قازاقستاننىڭ 15-17 - عاسىرلارداعى قالالارى
شىندىعىندا دا موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە جەتىسۋداعى ىلە مەن تالاس وڭىرىندەگى قالالاردىڭ دامۋىنا الاپات زيانىن تيگىزگەن ەدى. ءبىراق سىرداريا مەن قاراتاۋ بويىنداعى قالالاردىڭ تاعدىرى بۇعان قاراعاندا وزگەشە سيپات الدى. ⅩⅢعاسىردىڭ باسىندا ورتەنگەن، تونالعان بۇل قالالار ⅩⅢ عاسىردىڭ اياعىندا جانە XIV عاسىردا قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، قولونەر مەن ساۋدانىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى.
ال XVІ- XVІІ عاسىرلاردا قازاق حاندارىنىڭ ورداسى بولدى.
سىر بويى قالالارى ءۇشىن قازاق حاندارى وتە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. ەڭ العاش قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان سىرداريا جاعاسىنداعى - سوزاق جانە ساۋران قالالارى بولدى. XV عاسىردىڭ سوڭىندا سىعاناق پەن تۇركىستان ايماعىنىڭ سولتۇستىك بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگىندە قالدى.
سىعاناق قالاسى قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى، تومەنارىق اۋىلىنان سولتۇستىككە قاراي 20 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قازىرگى كەزدە قالانىڭ ورنى - سۋناق-اتا قالاشىعى. XV- XVI عاسىرلاردا سىعاناق قالاسى سىر ءوڭىرى نەمەسە داريانىڭ جاعالاۋىنداعى قالالارى ىشىندەگى ساياسي- اكىمشىلىك، ساۋدا- ايىرباس، ورتالىقتارى رەتىندە ەڭ ءىرى قالانىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
جازبا دەرەكتەردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ايماققا قىپشاقتاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى مۇنداعى وعىزدار وڭتۇستىك- باتىسقا قاراي جىلجىپ كەتەدى. ال سىردىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىنا قىپشاق حاندىعى ورنالاسادى. يبن رۋزبيحان سىعاناق قالاسى «ايماقتىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى جەر ءجانناتىنىڭ شەتى» دەپ سيپاتتاسا، قالا دەشتى قىپشاقتىڭ شەكارالىق ساۋدا بەكەتى، بۇكىل الەمگە اۋماعىنىڭ كەڭدىگىمەن، قاۋىپسىز ءارى تىنىش بولۋىمەن داڭقى شىققان قالا دەيدى.
سىعاناق تۇركىستاننىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولعان، قالا تاۋ وزەندەرىمەن جانە سىرداريادان تارتىلعان ارىقتارمەن سۋلاندىرىلىپ، ەگىنشىلىكتىڭ دە ورتالىعى بولعان.
XV- XVI عاسىرلاردا سوزاق قالاسى ايماقتىق دەشتى قىپشاقپەن تۇيىسكەن جەرىندە، سىر بويىنداعى قالالادان اناعۇرلىم الشاق ورنالاستى. XV عاسىر سوڭىندا سوزاق قالاسى مەن ونىڭ وڭىرلەرىندە جانىبەك حاننىڭ ۇلى ماحمۋد سۇلتان بيلىك جۇرگىزدى. قازاق تاريحىندا ەلەۋلى ورىن العان سوزاق قالاسىنىڭ ورنى قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندەگى قازىرگى سوزاق اۋلىنىڭ جەرىندە جاتىر. وندا ەكى ورتاعاسىرلىق قالا ورنى ساقتالعان. سولاردىڭ ءبىرىنشىسى تارساتوبە. ول اۋىلدىڭ سولتۇستىك- شىعىس شەتىندە ورنالاسقان. ەكىنشىسى اۋىلدىڭ ورتا تۇسىندا ورنالاسقان كەيىنگى سوزاقتىڭ ورنى. ونى جەرگىلىكتى تۇرعىندار «وركەشىگى» دەپ اتايدى. سوزاقتا 1946 -جىلى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى (ءا. ح. مارعۇلان) قالا ەكى بولىكتەن تۇراتىندىعىن العاش ايتقان.
