بۇگىن ىبىراي التىنساريننىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولدى
تۋىپ- وسكەن جەرى - قوستاناي وبلىسىنىڭ قوستاناي اۋدانى ارقاراعاي اۋىلى. وسى وڭىردە، توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنان توپىراق بۇيىرعان. 1850 -جىلى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن اشقان مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى.
مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، ورىنبور شەكارا كوميسسياسىندا اسكەري ستارشينا بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ۇلكەن اكەسى بالعوجا جاڭبىرشى ۇلىنىڭ حاتشىسى بولادى (1857-1859). ورىنبور وبلىستىق باسقارماسىندا ءتىلماشتىق قىزمەت اتقارادى. 1860 -جىلى ورىنبور بەكىنىسىندە (تورعاي) قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشۋ تاپسىرىلادى، ءارى سول مەكتەپكە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ بەلگىلىنەدى. ىبىرايدىڭ بۇكىل ءومىرىن ارناعان اعارتۋشىلىق- پەداگوگتىق قىزمەتى وسىلاي باستالادى.
تىكەلەي ءوزىنىڭ ارالاسۋىمەن حالىقتان جيناعان قارجىعا مەكتەپ ءۇيىن جانە ينتەرنات سالىپ، 1864 -جىلى 8 -قاڭتاردا مەكتەپتىڭ جاڭا عيماراتىن سالتاناتتى تۇردە اشادى. ۇستازدىق- اعارتۋشىلىق قىزمەتكە قوسا ىبىرايعا باسقا دا جۇمىستاردى اتقارۋ جۇكتەلەدى. ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ تىكەلەي تاپسىرۋى بويىنشا تورعايدا ءتورت رەت ۋەزدىك سۋديا بولىپ (1868-1874)، تورعاي ۋەزدىك باستىعىنىڭ اعا جاردەمشىسى (1876-1879) قىزمەتىن اتقارادى. ىبىراي ينسپەكتورلىق قىزمەتكە كىرىسكەن سوڭ وقۋ- اعارتۋ جۇمىستارىن ودان ءارى جانداندىرىپ، ەلەك، قوستاناي، تورعاي، ىرعىز ۋەزدەرىندە ءبىر- بىردەن ەكى كلاستىق ورىس- قازاق مەكتەپتەرىن اشادى، ولاردى قاجەتتى كىتاپتارمەن جاساقتايدى. اسىرەسە، ەلدى كوشپەلى ءومىر سالتىن ەسكەرىپ، رەسەيدىڭ حالىق اعارتۋ جۇيەسىنە جاڭا ۇلگىلى ءبىلىم بەرۋ ءتاسىلىن ۇسىنىس ەتەدى. ناتيجەسىندە، 1888 -جىلى 10 -ساۋىردە ورسكىدە باستاۋىش مەكتەپتەر ءۇشىن قازاق جاتارىنان وقىتۋشىلار دايارلايتىن مۇعالىمدەر مەكتەبى اشىلادى.
ىبىراي مۇنان ءارى قازاق جاستارى اراسىنان ەكونوميكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، قول ونەر كاسىپشىلىگى سالالارىنا قاجەتتى ماماندار دايارلايتىن ۋچيليشەلەر اشۋعا كوپ كۇش جۇمسايدى. تىپتەن، قوستانايدان اشىلاتىن اۋىل-شارۋاشىلىق ۋچيليشەسىنە ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى جەرىن بەرەتىنى تۋرالى وسيەت قالدىرادى. ىبىرايدىڭ قازاق قىزدارى ءۇشىن تورعايدا، قوستانايدا، قارابۇتاقتا، اقتوبەدە مەكتەپ- ينتەرنات اشتىرۋىنىڭ تاريحي ءمان- ماڭىزى زور بولدى. ىبىراي ورىس- قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن ارناۋلى وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋ قاجەت دەپ سانادى. وقىتۋ ادىستەرىن جاڭا باعىتتا قۇردى، وقۋعا دەگەن بالانىڭ ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدى كوزدەدى، وقۋدى انا تىلىندە جۇرگىزدى. مەكتەپ وقۋىندا، اسىرەسە، انا تىلىنە ۇيرەتۋدە ك. د. ۋشينسكيدىڭ ويلارىنا جۇگىندى.
قازاق بالالارىنىڭ تانىم- تۇسىنىگىنە لايىقتى وقۋ- ادىستەمەلىك قۇرالدار جازدى. ول ورىس- قازاق ۋچيليشەسىندە ۋشينسكييدىڭ «بالالار دۇنيەسىن»، ل. ن. تولستويدىڭ «الىپپە جانە وقۋ قۇرالىن»، د. ي. تيحوميروۆتىڭ «گرامماتيكانىڭ قاراپايىم كۋرسىن» وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىندى. ءىبىرايدىڭ پىكىرىنشە، مەكتەپتەرگە ارنالىپ جازىلاتىن وقۋ كىتاپتارى ءوزىنىڭ يدەيالىق مازمۇنى جانە ناقتى ماتەريالدارى جاعىنان انا ءتىلىنىڭ جانە حالىق دانالىعىنىڭ باي قازىناسىنا نەگىزدەلۋگە ءتيىس بولدى. 1879 ج. ونىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» اتتى وقۋلىعى جانە ديداكتيك. وقۋ ماسەلەسى جونىندە «قازاقتارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى» جارىق كوردى.
