قىرعىزدار 150 جىلدان اسا ۋاقىت قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولدى - بەلگىلى تاريحشى

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە ۇلى تاريحىمىز از زەرتتەلىپ جۇرگەن جوق. بابا تاريحقا قاتىستى عالىمداردىڭ پىكىرى دە ءارقيلى. الايدا تاريحىمىزدى تامتۇمداپ تۇگەندەپ جۇرگەن سول تاريحشىلاردىڭ ماقساتى ءبىر.

  وسى رەتتە، بەلگىلى جۋرناليست ءومىرزاق اقجىگىتتىڭ «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان تاريحشى سامات وتەنيازوۆپەن سۇحباتىن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

- ساكە، ءسىز قازاق تاريحشىلارىنىڭ ىشىندەگى ارعى بابامىز اتتيلا مەن ايگىلى ءابىلقايىر حاندى زەرتتەپ جۇرگەن «بولەكتەۋ» تاريحشىسىز. وسى تاڭداۋىڭىز جايلى از- كەم ايتىپ وتسەڭىز.

- ال، شىنىنا كەلسەك، مەن ەشقانداي دا تاريحشى ەمەسپىن، ماماندىعىم - فيلولوگ. يسپان ءتىلىنىڭ مامانىمىن. قازاقتاعى ءۇشىنشى يسپانيستپىن. ءبىرىنشى يسپانيست ءابدىۋالي داجەنوۆ ەسىمدى ازامات بولدى. ماسكەۋدە وقۋ بىتىرگەن، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى. «دون- كيحوتتى» اۋدارعان. ءبىراق، دايىن تۇرعان 4 تومى باسىلىپ شىقپاعان. ءبىر مىقتىنىڭ بالاسى. ءبىر مىقتىنىڭ قىزىمەن وتاۋ قۇرۋدىڭ ءساتى تۇسپەي، سول وقيعا تاعدىرىن وزگەرتىپ جىبەرگەن... ەكىنشى يسپانيست - قازاقتىڭ ءبىر جەتىم قىزى، ول دا وقۋدى ماسكەۋدە بىتىرگەن. كەڭەس زامانىندا 6 تىلدە جارىق كورەتىن «سوۆەتتىك قازاقستان» جۋرنالىن شىعارىپ وتىردى.

 مەن وقۋدى ودەسسادا ءبىتىردىم. ءبىتىرىپ قازاقستانعا كەلدىم. «قال!» دەپ جالىنعان ۋكراينادا قالماي، كەلگەنىمە وكىندىم. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ جۇمىس تابىلماي «قىزىق» بولدى. جاڭاعى جۋرنالدى، قازاق قىزدىڭ ورنىن ۇسىندى ماعان. وۋ، بۇل دەگەن بىرەۋگە قيانات ەمەس پە؟! ول قىزدىڭ ءبىرىنشى شەت ءتىلى - اعىلشىن، ەكىنشى شەت ءتىلى - يسپان ءتىلى بولاتىن، ال، مەندە كەرىسىنشە. قازاقستاندا قىزىق بولعاندا ءالى كۇنگە يسپان ءتىلى فاكۋلتەتى جوق! شەت ءتىلىن وقيتىندار سانى كوبەيسە دە، ساپاسى بۇرىنعىدان الدەقايدا ناشار. ايتسام، ماعان سەنبەۋىڭىز مۇمكىن، ءبىراق، ول زاماندا اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانىنا، قازاققا مەكتەپتىڭ وزىنەن جۇمىس تابۋ وڭاي بولمايتىن - بارلىق جەردە ورىس تىلدىلەر وتىرىپ العان... بۇگىن عوي «اعىلشىنداردىڭ» قانى جەرگە تامبايتىنى. ءسويتىپ جۇرگەندە الكەي مارعۇلان اتامىزدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تاريحشى بولىپ كەتتىم عوي. ول كىسىنىڭ شاكىرتى بولۋ نە دەگەن باقىت! الەكەڭنىڭ ىقپالىمەن شوقانتانۋمەن اينالىستىم، شوقان جايلى 5 كىتابىم، كوپتەگەن ماقالالارىم جارىق كوردى، ونىڭ ىشىندە اعىلشىن تىلىندە شىققاندارى دا بار..

شوقاننىڭ 150 جىلدىعى قازاقستاندا 1986 -جىلى تويلانعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ انگليادا تويلاندى، سوعان رەسپۋبليكادان جالعىز مەن شاقىرىلدىم. بۇل قازاقستاندى گ. كولبيننىڭ بيلەپ تۇرعان كەزى بولاتىن. ادىلدىگىن ايتۋ كەرەك، كولبيننىڭ كەزىندە اكادەميادا جۇمىس ىستەيتىن عالىمداردىڭ جاعدايى كىشكەنە دۇرىستالىپ قالدى، قولدارى پاتەرگە جەتە باستادى.

