تالعات رىسقۇلبەكوۆ: ونى اتۋ جازاسىنا كەسكەندە گورباچەۆكە 17 ەلدىڭ باسشىسى حات جازعان
دەگەنمەن 35 جىل وتسە دە، ايتىلماي قالعان سىر-ويلار جەتەرلىك. ولاردىڭ كوبى بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى كوز جۇمعان قايرات رىسقۇلبەكوۆكە قاتىستى.
Stan.kz ءتىلشىسى حالىق قاھارمانى جايلى ونىڭ ءىنىسى، «جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى تالعات رىسقۇلبەكوۆتەن سۇراپ ءبىلدى.
- تالعات اعا، بالا كۇنگى قايرات جايلى ەستەلىكتەرىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز. باتىر اعامىز جاس كەزىندە قانداي ەدى؟
- ۇيدە سەگىز بالا بولدىق. قايرات - ءۇشىنشى، مەن ءتورتىنشى بالامىن. كىشكەنتاي كەزىمنەن العان بەتىمنەن قايتپايتىن ەدىم. اكەمىز بارلىق بالاسىن اتىمەن اتايتىن. تەك مەنى عانا تاحان دەپ ەركەلەتەتىن. ءبىر يىعىمدى بۇرىپ، توبەلەسۋگە دايىن تۇراتىنمىن. ال قايرات اقىلمەن شەشۋگە تىرىساتىن ەدى. ەكەۋمىز شۋ اۋدانىندا مەكتەپ- ينتەرناتىندا وقىدىق. مەن بوكسپەن، ال اعام كۇرەسپەن شۇعىلداندى. مەن باسىندا كۇرەسكە دە قاتىسقانمىن، كەيىن بوكسقا اۋىسىپ كەتتىم.
مەكتەپ بىتىرگەنشە ساۋىق كەشتەرىنە بارمايتىنمىن. قايرات دوستارىمەن وتىرىستارىنا شاقىراتىن، ال مەنىڭ بارعىم كەلمەيتىن. تەك وقۋ، سپورت دەپ قانا ءجۇردىم.
قايرات وتە ءادىل بولاتىن. وتباسىمىزدا سونداي تاربيە بەرىلدى. اكەمىز باسىڭدى كەسىپ السا دا، وتىرىك ايتپا دەيتىن. ال انامىز «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن قارعىسقا ءتۇسىپ قالماڭدار دەپ وتىراتىن. ۇيادا وسىنداي نارسە كورگەن ءبىز قانداي بولىپ ءوسۋىمىز كەرەك ەدى؟! قايرات تا ءولىم جازاسىنا كەسىلەر كەزدە شىنىن ايتىپ كەتتى.
اعامنىڭ ادىلدىگىن مىنادان بىلۋگە بولادى. شامامەن 4-سىنىپ وقيمىن. قايرات 6-سىنىپتا. ءبىز تۋىپ- وسكەن جاقتا بوكەندەر كوپ جۇرەدى. قىستا قالىڭ قار جاۋسا، ءشوپ ىزدەپ قورالارعا، ۇيلەرگە دە كىرىپ كەتەتىن. قىزىق كورىپ ۇستاپ الامىز. قازىرگىدەي مەرينوس قوي دەيتىن بولمايتىن. بارلىق ۇيدە قاراكول قويلارى. ءجۇنى مامىق، بۇيرا بولىپ كەلەدى. ءبىر كۇنى كورشى بالا ماعان جۇگىرىپ كەلىپ، بوكەن كورەسىڭ بە دەپ ايتتى. مەن وعان شىن با دەپ سۇراپ ەدىم، ءيا دەدى.
ءسويتىپ ونىڭ قوراسىنا كەلدىك. ەسىكتەگى شەلدەن اقىرىن سىعالاپ ەدىم، قويعا ۇقسايدى. ءتۇسى دە مۇلدە اقبوكەنگە كەلمەيدى. ءسويتىپ نەگە الدايسىڭ دەپ جۇدىرىقپەن ءبىر قويدىم دا كەتىپ قالدىم. سويتسەم ول قايراتقا بارىپ ايتىپتى. ءىنىڭ مەنى ۇردى دەپ. قايرات مەنى جەتەكتەپ الدىنا اپاردى. كورشىنىڭ بالاسى ەمەس پە، نەگە ۇراسىڭ دەپ سۇراق قويا باستادى. شىنىمدى ايتتىم، بوكەن دەپ الدادى دەدىم. قايرات تا سەنبەي، قوراعا بارىپ كورىپ كەلدى. راسىمەن، بوكەن ەمەس، قوي ەكەن. وسىدان كەيىن قايرات كورشىنىڭ بالاسىن الداعانى ءۇشىن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى.
