ءابدىۋاقاپ قارا: كەلەسى جىلى زۋقا باتىردىڭ 150 جىلدىعى تويلانۋ كەرەك
شەتەلدەگى قانداستارىمىز «قازاقتىڭ روبين گۋدى» اتاپ كەتكەن ۇلت قايراتكەرى 1866 -جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان اۋدانىنا قاراستى قالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى كەندىرلىك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپ، قىتايدا ءومىر كەشكەن.
باتىردىڭ 150 جىلدىعىنا وراي تۇركياداعى قازاق عالىمى، تاريحشى ءابدىۋاقاپ قارا جاقىندا Facebook جەكە پاراقشاسىندا بىلاي دەپ ءوز ۇندەۋىن جاريالادى:
«باي- ماناپتان الىپ كەدەيگە بەرگەن، پاناسىزعا قورعان بولعان، جەتىم- جەسىردى قورعاعان قازاقتىڭ روبين گۋدى 1866 -جىلى شىعىس قازاقستاننىڭ قالبا دەگەن جەرىندە تۋعان زۋقا باتىرعا 2016 -جىلى 150 جىل تولماق. باتىرلارىن، قاھارماندارىن باعالاي الماعان حالىق ماڭگىلىك ەل بولا المايدى. سوندىقتان 2016 - جىلى باتىرىمىزدى اتاۋسىز قالدىرمايىق. كەلەسى جىلى ول تۋرالى كىتاپتار شىعارايىق، ەلارالىق سيمپوزيۋمدار مەن كونفەرەنسيالار وتكىزەيىك، تويلار جاسايىق، ايتىس ۇيىمداستىرايىق. باتىردى ەسكە الىپ، شىعىس قازاقستاندا ەسكەرتكىشىن تۇرعىزايىق».
بۇل ۇندەۋگە ءۇن قوسقان قىتايداعى قازاق جۋرناليستەرى دە باتىردىڭ ءومىرى جايلى دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ايتۋدا.
زۋقا ومىرىنە توقتالار بولساق، كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى سانالاتىن يتەلى رۋىنا باس بولعان ءدىندار اكەسى ءسابيت داموللا دۇنيە سالعاننان كەيىن زۋقا وتباسىن باستاپ 1883 -جىلدارى قىتاي جاققا اۋىپ، جەمەنەيدىڭ ساۋىر وڭىرىنە قونىس تەبەدى. سونداعى قازاقتىڭ توبە ءبيى جەڭىسحان ءدىني ساۋاتى تەرەڭ زۋقانى قاسىنا الىپ، مەدرەسەگە مۇعالىم ەتىپ تاعايىندايدى. زۋقا ءبي ورداسىندا بالا وقىتىپ ءجۇرىپ ءبي تورەلىگىنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە كۋا بولادى.
رۋ باسىلارىنىڭ قاناۋىنا تاپ بولعان حالىقتى كورىپ زىعىردانى قاينايدى. ادىلەتسىز بيلىككە قارسى شىعادى.
ول 1904 -جىلى قاجىعا بارىپ كەلگەن سوڭ، جالا جابىلىپ 10 جىلعا جۋىق تۇرمەدە وتىرادى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ ءتىپتى دە اشىنا تۇسكەن باتىر ءبي، تورەلەرمەن كەلىسپەي، ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرىپ ولاردىڭ شامىنا تيەدى. اقىرى باتىر ساۋىرداعى يتەلىنى باستاپ كوكتوعايعا قونىس اۋدارادى.
بۇل جاقتا دا بايلار مەن بيلەردىڭ قىسىمىنا تاپ بولعان قازاقتار باتىر ماڭىن پانالايدى. ءتىپتى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ونىڭ جانىنا ۇيىرىلەدى. بۇل جاعداي جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ باتىرعا دەگەن قارسىلىعىن كۇشەيتە تۇسەدى. سوندىقتان ول وسى قىسىمدارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قول جيناپ، قوسىن قۇرادى. ورىستاردان قارۋ- جاراق العىزىپ، سوعىسقا جۇيەلى جاتتىعادى. ول جاساقتاعان قوسىن شەكارا ايماقتاعى قازاقتاردىڭ مالىن تارتىپ الىپ، قىزدارىن زورلاعان موڭعول جاساقتارى مەن قازان توڭكەرىسىنەن قاشىپ قىتايعا وتكەن اق ورىس اسكەرلەرىنە تويتارىس بەرەدى. زۋقا قاراماعىنداعى بەس جۇزدەن اسا وتباسىن قازاق بيلەرىنە دە، قىتاي ۇكىمەتىنە دە سالىق تولەۋدەن قۇتقارادى. قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان زۋقا كەدەي- كەپشىككە، جەتىم- جەسىرگە ەرەكشە پانا بولىپ، جەتىم قالعان كوپ بالانى باۋىرىنا باسقان. ەل اۋزىندا سول كۇندەردىڭ بىرىندە زۋقانىڭ مولقى ەلىنەن جىلقى شاۋىپ الۋعا بارعان 13 باتىرىن ءبىر جاس جىگىتتىڭ ۇرىپ جىققانى ايتىلادى.
ەرلىگىنە ءتانتى بولعان زۋقا جاس باتىردى سۇراستىرىپ، ونىڭ وسپان ەكەنىن انىقتايدى. سودان باستاپ زۋقا وسپانعا «كەرەيدىڭ كەر جاق باتىرى» دەگەن اتاق بەرىپ، ءوز تاربيەسىنە الىپ، ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن دەسەدى.