ورىس تاريحشىسى ليەۆشين 1868 -جىلى شوقاننىڭ اتىنان اسىرەلەنگەن، اسىرا سىلتەنگەن «ابىلاي» دەگەن ەڭبەك جازىپ، باستىرىپ جىبەردى. ول ەڭبەك شوقاننىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىردى. سەبەبى، ليەۆشين ول ماقالانىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ 1832 -جىلى شىققان «وپيسانيە كيرگيز- كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» دەگەن كىتابىنان تۇتاس ابزاتستاردى الىپ كىرگىزىپ جىبەرگەن بولاتىن. ءبىراق، ابىلاي حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى شىنايى ءرولى - ءوز الدىنا بولەك، ۇلكەن اڭگىمە...

- ءسىز كەشە شىمكەنتتە وتكەن جالاڭتوس ءباھادۇر مەن سالقام جاڭگىر حانعا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسياعا قاتىستىڭىز، ءبىراق، سويلەمەدىڭىز...

- مەن اكادەميك بولات كومەكوۆتەي ادال ازاماتتىڭ قولىندا 18 جىل جۇمىس ىستەدىم. ءيا، كەشەگى جالاڭتوس باتىر مەن سالقام جاڭگىر حانعا، وربۇلاق شايقاسىنا ارنالعان كونفەرەنسيا كەستەسىنە سايكەس مەنىڭ «17 - عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاق تاريحىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» دەگەن باياندامام وقىلۋى ءتيىس ەدى. جاسى ۇلكەن اعالاردان كەزەك تيمەي قالدى...

مەن سىزگە ايتايىن، XVII عاسىر - قازاق حاندىعىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان كەز ەدى. ورتا ازيادا وسى كەزدە ۇستەمدىك ەتكەن بۇقار جانە حيۋا حاندىعى، سونىڭ ىشىندە بۇقار حاندىعى قازاقتارمەن باسەكەلەس بولدى. جوڭعارلارمەن ءۇش رەت سوعىستىق. ەسىم حاننىڭ جوڭعارعا جورىقپەن بارا جاتىپ، اسكەرىنىڭ سانىن بىلمەك بولىپ ولارعا تاس ساناتۋى ەلدىڭ اۋزىندا دا، عىلىمدا دا اڭىزعا اينالعان دۇنيە. رەسەيدىڭ «بانك يمپەريال» دەگەن بانكى ەسىم حاننىڭ ەسىمىن بۇرمالاپ تامەرلان دەپ كليپ ءتۇسىرىپ، ونى 6-7 جىل بويى تەلەارنالاردان بەرىپ تۇردى. ول كليپتى تۇسىرگەن تيمۋر بەكمامبەتوۆ، تاشكەنتتە وقىعان ونەر يەسى. قىرعىزدار 150 جىل قازاقتاردىڭ قول استىندا بولعان. ش. ءۋاليحانوۆ «قازاق پەن قىرعىزدىڭ دوستىق قارىم- قاتىناسىنىڭ شىڭى - XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى» دەپ جازىپ كەتكەن. كونفەرەنسيادا ءسوز تيمەي قالعان مەن وندا نە جايلى ايتپاقشى ەدىم؟

جالاڭتوس باتىر كەزىندە بۇقارادا ءدىني ءبىلىم العان. بۇقارلىقتار وعان 1612 - جىلدان باستاپ 40 جىل سامارقاندى بيلەتكەن. بيلەتكەندە ونى قازاق حاندارىنا قارسى ايداپ سالساق دەگەن ىشكى ساياساتپەن بيلەتكەن. ءارى جاۋىنگەرى كوپ ءامىردىڭ وزدەرىنە اشىق قارسى كەتۋىنەن، اشىق قارسى كەتىپ، باسىپ الۋىنان قورىققاندىقتان بيلەتكەن.

- ءيا، «دۇشپانىڭدى جانىڭا جاقىن ۇستا» - شىعىس بيلەۋشىلەرىنىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان قاعيدالارىنىڭ ءبىرى عوي.

- جالاڭتوس باتىردىڭ وربۇلاققا 20 مىڭ، اۋعانستانعا 80 مىڭ با، 100 مىڭ با ساربازبەن بارۋى - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىك. بۇل - ءامىردىڭ ارتىندا قالىڭ حالىق تۇردى دەگەن ءسوز.

جالاڭتوس باتىردىڭ ونداي باس اينالدىرار تابىسقا جەتۋىنىڭ مىقتى نەگىزى بولدى. سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتا قازاق مەملەكەتى ەڭ دەموكراتيالى ەل بولدى. ادامزات قوعامىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەموكراتيالى قوعام قۇرۋ بولسا، سول جەتىستىك كونە گرەكيا مەن كونە ريمدە، ال، ورتا عاسىردا تەك قازاق مەملەكەتىندە عانا بولدى. قازاق ەلىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى بىردەن- ءبىر جەتىستىگى مەن قۇندىلىعى دا وسى ەدى... قازاق تاريحىنىڭ پروبلەماسى - ءبىز تاريحتاعى قازاق مەملەكەتىنىڭ ورنىن ءالى انىقتاپ بەرە الماي ءجۇرمىز.

كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا وسى كۇنگى قازاقستان تاريحى جانە ونىڭ زەرتتەلۋى مۇشكىل حالدە. ول - ادام سەنگىسىز فانتازيالاردان نەمەسە شىن تاريحتى بۇركەمەلەۋدەن تۇرادى. ەلىمىزدىڭ تاريحىنا ارنالعان كىتاپتار مەن زەرتتەۋلەر قانشا كوپ بولسا، قاتەسى مەن پروبلەماسى ودان دا كوپ...

كەڭەس داۋىرىندەگى ءبىلىمدى بۇگىن ستۋدەنتتەرىمىزگە بەرە المايتىن جاعدايعا جەتتىك. جاعدايدىڭ وسىنداي ەكەنىن اشى دا بولسا مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى... قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى رەسەي عالىمدارىنىڭ، «جەڭىمپازداردىڭ» نۇسقاۋىمەن جازىلىپ كەلدى. ءتىپتى مەملەكەتتىڭ اتىنىڭ ءوزى بۇرمالانىپ «قازاق حاندىعى» دەپ اتالىپ، ورتا ازيا حاندىقتارىنان ايىرماشىلىعى جوق بولىپ كورىنەدى. ەسەسىنە ادامزات تاريحىنداعى ەرەكشە مەملەكەت بولعانى كورىنبەي قالادى. قىسقاسى، وسىناۋ كەرەمەت مەملەكەت دۇنيە ءجۇزى تاريحى تۇگىلى ءوز حالقى اراسىندا ءوز ورنى مەن باعاسىن ءالى كۇنگە دەيىن العان جوق...

قازاق ەلى ادامزات تاريحىنداعى ەرەكشە حالىق دەۋىمىزدىڭ سەبەبى - قازاقتىڭ باسقا مۇسىلمان جانە تۇركى حالىقتارىنا ۇقسامايتىن كوپتەگەن ادەت- عۇرىپتارىمەن قاتار، ءبىرتۇتاس ءتىلى بار. قازاق تىلىندە باسقا حالىقتاردىڭ تىلىندەگى سەكىلدى ديالەكت جوق. التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىن جايلاعان تۇتاس قازاقتىڭ ءتىلى عانا بىردەي ەمەس، سالت- داستۇرلەرى دە بىردەي. مىسالى، ءوز رۋىنان قىز المايتىن قۇدالىق سالتى بارلىق قازاق بۇلجىتپاي، بۇزباي ۇستانادى. ەرتىس پەن ەدىلگە دەيىنگى ۇلانعايىر تەرريتورياداعى حالىقتىڭ سالتى مەن ءتىلىنىڭ بىردەي بولۋى دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىن تاڭ قالدىرادى.

مىسالى، الاقانداي جەردە تۇرسا دا، كورشى وزبەك پەن تۇركىمەننىڭ تىلىندە ديالەكتى بار، ادەت- عۇرىپتارى دا ءارتۇرلى. قىزدارى ءوز اۋىلىنان ۇزاپ ەشقايدا شىقپايدى... ال، قازاقتار ماڭعىستاۋدا جۇرسە دە پاۆلودارمەن الدە تارباعاتايمەن قۇدا بولىپ جاتادى. قىسقاسىن ايتقاندا، الەم حالىقتارىنىڭ باسقا ەشقايسىسىنا ۇقسامايتىن، ءوزىنىڭ «التىن زاڭدارى» بار ەرەكشە حالىق - قازاق. «قۇدا بول دەپ قينايتىن دا، قۇدالارىن قۇدايىنداي سىيلايتىن دا» (ق. مىرزا ءالي) وسى قازاق. قازاقتار ءوز ەلىنىڭ كەز كەلگەن قيىرىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسەدى. وسىنداي اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا قازاق ەشقاشان بىرلىكتەن اجىراماعان.

 رەسەي يمپەرياسى، ودان بەرىدە كەڭەس وكىمەتى قازاققا كوپ قيانات جاسادى. قازاقتى جۇزگە ءبولىپ تە، رۋعا ءبولىپ تە تاستادى، ءبىر- بىرىنە ايداپ سالىپ تا باقتى. ءبىراق، قانشا تىرىسسا دا قازاقتى ءبىرجولاتا قۇرتا المادى... قازاق ەلىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ەرتەدەگى عۇنداردىڭ (حۋن) بارلىق ادەت- عۇرپى مەن تۇرمىس- سالتىن، ودان دا بۇرىنعى ساقتاردىڭ سالت- داستۇرلەرىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا تۇگەلدەي جەتكىزگەندىگى. مىسالى، كيىز ۇيدە تۇرۋ، بالانى بەسىككە بولەۋ، قۇمالاق اشۋ ونەرى، جەيتىن تاعامدارى...

