جالپى ءارۋاق دەگەنىمىز، مىنا 18 مىڭ الەمدى باسقارىپ تۇرعان جۇيە - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-32

مۇحاڭ ءشاي ۇستىندە قول سومكەسىنەن ءبىر قوراپ ءدارى الىپ شىعادى. ەكى-ءۇش تال ءدارىنى تاماقتىڭ الدىندا، تاعى ەكى- ۇشەۋىن تاماقتان كەيىن ىشەدى.

كۇندە سولاي. بۇرىننان سۇراعىسى كەلىپ ءجۇردى مە، جوق الدە رەتى بۇگىنگە كەلدى مە، ايتەۋىر ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قىزمەتكەر ايەل مۇحاڭا: «ءدارى ءىشۋدى جۇرەگىڭىز سىر بەرە باستاعاننان كەيىن كوبەيتتىڭىز بە؟» دەپ ەدى، مۇحاڭ: «مەنىڭ ينفاركت العانىم جاقسى بولدى. ينفاركت الماعانىمدا باياعىدا ءولىپ قالاتىن ەدىم» دەدى.

ءبارىمىز م. شاحانوۆقا اڭتارىلا قارادىق. مۇحاڭ: «شىنىمدى ايتسام، ءوز-وزىمە سول يفاركت العاننان كەيىن بارىپ قاراي باستادىم. ءاردايىم دارىگەردىڭ باقىلاۋىندا جۇرەمىن. باقىلاۋدا جۇرگەن سوڭ وزگە دە سىر بەرە باستاعان اعزالار قامقورلىققا الىنادى. ۋاقتىلى ءدارى ىشەسىڭ. قان قىسىمىڭدى ۇدايى تەكسەرىپ وتىراسىڭ. وسىنىڭ ءبىرىن دە ىستەمەگەن قانشاما جىگىتتەر اياق استىنان انا الەمگە اتتانىپ كەتىپ جاتىر. ەگەر سولار ۋاقتىلى دارىگەرگە كورىنىپ، قاجەتتى ەمدەرىن قابىلداپ جۇرسە، مىنا ومىردەن بەيمەزگىل وزباس ەدى. مەن جۇرەگىم سىر بەرگەن سوڭ امال جوق دارىگەرگە جۇگىندىم. سودان مىنانداي ۋىس-ۋىس ءدارىنى ومىرىمە سەرىك ەتىپ كەلەمىن» دەدى.

ءوز باسىم مۇحاڭنىڭ ايتقانىمەن بىردەن كەلىستىم. ومىرىمدە دارىگەردىڭ الدىن كورمەگەن جاننىڭ ءبىرى ءوزىممىن. اۋىرماي-سىرقاماي قارالۋدى ايتىپ وتىرمىن. بىردە پويىزدا جولسەرىكتەر بريگاديرى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ءىنىم ءوز ورنىنا قان قىسىمىن تەكسەرتۋدەن ءوتىپ بەرۋىن ءوتىندى. ءتۇرىمىز ۇقساس. سوندىقتان اندا-ساندا ءبىر كورەتىن دارىگەرلەر سۋرەتىمىزگە قاراپ ەكەۋمىزدى اجىراتا المايدى. سودان نە كەرەك، ءىنىمنىڭ ورنىنا قان قىسىمىمدى تەسەرتسەم، 200 دى ۇرىپ تۇر. دارىگەر دە، ءىنىم دە شالقالارىنان تۇسە جازدادى. سودان بەرى مەن دە تۇراقتى ءدارى ىشەمىن. ەگەر سول جولى بارماعانىمدا... ەڭ بولماسا وسىنداي ءبىر سىلتاۋمەن دە دارىگەر الدىن كورمەگەن قانشا جاننىڭ ومىردەن مەزگىلىنەن بۇرىن وزىپ جاتقاندارىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر.

سودان ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە تاعى دا اۋرۋ-سىرقاۋ توڭىرەگىندە ءوربىدى. مۇحاڭ: «ش. ايتماتوۆتىڭ قان قىسىمى وتە تومەن بولاتىن. ءوزى سوعان داعدىلانعان. ەگەر ونىڭ قان قىسىمى 120-عا كوتەرىلسە، بىردەن توسەك تارتىپ جاتىپ قالاتىن. ول كىسى تاتارستانعا بارعان ساپارىندا توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى دا كوپ ۇزاماي دۇنيەدەن وزدى. وزىنەن دە بار. قان قىسىمى تومەندەپ تۇرعاندا تەكسەرتپەي ءدارى ءىشىپ جىبەرگەن عوي. سودان قان قىسىمى قايتا كوتەرىلمەي، بىردەن كوماعا كەتتى. بولماسا، شىكەڭ قازىرگى 90 جاسىنا شيراق قالپىندا جەتەر ەدى» دەدى دە، تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى:

«بىردە تاشكەنتتە وتكەن ءبىر حالىقارالىق شاراعا قاتىسىپ، قىرعىزستانعا قاراي كەشتەتىپ قايتتىق» دەپ باستادى اڭگىمەسىن. «سودان كەش بولىپ قالعان سوڭ تارازعا تۇنەپ، جولعا ەرتەڭگىسىن شىعايىق دەپ شەشتىك. جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمىنە حابارلاسىپ ەدىم، قالانىڭ شەتىندەگى دەمالىس جايىندا بيليارد ويناپ ءجۇر ەكەن. سول جەرگە باردىق.