زۋقانىڭ قارۋلى كۇشىن جويۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان 1924-1926 -جىلدارى 5 رەت شابۋىل جاسالادى. ونىڭ قوسىنى كۇشەيگەن سايىن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ شاماسى كەلمەي، ولارعا تىڭشى جىبەرەدى. ولارعا زۋقانىڭ دۇنگەننەن باعىپ العان ۇلى جاقيا التايدىڭ سارسۇمبەسىندە تۇراتىن قازاقتان ايەل العان ىبىرايىم اتتى دۇنگەنمەن ءتىل بىرىكتىرە وتىرىپ قىزمەت ەتەدى. 1928 -جىلى قازان ايىندا قىستاۋدان جايلاۋعا جايبىراقات كوشىپ بەلقۇدىق دەگەن جەرگە قونعان زۇقانىڭ ەلىن ەكى ساتقىن اسكەر باستاپ كەلىپ شەيىت قىلادى.
امان قالعان قازاققا سەس كورسەتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ۋيجينگو باتىردىڭ باسىن قىران وزەنىندەگى كوپىرگە ءىلىپ قويادى.
حالىقتىڭ كەك الۋىنان قورىققان زۇلىم بيلەۋشى ەكى اپتاداي ۋاقىت وتكەن سوڭ باتىردىڭ باسىن قايتارىپ بەرەدى.
اكەسىنىڭ باسى الىنعاننان كەيىن ۇلى سولتانشارىپ قول باستاپ گومينداڭ ۇكىمەتىمەن شايقاسۋعا دايىندالادى. ءبىراق اقساقالدار قارسى سوعىسقا جول بەرمەيدى. اكەسىنىڭ جىلدىق اسىن بەرگەن سوڭ ۇلى سولتانشارىپ يتەلى رۋىن باستاپ باركولگە بارىپ قونىستانادى. باركولدە كوپ ۋاقىت تۇرعان ەل تيبەت ارقىلى 1950 -جىلدارى ءۇندىستان، پاكىستانعا اۋادى. ول جاقتا 10 جىلداي تۇرعان قازاق قاۋىمى تۇركياعا بارىپ تۇراقتايدى.
سۋرەتتە قيزات قاجى مەن ساۋىت قاجى زۋقا ۇلدارى اكەلەرىنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا
قازىرگى كەزدە التاي مەن كوكتوعايدىڭ اراسىنداعى بەلقۇدىق دەگەن بەلدە سول ءتۇنى قىرىلعان 50 دەن اسا شەيىتتىڭ قورشالعان بەيىتى بار. ەڭ العاشىندا بۇل جەرگە باتىر زۋقانىڭ دەنەسى باسسىز جەرلەنەدى. تەك باسى قايتارىلعان سوڭ عانا، دەنەسىنە قوسىپ قايتا جەرلەنەدى.
زۋقا باتىر تۋرالى ەكى رومان ءۇرىمجى قالاسىندا جارىق كوردى. ونىڭ ءبىرى «زۋقا باتىر» دەپ اتالاتىن باتىرقان قۇسبەگيننىڭ ەڭبەگى بولسا، «پانا» اتتى ەكىنشى رومان جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان بولاتىن.
بۇل ەكى كىتاپ تا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جانىنداعى «اتاجۇرت» باسپاسىنان قايتالاي جارىق كورىپ، بارشا قازاق وقىرمانعا ۇسىنىلدى.
قازىرگى تاڭدا زۋقانىڭ ۇرپاقتارى بارلىعى دەرلىك تۇركيا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە تۇرادى. باتىردىڭ كەنجە ۇلى قيزات قاجى 1999 -جىلى ىستامبۇلدا قايتىس بولدى. تاعى ءبىر ۇلى ساۋىت قاجى الماتى ىرگەسىندەگى رايىمبەك اۋىلىندا تۇرادى.
ال، «قاراجورعا» ءبيىن قازاق جەرىنە اكەلگەن نەمەرەسى ارىستان قاجى شادەت ۇلى الماتى وبلىسى، قاراساي باتىر اۋدانى، رايىمبەك اۋىلىندا 1997 -جىلى باباسىنىڭ قۇرمەتىنە مەشىپ سالىپ، وعان باتىر اتىن بەردى. ەۋروپاداعى قازاق قوعامىن باسقارعان تاعى ءبىر نەمەرەسى ءابدىراحمان شەتىن بۇل كۇندە گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا تۇرادى.
باسقا دا نەمەرە- شوبەرەلەرىن ايتار بولساق، ەسىمحان - ۆاشينگتونداعى كەننەدي اۋەجايىندا جاۋاپتى قىزمەتكەر، تالعات كوكبۇلاق پەن ءومىرحان التىن ميۋنحەندەگى «ازاتتىق» راديوسىندا ۇزاق جىل جۇمىس جاساعان. تانىمال ءدىنتانۋشى- عالىم شىڭعىس زۋقا ۇلى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقستان جۇرتشىلىعىنا تەلەديدار ارقىلى ءدىني ساباقتار جۇرگىزىپ، يسلام جولىندا كوپ ەڭبەك ەتتى. سونداي- اق، شەتەل قازاقتارى اراسىنان تۇڭعىش رەت ق ر جوعارى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، جەكە مەنشىك «وعىتاي» بانكىسىن قۇرعان يبراھيم گۇللەر دە باتىردىڭ ۇرپاعى. الماتىدا تۇراتىن شوبەرەسى قالمان قوسجىگىت بولسا قالامى قارىمدى حالىقارالىق جۋرناليست.
دايىنداعان مايگۇل سۇلتان
BAQ.kz