قازاق تىلىندە ديالەكتى جوق دەپ جوعارىدا ايتتىق. دەگەنمەن، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق تىلىندە ديالەكتى بار دەپ «دالەلدەپ»، ءبىرلى- جارىم ديسسەرتاتسيالار قورعالعانى راس. ارينە، مۇنداي جاعداي قازاق بولمىسىنا جانە عىلىمعا كەرەعار كەلەدى. ءبىراق، بۇرىن بولماعان ديالەكتىلەر قازاق ەلىندە ەندى شىعۋى مۇمكىن. سەبەبى، مىسالى، وزبەكستان مەن قىتاي سەكىلدى ءارتۇرلى ەلدە ءومىر سۇرگەن قانداستارىمىز اراسىندا سول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلدەرىنىڭ اسەرى بايقالادى. ال، رەسەيدەگى قانداستارىمىز بىرنەشە ۇرپاق اۋىسقان سوڭ ءتىلىمىزدى جوعالتۋى ابدەن مۇمكىن...

وسىنداي ەرەكشە ءبىرتۇتاس حالىقتى «ۇلت بولىپ ۇيىسپاعان حالىق، ءالى رۋ- رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەن حالىق» دەپ ايتقانى ءۇشىن تاريحشى يۋدين جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنان جۇمىستان شىعارىلعان ەدى. ونى قۋعان سول كەزدەگى ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك ا. نۇسىپبەكوۆ بولاتىن. ونداي اۋرۋ ءسوزدى ايتىپ، وزىنە ۇپاي جينايتىندار قازىر دە ۇشىراسىپ قالادى.

قازاق ءتىلى قانداي باي بولسا، ادەبيەتى دە سونشالىقتى باي ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتامىز. وعان مىسال - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كولەمى 108 توم بولىپ باسپادان شىققانى. وسى كۇندەرى قازاق اقىندارىنىڭ 100 تومدىعىن شىعارۋ جوسپارلانىپ وتىر. اتالعان جەتىستىكتەر مەن ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعى كەشەگى 300 جىل ءومىر سۇرگەن، استاناسى تۇركىستان بولعان، ءبىر ورتالىققا باعىنعان ايبىندى قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىنىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان ەدى. «بۇل نە دەگەن كۇشتى مەملەكەت بولعان؟!» دەسەڭىز، ونىڭ كۇشتىلىگى باسقارۋ تەتىگىنە بايلانىستى بولدى. ءبىز قولىمىزداعى جەتىستىگىمىزدى جىپكە ءتىزىپ قارايتىن بولساق، ول ءۇشىن تۇگەلدەي قازاق مەملەكەتىنە بورىشتى ەكەنىمىزدى كورەمىز.

ءبارى سارايشىقتى قيراتۋدان باستالعان...

- ساكە، ەندى قازاق مەملەكەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز. ويتكەنى، ءتىلىمىز بەن سالت- ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىرتۇتاستىعى جايلى ءبىرشاما بىلسەك- تاعى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمىمىز جايلى بىلەتىنىمىز جوقتىڭ قاسى... 

- قازاق حاندىعى قۇقىقتىق مەملەكەت جانە ەڭ دەموكراتيالى مەملەكەت بولدى. سەبەبى، حان بيلىگى شەكتەۋلى ەدى. حاننىڭ ءوزىن رۋباسىلار مەن بيلەر سايلايتىن. قازاقتا قىرىق ءۇش رۋ بولسا، ونىڭ ءارقايسىسىن رۋباسى، بەلگىلى بي باسقاردى. حان رۋباسىلارىنىڭ كەلىسىمىنسىز ەشتەڭە شەشە المايتىن. سايلانار ادام قولباسشى بولا الا ما؟ قولباسشى بولا الاتىن ادام عانا حان بولىپ سايلانا الدى. حاندا اسكەر دە جوق. اسكەر رۋباسىلاردا، بيلەردە. حانعا قارجىنى، الىم- سالىقتى دا رۋباسىلار جيناپ بەرەدى. دەمەك، قازاق مەملەكەتىنىڭ حانى تۇگەلدەي بيلەر ينستيتۋتىنا تاۋەلدى بولدى.

وسى كۇنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا الەۋمەتتىك- گۋمانيتارلىق عىلىمداردى وقىتۋدا قوردالانعان پروبلەما، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ پروبلەمالارى وتە كوپ. وسى ءپاندى وقىتۋعا وكىمەتىمىز مول قارجى ءبولىپ كەلە جاتىر. الايدا، ودان ونىڭ پروبلەماسى شەشىلگەن جوق... ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا 27 جىل تولسا دا، ەتەك- جەڭىمىزدى جيناپ ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتساق تا، كوپتەگەن اكادەميكتەرىمىز بەن دوكتورلارىمىز بولسا دا، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا، اسىرەسە، تاريح عىلىمىندا تەك  ХVІ - ХVІІІ عاسىرلارداعى تاريحىمىزدىڭ وزىندە ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاعان پروبلەمالار بار.

