مۇستافا شوقاي تۋرالى قىزىقتى 15 دەرەك

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - مۇستافا شوقاي تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن الاش ازاماتى، قوعام قايراتكەرى. ول بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ بىرىگۋى يدەسىن ۇستاندى. ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن تاريحي تۇلعا.

الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، قازاقتىڭ اياۋلى تۇلعاسى مۇستافا شوقاي تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەرگە توقتالىپ، ونىڭ ومىرىنە قىسقاشا شولۋ ۇسىنامىز.

مۇستافا شوقاي تاريحقا قازاقتىڭ قوعامدىق جانە ساياسي قايراتكەرى، پۋبليتسيست، ءبىرتۇتاس تۇركىستاننىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەن يدەولوگ رەتىندە كىردى.

مۇستافانىڭ اتا- بابالارى قىپشاق- بوشاي رۋىنان شىققان دالالىق اريستوكراتتار بولعان.

1910 -جىلى شوقاي تاشكەنت گيمنازياسىن التىن مەدالمەن ءبىتىردى.

ۋفالىق جەر يەسى مۇستافاعا جەر سىيعا تارتىپ، دۋماعا ونىڭ كانديداتۋراسىن تاعايىنداۋعا كەلىسكەن.

شوقاي «تۇركىستان بىرلىگى» ۇيىمىن قۇردى. ال 1917 -جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن مۇستافانىڭ باسى ءۇشىن سىياقى تاعايىندالدى. ستالين شوقايدى «جەكە جاۋى» دەپ اتاعان.

1933 -جىلى 27 - ناۋرىزدا لوندونداعى حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كورولدىك ينستيتۋتتىڭ شاقىرۋىمەن مۇستافا شوقاي «كەڭەس وداعى جانە شىعىس تۇركىستان» تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى.

مۇستافا شوقاي ناعىز پوليگلوت بولدى، ول قازاق تىلىنەن بولەك ورىس، نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز، تۇرىك، وزبەك تىلدەرىن جاقسى مەڭگەردى. وسىعان بايلانىستى شوقاي پاريجدە، لوندوندا، ستامبۇلدا جانە ۆارشاۆادا اناليتيكالىق شولۋلار جاساۋعا جانە ونى بايانداۋعا مۇمكىندىك الدى. ونىڭ تۇركى تاقىرىپتارىن قامتيتىن ساياسي شولۋلار مەن زەرتتەۋلەر شەتەل باسىلىمدارىندا جاريالاندى.

اتاقتى وپەرا ءانشىسى، پەتەربۋرگ اريستوكراتىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ماريا ياكوۆليەۆنا گورينا مۇستافا شوقاي ءۇشىن كۇيەۋىن، ءۇيىن جانە مانسابىن تاستاپ كەتتى.

قوقان تالقاندالعاننان كەيىن مۇستافا شوقاي پاريجگە قاشىپ كەتتى. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعى ونى ءۇشىنشى رەيحپەن ىنتىماقتاستىقتا بولدى دەپ ايىپتادى. ريەۆوليۋتسيونەر پاريجگە 1921 -جىلدىڭ جازىندا ايەلى ماريامەن بىرگە كەلگەن. پاريجدە ءومىر ءسۇرۋ قيىن بولعاندىقتان، ول 1923 -جىلى ءپاريجدىڭ وڭتۇستىگىندە 15 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان نوجان- سيۋر- مارن قالاسىنا كوشىپ كەتەدى.

1941 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ول جۇمباق جاعدايلاردا قازا تاپتى. جالپى، مۇستافا شوقاي ءوز ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قۋعىنعا ۇشىرادى.

مۇستافا شوقاي بىرنەشە جىل ءومىر سۇرگەن فرانسيانىڭ نوجان- سيۋر- مارن قالاسىندا وعان ارناپ مەموريالدىق تاقتا مەن ءمۇسىنى ورناتىلدى. بۇل يدەيانى پاريجدەگى قازاق دياسپوراسى جۇزەگە اسىردى. نوجان- سيۋر- مارن قالاسىندا تۇرعىزىلعان مۇستافا شوقاي ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى - ءمۇسىنشى امانگەلدى كەنەنبايەۆ.

2012 -جىلى وسكەمەندە مۇستافا شوقايدى فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى دەپ اتاعان جۋرناليستەرگە قاتىستى سوت وتىرىسى ءوتتى. جۋرناليستەر 1995 -جىلدىڭ وزىندە ق ر باس پروكۋراتۋراسى «مۇستافا شوقايدى نەمىس فاشيستەرىمەن سەرىكتەس بولدى دەپ ساناۋعا ەش نەگىز جوق. وعان قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالمادى. قۇقىق قورعاۋشى ورگاندار تاراپىنان مۇستافا شوقايعا قاتىستى ايىپتاۋلار كورسەتىلگەن جوق» دەگەن انىقتاما بەرگەنىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك.

ول ك س ر و ازاماتى بولعاندىقتان ساتقىن بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇدان باسقا، ەلباسىنىڭ ءوزى شوقايعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ سويلەگەندە، بۇل مۇستافا شوقايدىڭ قازاقتار ءۇشىن ۇلى ادام ەكەنىن كورسەتەدى. نازاربايەۆ قازاقستاندىق تەلەارنالارداعى باعدارلامالاردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «ەگەر تاريحتى ەسكە تۇسىرسەك، ءبىزدى بىرىگۋگە سوناۋ 1918 -جىلى مۇستافا شوقاي شاقىرعان بولاتىن» دەگەن ەدى.

شوقاي فاشيستىك شابۋىلشى ەمەس جانە گيتلەرلىكتارمەن ىنتىماقتاستىق جاساماعان، ول ەشقاشان ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىنە قارسى شىقپاعان.

مۇستافا شوقاي قايتىس بولعاننان كەيىن، ايەلى ماريا شوقاي سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن جاس بالا ءالىم الماتتى اسىراپ الادى. وتانىنا ورالعاننان كەيىن ونى ءستاليننىڭ جازاسى كۇتىپ تۇر ەدى. ياعني، ونى «وتانىن ساتقانداردى» ۇستايتىن لاگەرگە جىبەرۋى مۇمكىن بولدى. سوندىقتان ءالىم المات سول كۇيى ەۋروپادا قالدى. ول قازاقتان شىققان العاشقى سكريپكاشى بولدى. مۇستافا شوقاي تۋرالى العاش رەت الماتىداعى مۋزىكا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەزدە امرە قاشۋبايەۆتان ەستىگەن بولاتىن. مۇستافا تۋرالى تەك ماريا شوقايدىڭ اڭگىمەسىنەن عانا بىلەتىن. ءالىم المات 1948-50 -جىلدارى فرانسيانىڭ نوجان- سيۋر- مارن قالاسىندا ماريا شوقايمەن بىرگە ءومىر ءسۇردى.

Stan.kz