896 -جىلى اقمولا قالاسىندا تۋعان. اكەسىنىڭ كوپەيى، اعالارىنىڭ ورتاسىندا ەركە وسكەن ۇل بولا وتىرىپ، جەرگىلىكتى مەدرەسە، گيمنازيادا وقىپ، ۇزدىك ءتامامداعان. جاستايىنان وتە زەرەك، قازاقشاسىنان باسقا تاتارشا مەن ورىسشانى بىلاي قويعاندا، اراب، نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. بەكمۇحامبەت 1914 -جىلى ماسكەۋ پوليتەحنيكا ينستيتۋتى اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبى ماماندىعىنا تۇسكەن. ينستيتۋتتى اياقتاۋعا شامالى ۋاقىت قالعاندا 1917 -جىلى قازان توڭكەرىسى باستالىپ، كەڭەس وكىمەتى كەلىپ، اۋمالى- توكپەلى زامان ورناپ ناقاق قۋدالاۋعا تۇسكەن.
سودان ەلگە، اقمولاعا قاشىپ كەلەدى. مۇندا العاشقى جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتەدى. الايدا باي بالاسى بولعان سوڭ، ارينە، تاعى قۋعىندالادى. بەكمۇحامبەت 1928 -جىلى باي تۇقىمى دەگەن ايىپپەن 25 جىلعا ايدالىپ كەتە بارعان. ول اتاقتى كولىما لاگەرىندە جان ازابىن تارتادى. ءبىلىمىنىڭ، بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ، جازا ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا لاگەر تۇرمە كەڭسەسىندە ءىس جۇرگىزۋشى، اۋدارماشى بولىپ، امان قالادى. 18 جىلدان سوڭ 1946 -جىلى ەلگە امان-ەسەن ورالادى. اقمولاعا كەلگەنمەن دە ن ك ۆ د- نىڭ ۇنەمى اڭدۋىندا، قۋعىن كورۋىندە بولادى. اقىرى ولار كۇن كورسەتپەگەسىن ەل جاققا جىلجىپ، اۋىلداعى اعايىندار ورتاسىنا بارىپ قوسىلادى. ونىڭ قالعان ءومىرى باسىندا جاڭاارقا وڭىرىندەگى ءالى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋىلداردا، كەيىن قاراجال قالاسىندا ءوتتى. وتە قاعيداتشىل، ءادىل بولاتىن. ومىرلىك جارى ليۋبا اپامىزدى تۇرمەدەن كەلە جاتىپ جولدا كەزدەستىرىپ، نەمىسشە سويلەسە كەلە ءتىل تابىسىپ، ەلگە بىرگە الا كەلەدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بيكە اتانىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراعان ليۋبوۆ كارلوۆنا قوسشىعۇلوۆا مۇسىلماندىق پارىزىن ورىنداپ، قازاق ءتىلى مەن سالت- ءداستۇرىن بەرىك ۇستاندى.
بيكە اتامىز قايتقان سوڭ «جالعىز وزىڭىزگە تۇرۋ قيىن عوي» دەگەن اعايىندار «باي اتامىزدىڭ، بيكەنىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپايمىن»، دەگەن ءسوزىن ەستىدى. بيكە (بەكمۇحامبەت) اتامىز 1981 -جىلى قاراجال قالاسىندا دۇنيەدەن وزدى.
قازاقتىڭ كاپيتاليسى اتانعان بايمۇحامبەت، قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ اۋلەتىنىڭ تراگەدياسى - قازاقتىڭ تراگەدياسى. ءبارى ءوز قالپىندا جۇرسە، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن- اق ءوندىرىستى ەلگە اينالار ەدىك، امال بار ما؟
بيكە اتامىز ايتىپ وتىراتىن: «قۇرمانعالي اعام اقمولانى قازاقتىڭ ورداسى ەتسەك، اناۋ پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ەۋروپانىڭ قالالارى سياقتى ونەركاسىبى، مادەنيەتى كوركەيگەن ورتالىققا اينالدىرساق دەپ ارمانداۋشى ەدى. ادامنىڭ دەگەنى بولمايدى ەكەن...»، دەپ.
كامپەسكەدەن كەيىن 1929-1930 -جىلدارى قۇرمانعالي وتباسىمەن ەلگە كەلگەندە، جۇرتتىڭ ابدەن جۇدەگەن تۇرىنە قاراپ: «اتتەڭ، مىنا تارشىلىق زامان باسىمداعى باق- داۋلەتىمدى جۇلىپ الدى»، دەگەنىن 2001 -جىلى 90-عا جاقىنداپ ومىردەن وتكەن نۇرماعامبەت قىزى جاڭىلشاق اجەمىز ەسىنە الىپ، اڭگىمەلەپ وتىراتىن.
بۇگىندە بايىرعى اقمولا، قازىرگى قازاقتىڭ استاناسىندا قوسشىعۇلوۆ اۋلەتىنىڭ ءىزى كورىنبەيدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن بولعان وسى شاھارداعى «بايكوپتىڭ ءۇيى»، «بايكوپتىڭ اتقوراسى»، «بايكوپتىڭ دۇكەنى» دەگەن اتاۋلاردى كونەكوزدەر عانا بىلەدى. 2-گيلديالى كوپەس م. كۋبرين اتىندا كوشە، ءتىپتى ءۇيىنىڭ جاڭعىرتپاسى بار. ال اقمولاعا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن اكەلى-بالالى بايمۇحامبەت، قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتار تاعدىرى مەن تاريحى «ۇرپاعىم-اۋ، بۇلارىڭ قالاي؟ ارۋاق اتتاماڭدار!» دەپ تۇرعانداي...
بىزدىڭشە، ەلوردالىق ونوماستيكا كوميسسياسى وسى ماسەلەنى كەشىكتىرمەي كۇن تارتىبىنە شىعارۋ كەرەك. ەسكى قالا ورتاسىنداعى ءبىر كوشەنى «كوپەس قوسشىعۇلوۆتار» اتاۋىن بەرسە دەگەن ۇسىنىسىمىز بار.
ايتقاندايىن، وسى ماقالا دايارلانىپ جاتقاندا، دوكتورانت سامات جۇماتاي ۇلى بىزبەن حابارلاستى. كورسەتكەن ناقتى دەرەك، فوتو، مالىمەتتەرىمىزدەن سوڭ 3 -ساۋىردەگى ماقالاسىنداعى ءبىرجاقتى مالىمەتى ءۇشىن عافۋ ءوتىندى. ءبىراق بىزگە ونىڭ گوسدۋما دەپۋتاتى، سۇيەگى اشامايلى شايمەردەن قوسشىعۇل تۋرالى ىزدەنىسى ۇنادى. وسى تۇلعانىڭ ەسىمىندە استانادا ۇلكەن داڭعىل بار. جاس تاريحشى كەلەشەكتە بايمۇحامبەت، قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتاردى تانىتۋعا بەلسەنە اتسالىساتىنىن جەتكىزدى.
اۆتورى ەرلان كۇزەكباي
https://egemen.kz