ءبىرىنشى، قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى جانە بيلەر ينستيتۋتى، ونداعى ەل باسقارۋ جۇيەسىنىڭ اسقان دەموكراتيالى بولۋى، حان مەن بيلەردىڭ ورنى مەن قىزمەتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ستۋدەنتتەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا اشىپ كورسەتىلمەيدى.

ەكىنشى، قازاق- قىرعىز قاتىناستارى ماسەلەسى دە ەرەكشە ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەدى. قىرعىزدار 150 جىلدان اسا ۋاقىت قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ەسىم حان ولاردى كوكىم بي ارقىلى، تاۋكە حان تيەس بي ارقىلى بيلەدى.

ءۇشىنشى، ورىس- قازاق قاتىناستارى نەگىزىنەن قىرعىن سوعىستاردان، ياعني قازاق ەلىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنەن تۇرادى. ولاردى قىسقاشا بىلاي جىكتەۋگە بولادى:

1. 16 - عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ سولتۇستىك شەكارالارىنا رەسەيدىڭ باسىنان باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان كازاك اسكەري توپتارىنىڭ شابۋىلدارى.

2. قازاق- جوڭعار قاتىناستارى. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باستالۋى. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ العىشارتتارى.

3. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ اقيقي تاريحى.

4. 1 پەتردىڭ «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنا تىكەلەي قاتىستىلىعى جانە ت. ب.

5. قازاق ەلىن تۇبەگەيلى جويىلۋدان قۇتقارىپ قالعان ءابىلقايىر حاننىڭ تاريحي تۇلعاسى.

6. ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان تاريحي حاتىنىڭ ءدال اۋدارماسى مەن مازمۇنى...

7. قازاق- باشقۇرت قاتىناستارى.

- ساكە، ءسىز شىنىندا دا قازاق باسپا سوزىندە وتە از كوتەرىلەتىن تاقىرىپتاردى قوزعاپ وتىرسىز. «مۇنداي قوجا كۇندە كەلمەس» دەگەندەي، ەندى وسى ماسەلەنى تاراتىڭقىراپ ايتىڭىزشى.

- رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى ەكى ۇلكەن يمپەريانىڭ ورتاسىنداعى وسىنداي مەملەكەتتى ىدىراتىپ قۇلاتقان رەسەي يمپەرياسى ەكەنى ءالى كۇنگە دەيىن اشىق ايتىلمايدى. ونىڭ ەسەسىنە الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ كەتكەن (1756 - جىل) جوڭعاردى عانا ايتامىز. بۇل كۇندەرى قازاق ەلى كينو تۇسىرسە دە، بىردەڭە جازسا دا جوڭعاردى، ودان قالسا 1771 -جىلدان سوڭ باس كوتەرمەگەن ەدىل بويىنداعى قالماقتى ايتىپ، ءارۋاعىن شۋلاتادى دا، سول كەزدەگى رەسەي بيلىگىنىڭ جاساعان قياناتى تۋرالى جاق اشپايدى. شىندىق ايتىلمايتىن بولسا تاريحتى جازىپ نەگە كەرەك؟!

رەسەي يمپەرياسى قازاق ەلىنە العاشقى قارۋلى شابۋىلىن 1580 -جىلدارى جايىق بويىنداعى اسەم قالا سارايشىقتى قيراتىپ، توناۋدان باستادى. كوپ ۇزاماي، 1588 -جىلى «قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى» (ورىس جىلنامالارىندا وسىلاي جازىلعان)، قازاق حانى تاۋەكەلدىڭ نەمەرە ءىنىسى، وندان سۇلتاننىڭ ۇلى ورازمۇحامەدتى تۇتقىنداپ، ماسكەۋگە الىپ كەتتى. ونىڭ بارلىق كۇش- جىگەرى مەن اسكەري تالانتىن پايدالانىپ ۆويەۆودا دارەجەسىنە دەيىن كوتەردى. ءتىپتى، ونىڭ ءولىمىنىڭ ءوزى رەسەي مەملەكەتىنە پولياك باسقىنشىلارىنان قۇتىلۋعا كومەكتەستى...