ساۋران - XIIعاسىردا ءىرى ساۋدا ورتالىعى رەتىندە ىرگەتاسى قالانعان. تۇركىستاننىڭ سولتۇستىك- باتىس جاعىنداعى 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ورتا عاسىرداعى قالالاردىڭ ءبىرى. بيىكتىگى 6 مەتر قابىرعامەن قورشالعان قالاشىقتىڭ ولشەمى سولتۇستىك- شىعىستان وڭتۇستىك- باتىسقا قاراي 800 مەتر سولتۇستىك- باتىستان وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي 500 مەتر مادەني قاباتىنىڭ بيىكتىگى 2 مەتر. ساۋران تۋرالى العاشقى دەرەكتەر 10 -عاسىرداعى ەڭبەكتەردە كەزدەسەدى. ول كەزدە ساۋران سىرداريا الابىنداعى ماڭىزدى ستراتەگيالىق جانە ساۋدا ورتالىعى رەتىندە بەلگىلى بولعان. اراب تاريحشىسى ءماقديسيدىڭ شىعارماسىندا «ساۋران جەتى قابات دۋالمەن قورشالعان ۇلكەن قالا، ونىڭ ىشىندە رابات، مەشىت بار» دەپ جازعان.
شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى وقيعالاردا ساۋران تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. 13 -عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ساۋران اق وردانىڭ استاناسى بولدى. 14 -عاسىردىڭ اياعىندا قالانى ءامىر تەمىر اسكەري قامالعا اينالدىرعان. ۇلكەن مەشىتى بولىپ، يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستانعا تاراۋىنا ىقپال ەتكەن. 16 -عاسىردا ساۋران مۇنارالى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان ۇلكەن قالا بولعان. ساۋران 17 -عاسىردىڭ اياعى مەن 18 -عاسىردىڭ باسىندا السىرەپ، 19 -عاسىردىڭ باسىندا ءبىرجولاتا كۇيرەگەن. قازىرگى كەزدە ساۋران قابىرعالارى مەن مۇنارالارىنىڭ قالدىقتارى بار، اۋدانى 550 - 800 مەتر دوڭگەلەك الاڭ. قالانىڭ ىشىنە قاقپا ارقىلى كىرۋگە بولادى. قالانى قورشاعان دۋالدىڭ سىرت جاعىندا كوپتەگەن كانالداردىڭ ىزدەرى ساقتالعان. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى قالانىڭ 7-18 -عاسىرلارعا جاتاتىنىن دالەلدەيدى.
تۇركىستان - V- Ⅵعاسىرلاردا ىرگەتاسى قالانعان. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان. ⅩⅣ عاسىردا اقساق تەمىر ىرگەتاسىن قالاعان قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى بار. ارحەولوگتار تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەپ وتىر. تۇركىستان قالاسىنىڭ اينالاسىنداعى ايماقتا تاس ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرى - شوقتاس، قوشقورعان بۇل وڭىردە اۋەلگى ادام كەم دەگەندە 550 مىڭ جىل بۇرىن مەكەن ەتكەنىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 1-مىڭجىلدىقتان تۇركىستان قالاسى توڭىرەگىندە قازاقستاننىڭ باسقا دا وڭىرىندەگىدەي اندرونوۆ مادەنيەتىن جاساۋشىلار تۇرعان. تۇركىستاننىڭ ەجەلگى اتى - ياسى. ارحەولوگتار ەرتەدەگى ياسىنىڭ ورنى قازىرگى كۇلتوبەگە سايكەس كەلەتىنىن دالەلدەدى. 1579 -جىلى ياسى قالاسى اقنازار حاننىڭ يەلىگىنە اينالدى. تۇركىستان ەسىم حاننان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولدى. سول كەزدەن ياسى قالاسى تۇركىستان دەپ اتالا باستادى. تۇركىستان قالاسى 1928 -جىلدان تۇركىستان اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى.
ماتەريالدار عالامتوردان الىنعان.
اۆتور: مارلان جيەمباي
