ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان: ابايدىڭ تۋعانىنا 173 جىل تولدى
قازاقتىڭ باس اقىنى اباي 1845-جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى (بۇرىنعى سەمەي ۋەزى) اباي اۋدانىندا (بۇرىنعى شىڭعىستاۋ وبلىسى) شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىرىندا دۇنيەگە كەلدى.
اباي اۋىلداعى عابيتحان مولدادان ساۋات اشىپ، 10 جاسىندا سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە وقۋعا بارعان. مۇندا اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ، ءدىن ساباقتارىن وقۋمەن قاتار نيزامي، ناۋاي، ساعدي، حافيز، فيزۋلي، ت. ب. شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسادى. مەدرەسەنىڭ ءۇشىنشى جىلىندا سەمەيدەگى «پريحودسكايا شكولاعا» ءتۇسىپ، 3 اي وقيدى. سول كەزدەن باستاپ ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆ، ل. ن. تولستوي، ي. ا. كرىلوۆ، ف. م. دوستويەۆسكي، م. ە. سالتىكوۆ- شەدرين شىعارمالارىن وقىپ، گەتە، بايرون مۇرالارىنا دەن قويادى.
13 جاسىندا اباي اكە ىقپالىمەن وقۋدان قول ءۇزىپ، اكىمشىلىك بيلىككە ارالاسادى. وتارشىل رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالقىنىڭ اۋىر تاعدىرىن كورىپ وسەدى. 1875-جىلى قوڭىركوكشە ەلىندە وتكەن سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، 1878-جىلعا دەيىن بولىس بولدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ەل بيلەۋ جورالعىلارىن، ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىن جەتىك بىلەتىن اباي ەل ىشىندەگى ءار الۋان اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەفورمالارعا بەلسەنە ارالاسادى. ەگدە تارتقان شاعىندا اكىمقارا بيلىكتەن، اتقامىنەرلىكتەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، شىعارماشىلىقپەن عانا شۇعىلدانعان.
1860-جىلدارى اباي شىعارماشىلىقپەن اينالىسا باستادى. ءبىراق، ءوز ولەڭدەرىن باسقا اتتارمەن جاريالاپ، تەك 1886-جىلى «جاز» دەگەن ولەڭىنەن باستاپ ءوز اتىن قويا باستايدى. اقىننىڭ «جاز»، «كۇز»، «قىس»، «جازعۇتىرى»، سونىمەن قاتار «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «سەگىز اياق» ولەڭدەرىنىڭ سول كەزدەگى قازاقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنان حابار بەرەدى.
يسلام ءدىنى تاراعان شىعىس ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىمەن جاقسى تانىسۋ ارقىلى ءوزىنىڭ شەبەرلىك - شالىمىن ودان ءارى شىڭدايدى. شىعىستىڭ ەكى حيكاياسىن «ماسعۇت» جانە «ەسكەندىر» دەگەن اتپەن ولەڭگە اينالدىرادى. ودان بولەك، اباي كرىلوۆتىڭ ءبىر توپ مىسالدارىن، پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينىنىڭ» ۇزىندىلەرىن جانە لەرمونتوۆ، بۋنيننىڭ شىعارمالارىن قازاق ىلىنە اۋدارعان.
ابايدىڭ ءان شىعارماشىلىعى قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىندا ەرەكشە ورىن الادى. «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «كوزىمنىڭ قاراسى» اندەرى حالىق جادىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى اباي قارا ءسوز جازۋدى قولعا الدى. اباي پوەزياسىنىڭ ارقاۋى بولعان عىلىم، ءبىلىم، ەڭبەك تاقىرىبى قارا سوزدەردە دە جالعاسىن تاپقان. جالپى سانى قىرىق بەسكە جەتەتىن قارا سوزدەر تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان. ونىڭ التى-جەتى ۇلگىسى قىسقا بولسا، قايسىبىرەۋى مازمۇن، تاقىرىپ جاعىنان وزگەشەلەۋ، اۋقىمدى بولىپ كەلەدى. قارا سوزدەر العاش رەت 1918-جىلى سەمەيدە شىققان «اباي» جۋرنالىندا جارىق كورىپ، كەيىنىرەك ورىس، قىتاي، فرانسۋز سىندى كوپتەگەن الەم تىلدەرىنە اۋدارىلدى.
اقىن 1904-جىلى تۋعان جەرىندە قايتىس بولدى. سۇيەگى جيدەبايعا قويىلدى. قازىر سول جيدەبايدا اقىننىڭ ءوزى تۇرعان ۇيدە ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى بار. بۇگىندە اباي ەسىمى دۇنيەجۇزى حالىقتارى ادەبيەتىندە شەكسپير، پۋشكين، گەتەلەرمەن قاتار تۇرادى.
اقىننىڭ مول ادەبي مۇراسى تەك ءبىر حالىقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني قازىناسى سانالادى. قازاقستاندا ۇلى ابايدىڭ ەسىمى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر مەن كوشەلەرگە، الماتى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە، الماتى قالاسىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنا بەرىلگەن. ۇلى اقىننىڭ قۇرمەتىنە قازاقستان مەن رەسەيدە ەسكەرتكىشتەر ورناتىلعان.
قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنسيالار جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇرادى. ۇلى اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى 1995-جىلى دۇنيەجۇزىلىك يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ ءوتتى.