 ماسكەۋدى باسىپ العان پولشا كورولى لجەدميتريي كۇدىكتى ۆويەۆودانىڭ ءبىرى دەپ ورازمۇحامەدتى ولتىرەدى. ءوزىنىڭ جەرلەسىنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن پەتر ۋرۋسوۆ (ەدىگە ءبيدىڭ شوبەرەسى) لجەدميترييدى ولتىرەدى دە، رەسەي پاتشاسىنىڭ تاعىن پولياكتاردان بوساتىپ، رەسەي مەملەكەتىن قۇتقارىپ قالادى. جىل سايىن قاراشا ايىندا رەسەي جۇرتى «ءبىزدى پولياكتاردان قۇتقارعان ك. مينين مەن م. پوجارسكي» دەپ ەرەكشە مەرەكەلەيدى. بۇل ەكەۋىنە ەسكەرتكىشتى ماسكەۋدە ستالين قويدىرىپ ەدى. الايدا، پ. ۋرۋسوۆ پەن ورازمۇحامەد تۋرالى ءبىر اۋىز دا ايتىلمايدى. ەگەر ورىس اعايىندار تاريحقا ادال بولسا پ. ۋرۋسوۆقا التىننان ەسكەرتكىش قويار ەدى....

ال، ەكىنشى 150 جىلدىق كەزەڭ تۋرالى (XVIII بەن XIX عاسىرلار)، اسا قيىن كەزەڭ تۋرالى ح. دوسمۇحامەدوۆ «الامان» اتتى كىتابىندا: «...وسى ەكى عاسىرداعى پاتشا وكىمەتىنىڭ جۇمىسى قازاقتى ابدەن باعىندىرىپ الىپ، قازاقتى كوپىر قىلىپ ازياعا اتتاۋ بولدى. كىشى ءجۇزدىڭ ءجۇز جارىم جىلداي تاريحى قانمەن جازىلعانداي بولدى» دەپ تولىق بەينەسىن بەرگەن ەدى.

وسىلايشا، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەي باسقىنشىلارىمەن سوعىسى جايلى م. ءابدىروۆ جوعارىداعى ەڭبەگىندە شاپقىنشىلار جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتىپ، قانشاما قازاق اۋىلدارىن اياماي تۇگەلدەي قىرىپ جىبەرگەنىن باياندايدى...

1692 -جىلى رەسەي بيلىگىنە 1 پەتر كەلگەن سوڭ ورىس اسكەرلەرىنىڭ قازاق جەرىنە جاڭا قارقىندى شابۋىلدارى باستالدى. ول قالماقتىڭ حانى ايۋكەگە بارلىق تيتۋلدى، بارلىق سىيلىقتى بەرىپ، قالماقتاردى قازاق ەلىنە ايداپ سالىپ وتىردى. سورلى ايۋكە حان قانداستارىن ولىمگە ايداپ وتىرعانىن ءوزى 1724 -جىلى ولەر الدىندا، قالماقتار ءابىلقايىر قولىنان قىرىلىپ جاتقاندا عانا تۇسىنگەن بولار...

1 پەتردىڭ تۇسىندا قارۋى كۇشتى كازاك وتريادتارى مەن قالماقتارعا قازاق ەلىنىڭ ەسەسى كەتە باستادى. سەبەبى، ەۋروپانىڭ جاڭا وتتى قارۋىنا قول جەتكىزە المادى...

- قايران، دانىشپان ايتەكە بابامىز «مالىمىزدىڭ ءبارىن ساتساق تا مىلتىق جينايىق!» دەپ سول كەزدە شىرىلداعان- اق ەكەن، اينالاسى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول ۇراندى ىسكە اسىرۋعا قۇلشىنا كىرىسپەپتى عوي.

- مىنە، سول كەزدە جاس باتىر قولباسشى ءابىلقايىر (1685-1748 -جىلدار) جارقىراپ، تاريحي ارەناعا شىقتى. بۇل 1700 -جىلدار بولاتىن. قازاق ەلى مەن رەسەي قول استىنداعى تۋىسقان باشقۇرت حالقىن قىزعىشتاي قورعاعان ەرلىگى ەسكەرىلىپ، 1709 -جىلدىڭ كۇزىندە ءابىلقايىر تاۋكە حاننىڭ ءوزى باس بولعان بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن كىشى جۇزگە حان سايلاندى. ەندى ءابىلقايىردىڭ قازاق ەلىن رەسەي باسقىنشىلارىنان جارتى عاسىرعا جۋىق قورعاعان ەرلىكتەرىنە قىسقاشا توقتالايىق.

ءابىلقايىر 1707-1709 -جىلدارى باشقۇرت حالقىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 3 مىڭ ساربازبەن بارىپ كومەك كورسەتكەن. 150 جىلدان بەرى رەسەي قول استىندا بولعان باشقۇرتتار ونى ءوز ەلىنە حان سايلاماقشى بولعاندا، 1709 -جىلى كۇزدە قازاق بيلەرى شاقىرتىپ الىپ، كىشى جۇزگە حان سايلايدى. ءابىلقايىر كەتكەن سوڭ باشقۇرت كوتەرىلىسى جەڭىلىس تابادى. كىشى جۇزگە حان بولعان سوڭ ءابىلقايىر رەسەيمەن كۇرەستى جاقسى ۇيىمداستىرا ءبىلدى.