جاتاتىن ورنىمىزدى دايىنداپ بەردى. سوندا تۇنەپ، تاڭەرتەڭ جولعا شىعىپ كەتتىك. جۇمىستا وتىرسام، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن تەلەفون شالادى.

ول جاقتاعى ءدوي باستىق: «سىزدەر ش. ايتماتوۆ ەكەۋىڭىز ۇدايى تارازعا قوناققا بارىپ، وبلىس اكىمىنە داستارقان جاساتىپ، وزدەرىڭىزدى كۇتتىرتىپ، ول ازداي «ش. ايتماتوۆقا شاپان جاپ» دەپ وبلىس باسشىسىنا قىسىم كورسەتىپ، مازاسىن الادى ەكەنسىزدەر» دەپ قارا اسپاندى ءتوندىردى. وعان بولعان ءجايدى ءتۇسىندىردىم. استاناعا بارۋعا تۋرا كەلدى.

سول جەردە الگى وبلىس باسشىسىمەن جولىعىپ قالدىم. وعان: «وۋ، مىنا جالاڭا جول بولسىن. بىزگە داستارقان جايماق تۇگىلى، ش. ايتماتوۆتاي ايتۋلى تۇلعا الدىڭا بارىپ تۇرعاندا ەڭ بولماسا قارا ءشاي مەن قاتقان نان دا بەرگەن جوقسىڭ عوي» دەسەم، ول: «مۇحتار، سەن مەنى كەشىر. سول داستارقان جايماعان يتتىگىم ءۇشىن سەن مەنىڭ ۇستىمنەن پرەزيدەنتتكە شاعىم تۇسىرەتىن شىعار دەپ، وسىلايشا الدىن الماق بولدىم» دەدى. ءبىزدىڭ باسىمىزدان سونداي دا جاعداي وتكەن» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

اڭگىمە سوڭىندا مۇحاڭنان قالعان سۋمەن مەن دە ءدارىمدى ءىشىپ الدىم.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-33

كابينەتىمە ءبىر جىگىت باس سۇعىپ: «مۇحتار شاحانوۆقا قالاي جولىقساق بولادى ەكەن؟» دەپ سۇرادى. وعان مۇحاڭنىڭ ءسال كەيىندەۋ كەلەتىنىن ايتتىم. ول: «وندا سىزبەن اڭگىمەلەسە تۇرساق...» دەدى. مەنىڭ كەلىسىمىمدى العان سوڭ قابىلداۋ بولمەسىندە تۇرعان ءبىر ايەل مەن 14-15 جاستار شاماسىنداعى بالانى ىشكە ەرتە كىردى دە: «ءبىز شىمكەنتتەن كەلدىك. مەنىڭ ەسىمىم قايرات، مىنا كىسى ايەلىم، ال مىناۋ بالام» دەپ وزدەرىن تانىستىردى.

سوسىن بالاسىنا: «سەن سىرتتا كۇتە تۇر» دەپ شىعارىپ جىبەردى دە ماعان: «سىزبەن اشىق سويلەسۋگە بولا ما؟» دەدى. «ەندى سونشا جەردەن كەلگەن سوڭ...» دەپ اڭگىمەلەرىن تىڭدايتىن پەيىل تانىتتىم.

«مەن ورىس مەكتەبىندە وقىعانمىن. ايەلىم بولسا وزبەكتىڭ قىزى. شىنىمىزدى ايتسام، ءبىز كەشەگى كۇنگە دەيىن مۇحتار شاحانوۆ دەگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىز. ول كىسى تۋرالى ماعلۇماتتى ينتەرنەتتەن الدىق. مىنا جۇمىس ورىندارىڭىزدى دا سۇراستىرىپ ءجۇرىپ زورعا تاپتىق. ءبىز جايدان-جاي ەمەس، اتالار بار دەگەن سوڭ كەلىپ وتىرمىز» دەگەن قايرات ءوز ءسوزىن مەنىڭ قالاي قابىلداپ وتىرعانىمدى بىلگىسى كەلگەندەي ماعان بارلاي قارادى.