- جەلتوقسان وقيعاسى جايلى كوپ ايتىلدى، ءبىراق اركىمنىڭ شىندىعى ءارتۇرلى. سول ىزعارلى جەلتوقساننىڭ كۋاگەرى رەتىندە سول كۇنى نە بولعانىن ايتىپ بەرسەڭىز.
- قايرات اسكەردەن كەلگەن سوڭ وقۋعا ءتۇستى. 1986 -جىلى ول الماتىداعى ساۋلەت- قۇرىلىس ينستيتۋتىنا، مەن پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتقا ءتۇستىم. 1986 -جىلى دىنمۇحامەد قونايەۆتى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتىنەن الىپ، ورنىنا گەننادي كولبين باسشى بولىپ كەلدى.
الاڭعا بارىپ، «مەنىڭ ەلىم» دەپ ۇرانداتىپ تۇردىق. ادام كوپ، اسكەريلەر تريبۋنانى قورشاپ تۇردى. ءبىرىنشى قاتارعا جوعارعى ميليتسيا ۋچيليشەسىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتتەرىن قويدى. تريبۋناعا شىعىپ ءسوز سويلەپ جاتتى. مەڭدىبايەۆ دەگەندەر شىقتى، ءبىراق ولاردى قارمەن اتىپ قۋىپ جىبەردىك. سولاردىڭ اراسىندا تەك نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قاسىمىزعا كەلدى. بىزگە كۇش قولدانىلۋى مۇمكىن، سەندەردى اياپ تۇرمىن، قايتىڭدار دەپ ايتتى.
ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ۇكىمەت ۇيىنەن ادامدار كەلىپ، تالاپتارىڭ بولسا، كولبينگە ايتىڭدار دەدى. ءسويتىپ اقىلداسىپ، ءتورت ادام شىقتى. ءالى ەسىمدە، سول ءتورت ستۋدەنتتىڭ اراسىندا احمەتوۆا دەگەن قىز بولدى. زاڭ مەن لەنيننىڭ ۇلتتار جونىندەگى تەزيسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءار ەلدى، ءار وبلىستى سول جەردىڭ تۋماسى باسقارۋ كەرەكتىگىن ايتىپ بەردى. ايتقانىنىڭ ءبارى شىن. سول كەزدە ولاردىڭ قولدارىن قايىرىپ، تريبۋنادان الىپ كەتتى. قازىر سول احمەتوۆا دەگەن قىزدىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. ستۋدەنتتەر مەن اسكەريلەر اراسىنداعى قاقتىعىس وسىدان كەيىن باستالدى. مۇنى ەشكىم ايتپايدى.
الاڭعا كەلگەن ۋاقىتتا ميليتسيا ۋچيليشەسىنىڭ 3-كۋرسىندا وقيتىن جىگىتپەن تانىستىم. جەرلەسىم ەكەن. ول دا مويىنقۇمنان. ءسويتىپ سويلەسىپ تۇرعاندا شۋ باستالدى. جەرلەسىمدى ۇرا المادىم، جانىندا تۇرعان سولداتتى جۇدىرىقپەن سالىپ قالدىم.
الدىڭعى قاتاردا تۇرىپ، ءوز تالاپتارىن ايتقاندار قازىر جوق. قايرات بولدى، مەن بولدىم. ەشكىم مەدال الۋ ءۇشىن، جەلتوقسان ۇيىمىن قۇرامىز دەپ ۇمتىلعان جوقپىز.
- قايراتتىڭ سول تولقۋلاردى ۇيىمداستىرعانى راس پا؟
- قايرات، 18-جەلتوقساندا بولۋ كەرەك، جاتاقحانالاردى ارالاپ، ستۋدەنتتەردى جيناعان ەكەن. قالادا قانداي ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسى بار، بارلىعىنا بارعان. مەنىڭ جاتاقحاناما كەلگەندە مەنىڭ دە الاڭعا كەتكەنىمدى ەستىپتى. وسىلاي الاڭعا ەكى مىڭعا جۋىق ستۋدەنتتى ەرتىپ كەلدى.
قاقتىعىس كەزىندە فوتوعا ءتۇسىرىپ جۇرگەندەر بولعان. سولاردىڭ ءبىرىن قايرات توقتاتىپ، فوتواپپاراتىن سۇراپتى. بەرمەي قويعان سوڭ، قولىنان جۇلىپ الىپ، فوتواپپاراتتى سىندىرعان. ميليتسيونەردى ۇرعان، ءبىراق جانىنداعى ەرتايلار تەپكىلەپ، سۋبۇرقاقتىڭ ىشىنە تاستاپ كەتىپتى. حاتىندا وسىنىڭ بارلىعىن جازادى. بار ىستەگەن قىلمىسىم وسى دەيدى.