1 پەتر قازاق ەلىن تۇگەلدەي جاۋلاپ الۋدى ۇيعارادى. جوڭعارلاردى ارتيللەريامەن قارۋلاندىرىپ جانە ولارعا جاڭا قارۋدى ۇيرەتۋگە كاپيتان ي. ۋنكوۆسكيدى جىبەرەدى. 1723 - جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىنى» ۇيىمداستىرادى. باتىستان قالماق اسكەرلەرى شابۋىل جاساۋعا دايىندالادى.

جوڭعارلار تۇركىستانعا دەيىنگى جەردى تۇگەل باسىپ الادى. الايدا، ايۋكە باستاعان باتىستاعى قالماق قولىن ءابىلقايىر اسكەرلەرى قايتىپ قازاققا قارسى باس كوتەرمەيتىندەي ەتىپ جەڭدى. شايقاستاردىڭ بىرىندە ايۋكەنىڭ ءوزى دە ءولدى.

1723 - 1724 -جىلدارى تەكە (قازىرگى ورال) قالاسىنا بىرنەشە رەت شابۋىلداعان ءابىلقايىر ي. تيموفەيەۆ، ي. لوگينوۆ، ن. بورودين باستاعان كازاك- ورىس وتريادتارىن كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى. ورىستار جاعىنان 170 ادام قازا تاپتى، كوپ ادامى جارالى بولدى، كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرى تۇتقىنعا ءتۇستى... 1725 -جىلى ەكى جاق تۇتقىندار الماستىرادى.

250 جىلدىقتا ءابىلقايىر حان تۋرالى كىتاپ شىعارا المادىق...

- ءابىلقايىر حان تۋرالى اڭگىمە ەكى باعىتتا ءوربيدى. تاريحشىلاردىڭ ءبىر توبى ونى بودان بولۋدى ءوز ەركىمەن قابىلداعان دەسە، ەندىگى ءبىر توبى كەرىسىنشە ايتادى. ءسىز شە؟

 -  «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندەگى ءابىلقايىردىڭ وسى ءبىر جانقيارلىق ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارى «اقتابان شۇبىرىندى» اپاتىنا ۇشىرامادى. كەرىسىنشە، كۇشتى جاۋدى ۋاقىتىندا توقتاتىپ قانا قويعان جوق، سونداي- اق ولاردى تالقانداپ، باتىس شەكارانى قاۋىپسىزدەندىرىپ بولعان سوڭ قازاق ەلىن باسقىنشىلاردان تازارتۋعا كىرىستى. ءابىلقايىر حان 1726 -جىلى باستاعان ۇلى جورىق 1730 -جىلى بالقاش پەن ىلەگە دەيىنگى ايماقتاردى ازات ەتۋمەن اياقتالدى.

«بىزگە ورىس- قازاق قاتىناسىن قايتا قاراماي بولمايدى». بۇل ءسوزدى ەڭ العاش مارقۇم جانۇزاق قاسىمبايەۆ ايتىپ ەدى. كەيىنىرەك ءابىلقايىر حاننىڭ اننا يواننوۆناعا جازعان حاتىنىڭ ءماتىنىنىڭ شىنايى ءمان- ماعىناسى بەلگىلى بولعان كەزدە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ماناش قوزىبايەۆ تا ايتتى ول ءسوزدى. قازاق- ورىس قاتىناسىنداعى تراگەديانىڭ ۇلكەنى «اقتابان شۇبىرىندى» بولسا، ۇلت- ازاتتىق سوعىستاردىڭ جارقىن تاريحىن جازىپ كەتكەن ءابىلقايىر حان ەكەنىن مويىندايمىز. بۇل جاعدايدى ەسكەرگەن اكادەميك م. قوزىبايەۆ پەن پروفەسسور ج. قاسىمبايەۆ توقسانىنشى جىلدارى «ءابىلقايىر تاريحىن قايتا قاراۋ كەرەك» دەپ ماسەلە كوتەرگەن ەدى.

 م. ق. قوزىبايەۆ 2000 -جىلى 27 - جەلتوقساندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «قازاق حاندارىنىڭ ەلىمىز تاريحىنداعى ورنىندا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن عاسىرلار بويى كۇرەس جۇرگىزگەن ءاز جانىبەك حان، كەرەي حان، قاسىم حان، ءاز تاۋكە حان، ءابىلقايىر حان سياقتى تۇلعالاردىڭ ءداۋىر تاريحىندا شوقتىعى بيىك- اق» دەپ جازعان ەدى. م. قوزىبايەۆتى «ءابىلقايىر رەسەيگە قارسى 48 جىل بويى سوعىسىپ، قالايشا بودان بولۋعا ءوتىنىش جازدى ەكەن...» دەپ كۇدىكتەنگەن ج. قاسىمبايەۆ تا قوستاعان بولاتىن.