مەن مۇنداي گاپلاردى ءتۇشىناتىنىمدى اڭعارتىپ: «گاپىرا بەرىڭىز» دەپ قويدىم. قايرات:

«مەنىڭ ايەلىمنىڭ ءارۋاق الەمىمەن بايلانىساتىن قابىلەتى بار» دەپ ماعان تاعى دا بارلاي قارادى. مەن تۋرا سول ارۋاقتارمەن سويلەسەتىن ادامداردى كۇتىپ وتىرعانداي كەيىپ تانىتتىم. قايرات ءوز ءسوزىنىڭ ماعان ونشا اسەر ەتە قويماعانىنا تاڭدانىس بىلدىرە قاراپ قويدى. مەن ىشتەي: «ە، قايرات ۇكا، مەنىڭ «ارۋاقپەن سويلەسەتىندەردى» وسىدان جيىرما جىل بۇرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ قويعانىمدى سەن بىلمەيسىڭ عوي» دەپ وتىرمىن.

شىنىندا دا قازاقى ۇعىمداعى ءارۋاق تۋرالى تۇسىنىك ءوز الدىنا ءبىر الەم. ج. جابايەۆ اتامىزدىڭ: «جامبىل - مەنىڭ جاي اتىم، حالىق - مەنىڭ شىن اتىم» دەگەنىندەي، مىناۋ «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» وقىرماندار قوش كورگەن سوڭ جازىلىپ جاتىر. بولماسا ءبىزدىڭ بار ويىمىز سول ءارۋاق الەمىنە قاراي اۋادى دا تۇرادى. مۇحاڭ ايتپاقشى سىزدەردەن «شىرىمكە» سۇراي وتىرىپ، ءارۋاق الەمىمەن قاي كەزدەن باستاپ اۋەستەنىپ جۇرگەنىمىزگە ءسال-ءپال تۇسىنىك بەرە كەتپەكپىن.

بالا كەزدەن دىنگە جاقىن بولدىق. الايدا بۇل سالانى تۇراقتى زەرتتەي باستاعانىمىزعا جيىرما جىل بولدى. قازاقستانداعى اۋليە-امبيەلى جەرلەردىڭ دەنىن ارالادىق. تالاي «شيپالى قۇدىقتان» سۋ ىشتىك. «وسى بىرنارسە بىلەدى-اۋ» دەگەن قانشا ءدىنداردىڭ الدىندا ۋاعىزىن تىڭداپ، جۇگىنىپ وتىردىق. اياعىمىز جەتپەگەندەردىڭ كىتابىن وقىدىق.

ءتاۋىپتى دە، ەمشىنى دە، باقسىنى دا، بالگەردى دە قويمادىق. «ارۋاقپەن سويلەسەتىن» «جۇرەگى اشىلعاندارعا» دا قوسىلىپ، تالاي جەردى اداقتاپ شىقتىق. قازاقستاندا يسلام ءدىنىنىڭ قانشا اعىمى بار، سولار جاماعاتىنىڭ بارىمەن دە تاباقتاس بولدىق. تاڭىرشىلدەرمەن دە تىلدەستىك. قۇراننىڭ قازاقشا اۋدارماسىن دا سان رەت وقىدىق. ءتىپتى جاتتاپ الۋعا دا شاق قالدىق. قازىر وقىمايمىز. سەبەبى، قۇراننىڭ بىزگە ەمەس، پايعامبارعا تۇسكەنىن بىلدىك. سوندىقتان قۇران ءمانى سول الەممەن ۇندەسكەن ۇستازسىز بىزگە اشىلمايدى.

ال ءارۋاقتى تاركى ەتكەندەرگە مۇلدە اشىلمايدى. جالپى ءارۋاق دەگەنىمىز، مىنا 18 مىڭ الەمدى باسقارىپ تۇرعان جۇيە. ال ءار ادام سول جۇيەدەن تىس اۆتونوميا.

پايعامبارلار - ءار ادامدى نەگىزگى جۇيەگە قوساتىن اللانىڭ وكىلدەرى. ءجا، بۇل تاقىرىپتى وسىمەن دوعارالىق.

سودان بىلگەنىمىز، قازاقتى بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن - ءارۋاققا دەگەن سەنىمى. سول سەنىم ەرتەڭگى كۇن قازاق حالقىن داڭق تۇعىرىنا كوتەرەدى. مىنا تىلسىممەن تىلدەسەتىن وزبەك ايەلى مۇحتار شاحانوۆقا سونى ايتۋعا كەلىپتى. ول ايەل ماعان دا ءبىرتالاي اڭگىمە ايتتى.

ايتپاس بۇرىن رەڭى وزگەرە باستادى. ايەلىنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ ۇيرەنگەن كۇيەۋى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەسىكتى جاپتى. ايەلى وعان «تەرەزەنى اش» دەگەندەي ىم جاسادى. تەرەزە اشىلدى. ودان كەيىن بار عوي...

سوزىلىڭقىراپ كەتتى. ودان كەيىنگى اڭگىمەنى كەلەسى ءشايعا قالدىرايىق.

 جالعاسى بار