الاڭدا بولعانداردىڭ سۋرەتتەرىنەن ۇلكەن البوم جاسادى. مەنى دە، قايراتتى دا سول ارقىلى تاۋىپ الدى. سول كەزدە پوليتەحتىڭ رەكتورى بولعان راقىشەۆ الاڭدا بولعانداردى ۇستاپ بەرگەن جوق. ستاروستالارعا ايتقان ەكەن، تانىعاندارىڭ بولسا، بىزگە ايتىڭدار دەپ. ءسويتىپ ستۋدەنتتەردى ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وقۋدان شىعاردى. مەن ۋچيليشەنى ۇزدىك بىتىرگەنمىن. 1987 -جىلى قاڭتار ايىندا وقۋدان شىعارىلدىم. تەك پوليتەح ستۋدەنتتەرى عانا سوتتالمادى. بايان راقىشەۆ مۇنى ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن جاساۋى مۇمكىن: ءبىرىنشىسى - ءبىزدى ايادى، ەكىنشىسى - ءوز ورنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سولاي ىستەدى.
- سول وقيعالاردان كەيىن نە بولدى؟ اعاڭىزدى سوڭعى رەت قاشان كوردىڭىز؟
- قايرات تۇتقىندالعان سوڭ اكەم، جەزدەم، ۇشەۋىمىز ول وتىرعان تۇرمەگە كەلدىك. سەليننىي كينوتەاترنىڭ جانىندا ۋۆد عيماراتىنىڭ جەرتولەسىندە قايرات قاماۋدا ەدى. سول جەردە الاڭدا ءوزىم توبەلەسكەن سولداتتى كورىپ قالدىم. ول دا مەنى تانىدى، ءبىراق مەنى ۇستاپ اكەتپەدى. تەز قاشىپ كەت دەپ ايتتى. جەزدەم ەكەۋمىز تۇرعانبىز، جەزدەمە ايتىپ كەتىپ قالدىم. كەيىن قۇجاتتاردى جيناپ، 1987 -جىلدىڭ 18-مامىرىندا اسكەرگە اتتاندىم.
وقۋدان شىعارىلعان سوڭ اعاممەن كەزدەسىپ، سويلەستىم. الاڭداعى وقيعالاردى، قالاي بولعانىن، نە ىستەگەنىن بارلىعىن ايتىپ بەردى. حاتىندا دا «ءبىرىنشى قۇدايعا، ەكىنشى تالعاتقا سەنەمىن» دەپ جازدى. جانىندا باۋىرجان مەن ەرتاي دەگەن دوستارى بولعان. ەرتايدىڭ اپكەسىنىڭ ۇيىندە ءبىر- ءبىرىن ۇستاپ بەرمەيمىز دەگەن سەرتتەسكەنىن ايتتى. ءبىراق قاماۋعا العاندا باۋىرجان مەن ەرتاي جالا جاۋىپ، ساۆيتسكيدى ءولتىردى دەپ ايتقان. تەرگەۋشىلەر وسىنى نەگىزگە الىپتى. ەرتاي دەگەن دوسى ولگەنشە قايراتتىڭ ولىمىنە ءوزىن كىنالاپ وتكەن ەكەن. بۇل تۋرالى ونىڭ تۋعان اپكەسى ايتقان.
- قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ءولىمى جايلى ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلادى. ءوز-وزىنە قول سالعانى راس پا؟
- 1987-دە قايراتتىڭ سوتى بولىپ، ساۆيتسكيدى ءولتىردى دەگەن ايىپپەن ءولىم جازاسىنا كەستى. بۇل قازاقتىڭ رۋحىن سىندىرۋ ءۇشىن جاسالعان بولاتىن. ءبىراق كەيىن ءولىم جازاسىن 20 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا اۋىستىردى. سەبەبى گورباچەۆقا 17 ەلدىڭ باسشىسى حات جازىپ، 21 جاستاعى جىگىتكە بۇل جازانىڭ تىم اۋىر ەكەنىن ايتقان. ول ەشقانداي رەتسيديۆيست ەمەس، كىسى ولتىرمەگەن، بۇرىن سوتتى بولماعان. وسىنىڭ اراسىندا مۇحتار شاحانوۆ تا بار. قازىر رەسەيگە سانكسيا قويعان سەكىلدى سول كەزدە ەل باسشىلارى وزدەرىنىڭ اراشا تۇسەتىنىن مالىمدەگەن.