...

- اتتيلا جايلى كىتاپ جازعان تاريحشى رەتىندە ۇلى بابامىز جايلى ءبىر- ەكى اۋىز مالىمەت بەرۋىڭىزدى قولقالاماي تۇرا المايمىز...

- اتتيلا مىڭزىق ۇلى - عۇن (لاتىنشا حۋن) مەملەكەتىنىڭ اتاقتى كورولى (پاتشاسى)، ۇلى قولباسشى. ونىڭ قازاقشا ەسىمى - ەدىل. عۇن ورداسى قارا تەڭىز ءوڭىرى مەن دنەستر جانە دۋناي ولكەسىنە ورنىققان زاماندا شامامەن 400 -جىلدارى پاتشا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى ءۇش اعايىندى - رۋعيلا، اقتار، مىڭزىق - بەلگىلى تاريحي تۇلعالار، اسكەري قولباسشىلار ەدى. رۋعيلا 420 - 433 -جىلدارى عۇن ورداسىن باسقاردى. اتتيلا بوزبالا كەزىندە ريم قالاسىندا جان- جاقتى ءبىلىم الدى.

رۋعيلا تۇسىندا كەرەمەت كۇشەيگەن عۇن ورداسى IV عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان باستاپ ريم مەملەكەتىمەن وداقتاس بولىپ، ونى گەرمان تايپالارى قورعاپ كەلدى. 425 -جىلى شىعىس ريمگە شابۋىل جاساعان گەرمان تايپاسى - ۆەستگوتتاردى جاس قولباسشى اتتيلا باسقارعان عۇن اسكەرى تالقانداپ، ۆيزانتيا ولكەسىن اپاتتان قۇتقارادى. بۇل ءۇشىن شىعىس ريم يمپەرياسى عۇن ورداسىنا پاننونيا پروۆينتسياسىن تۇگەلدەي سىيعا بەرەدى. سول كۇننەن باستاپ وسى ۇلكەن پروۆينتسيا لاتىن تىلىندە Hungаria دەپ اتالادى، تەك ورىسشاسى - ۆەنگريا. ول كەزدەگى پاننونيا پروۆينتسياسىنىڭ جەرى قازىرگى ۆەنگريادان الدەقايدا ۇلكەن بولاتىن. وعان شۆەيتساريا، اۆستريا سياقتى كورشى مەملەكەتتەردىڭ ءبىراز بولىگى قارايتىن.

433 -جىلى رۋعيلا كەنەتتەن قايتىس بولعان سوڭ وردانىڭ بيلىگى بلەدا اقتار ۇلى مەن اتتيلانىڭ قولىندا بولدى. 443 -جىلى بەلگىلى قولباسشى بلەدا ولگەن سوڭ اتتيلا جەكە ءامىر جۇرگىزدى.

441 -جىلدان باستاپ عۇن مەن ريم يمپەرياسى اراسىنداعى دوستىق قارىم- قاتىناس بۇزىلدى. سەبەبى، ريم باسشىلارى كەلىسىمدى بۇزىپ، بىرنەشە جىل عۇندارعا سالىق تولەمەي قويعان ەدى. سونداي- اق، ريمدىكتەر گەرمان تايپالارىمەن جاسىرىن وداقتاسىپ، عۇن ورداسىنا قارسى شىقتى. اتتيلا ريم يمپەرياسىنا سالىقتى بىرنەشە ەسە كوبەيتتى. گەرمان تايپالارىمەن قاقتىعىس اتتيلانىڭ گاللياعا (قازىرگى فرانسيا جەرى) جورىعىن باستاۋعا ءماجبۇر ەتتى. اتتيلا گەرماندىقتاردى عانا ەمەس، ريمدىكتەردى دە جازالادى، اكۆيلەي، ميلان قالالارىن باسىپ الدى. عۇن ورداسىنىڭ ەڭ كۇشەيگەن كەزى - وسى كەز.

اتتيلا - قولباسشى، مەملەكەت قايراتكەرى، قاعان- پاتشا رەتىندە ەۋرازيا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. ونىڭ كەركە، حەلحا اتتى ايەلدەرىنەن 7 ەر بالاسى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە تاريحتا اتى قالعاندارى - ەللاق، دەنگيزيك، ەرناق... گەرمان تايپالارىنان العان ايەلى كريمحيلدا (437 -جىلى) جانە يلديكادان (454 -جىلى) تۋعان بالالارى تۋرالى مالىمەت جوق. اتتيلا 454 -جىلى كەنەتتەن قايتىس بولدى...

- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحباتتاسقانىڭىز ءۇشىن كوپ- كوپ راحمەت!

سۇحباتتاسقان ءومىرزاق اقجىگىت

qazaquni.kz