بۇل ەكى كىتاپ تا قازاق بالالارىن كيريلليتسا نەگىزىندە وقىتۋعا ارنالعان تۇڭعىش وقۋ قۇرالدارى بولدى. ىبىراي - جاڭا داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان. ول قازاق جاستارىن ەڭ الدىمەن وقۋ، ونەر- ءبىلىم، تەحنيكانى يگەرۋگە شاقىرادى («وقىساڭىز، بالالار، شامنان شىراق جاعىلار. تىلەگەنىڭ الدىڭنان، ىزدەمەي- اق تابىلار»). اۆتور وقۋ- ءبىلىمنىڭ تەك ىزدەنىس، ەڭبەكپەن تابىلاتىنىنا ءمان بەردى. بۇعان ينەمەن قۇدىق قازعانداي ىجداھاتتىلىق، تالاپ پەن سابىرلىلىق قاجەت ەكەنىن ەسكەرتەدى. ال وقىماعان نادانداردى اقىن از عانا سوزبەن سىناپ، ولاردىڭ اق، قارانى ايىرمايتىن كورسوقىر ەكەنىن ايتادى («وقىماعان جۇرەدى، قاراڭعىنى قارمالاپ. ناداندىقتىڭ بەلگىسى - ەش اقىلعا جارىماس»). وقۋ، ءبىلىمنىڭ پايداسى قانداي، ول نەگە كەرەك دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، ونىڭ ءومىر ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن قاجەت ەكەنىن تالداپ كورسەتەدى («اتا- ەنەڭ قارتايسا، تىرەۋ بولار بۇل وقۋ. قارتايعاندا مال تايسا، سۇيەۋ بولار بۇل وقۋ»). جاستاردى ونەر- ءبىلىم، تەحنيكانى يگەرۋگە ۇندەۋ اقىننىڭ «ونەر- ءبىلىم بار جۇرتتار» دەگەن ولەڭىندە ءوز جالعاسىن تاپقان. ول ونەر- ءبىلىمى جەتىلگەن ەلدەردىڭ ارتىقشىلىعى قانداي، ولار سول ونەرىمەن نەنى يگەرىپ وتىر، ەرتەڭگى ءومىردىڭ تالاپ-تىلەكتەرى نە سەكىلدى كۇردەلى ماسەلەلەردى جاستار الدىنا كولدەنەڭ تارتۋ ارقىلى ولارعا وي تاستاپ، ونەر- ءبىلىمدى باتىل يگەرۋگە شاقىرادى («ادامدى قۇستاي ۇشىردى، مال ىستەيتىن جۇمىستى، وت پەن سۋعا ءتۇسىردى. وتىنسىز تاماق ءپىسىردى، سۋسىزدان سۋسىن ءىشىردى»).
ىبىراي سونداي- اق ۋشينسكي، ل. ن. تولستوي، ي. ا. كرىلوۆ، ي. پاۋلسون شىعارمالارىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالاپ، قازاق ادەبيەتىندە كوركەم اۋدارما جانرىن قالىپتاستىردى. قازاقستان ۇكىمەت 1989 ج. 22 -جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن ىبىرايدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي مەرەيتويى وتكىزىلىپ، ۇستازدىڭ مۇرالارىنا ارنالعان عىلىمي، تاريحي، پەدوگوگيكالىق ەڭبەكتەر جارىق كوردى. ارقالىق قالاسىندا ىبىراي مۇراجايى اشىلدى. توبىل بويىنداعى ىبىراي قىستاۋى جانىندا، مۇردەسى قويىلعان جەردە، ىبىرايعا كۇمبەزدى مازار ورناتىلدى.
قازاقستاندا ىبىراي اتىندا اۋدان، اۋىلدار، جوعارى وقۋ ورىندارى، ت. ب. بار. ىبىراي وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا ءوز زامانىنىڭ ەڭ وزىق ادىستەمەلەرىن قولدانا وتىرىپ، ءبىلىمنىڭ بالالارعا انا تىلىندە بەرىلۋىنە ايرىقشا ءمان بەرەدى. «قازاق حرەستوماتياسى» اتتى وقۋلىق، «قازاقتارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى» اتتى ديداكتيكالىق وقۋ قۇرالىن جازدى. بۇل كىتاپتارىنداعى وقۋشىنى وتان سۇيگىشتىككە، ەڭبەككە، كىسىلىككە - تاربيەلەيتىن عيبراتتى شىعارمالارى ەشقاشان دا ءوزىنىڭ ءمان- ماعىناسىن جويماق ەمەس. تەك قانا وقۋ- اعارتۋ جۇمىستارى ەمەس، ىبىراي سونىمەن بىرگە سول كەزدەگى قوعامدىق - ساياسي ومىرگە سەرگەك ارالاسىپ، عىلىم- بىلىمگە، ەڭبەك پەن ونەرگە، دىنگە، ەتنوگرافياعا قاتىستى ماقالالار جازدى. ونىڭ، اسىرەسە، كوركەم ەڭبەكتەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتتى.
ىبىراي ەسىمى بەرىلگەن اۋدان، اۋىلدار، وقۋ وىرندارى، كوشەلەر، جەر اتاۋلارى قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە كەزدەسەدى.