جازا 20 جىلعا اۋىستىرىلدى. ول ۋاقىتتا ءار ەلدەگى قىلمىسكەرلەردى جيناپ، ۆاگونمەن رەسەيگە الىپ باراتىن. قايراتتى وسىنداي ەشالونمەن سۆەرلوۆسك قالاسىنا الىپ كەتتى دەپ ايتقان. ءبىراق سەمەي قالاسىنان جالعىز ءوزىن ءتۇسىرىپ الىپ قالىپتى. ماقساتتارى - قايراتتى ەلدەن شىعارماي ءولتىرۋ. بۇل ءۇشىن كامەراسىنا ۆلاسەنكو دەگەندى اپارىپ قويعان. ءوز-ءوزىن ءولتىردى دەگەنى - وتىرىك.
كەيىن قايراتپەن ءبىر كامەرادا بولعان جىگىت حات جازىپتى. شىندىقتى ايتامىن، بارلىعىن بىلەمىن، تەك مەنى قورعاساڭدار بولدى دەپتى. حاتتى الىپ مۇحتار شاحانوۆقا باردىم، ورىستى اۋىلعا الىپ كەتەمىن دەپ ەدىم، ول دا كەلىسە كەتتى. جولعا شىققالى جاتقان ەدىك، ءبىراق سول جىگىتتى تۇرمەدەن بوساي سالا پىشاقتاپ كەتكەن ەكەن.
اكەمىزدىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى دۇنيەگە كەلگەندە اتىن قايرات دەپ قويدى. ءبىراق ەسىمىن قايرات دەپ قويعانىمەن، ءدال قايراتتاي بولىپ كەتپەيدى عوي. ەل ىشىندە تالاي ماحامبەت پەن يساتايلار ءجۇر. بارلىعى بىردەي باتىر بولىپ كەتكەن جوق.
- «الاڭعا شىققانداردىڭ اياعىن سىندىرامىن» دەپ ايتقان ەكەنسىز. بۇلاي دەۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
- بۇرىن دا ايتقام، ءالى دە ايتىپ كەلە جاتىرمىن. ەگەر 16-جەلتوقساندا بالا-شاعاسىن، ايەلىن قوسىپ الاڭعا كەلىپ، ميتينگ وتكىزەتىن بولسا، اياقتارىن سىندىرامىن دەدىم. ءيا، ۇكىمەت تولەۋى كەرەك شىعار، كومەكتەسۋى كەرەك شىعار. ءبىراق ايەلىن، وتباسىن اسىراي الماسا، نەسىنە ەركەك بولىپ جۇرەدى. قازاق ەش ۋاقىتتا حاننىڭ الدىنا بالا-شاعاسىن، ايەلىن جىبەرىپ قويىپ وتىرماعان. كوشەگە شىعۋدىڭ دا قاجەتى جوق. جاي عانا بارىپ سۇرا. بەرمەسە، قۇدايعا سال دا، كەتە بەر. تاۋەلسىزدىك كۇنى الاڭعا بۇلىك شىعارۋ ءۇشىن كەلۋدىڭ قاجەتى جوق. بالاڭدى ءوزىڭ اسىراي الماساڭ، «مەن بالا تۋىپ بەرەم، سەن اسىرايسىڭ» دەپ ۇكىمەتپەن كەلىسىم جاسا. مۇنى اقىماقتىق دەپ ەسەپتەيمىن.
- قالاي ويلايسىز، جەلتوقسان وقيعاسى وزىنە لايىق باعاسىن الدى ما؟
- بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 300 دەن اسا ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس بولعان. ولاردىڭ بارلىعىن 365 كۇنگە بولسەك، ءبىر كۇن جوق شىعار ادام ولمەگەن. ەندى سولاردىڭ بارلىعىن قارالى كۇن دەپ مويىنداساق، بوس كۇن قالماي قالادى. جەلتوقساندا ءبىز ۇلتتىق مۇددەنى قورعاپ شىقتىق. تاۋەلسىزدىك جولىندا باۋىرىم قۇربان بولدى. 16-جەلتوقسان - قاستەرلى كۇن. تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاۋىمىز كەرەك. جاڭا جىلدى دا تويلاپ جاتىرمىز عوي. سوندىقتان قايراتتىڭ قانىمەن كەلگەن ەلدىڭ بەرەكەسىن بۇزۋعا جول بەرمەيمىن.
