قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى «امال» مەرەكەسى نەگە 14 - ناۋرىزدا تويلانادى؟

استانا. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىنداعى تۇرعىندار ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋدى بۇگىننەن باستاپ كەتتى. ول جاقتاعى جۇرت بۇل مەرەكەنى «كورىسۋ» نەمەسە «امال» مەرەكەسى دەپ اتايدى.

تاڭ اتىسىمەن «كورىسۋ» مەرەكەسىن اسىعا كۇتكەن ءاربىر وتباسى داستارحانىن قازاقتىڭ قۇرت، باۋىرساق، اق ىرىمشىك، قىزىل ىرىمشىك، سارى ماي، ۋىز سىندى ءداستۇرلى تاعامدارىمەن كومكەرىپ، ناۋرىز كوجەسىن دايىنداپ، تابالدىرىعىن اتتاعان ءار قوناعىن جىلى جۇزبەن قارسى الادى. ولارعا ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتىپ، تورىنە شىعارادى، اس ۇسىنادى.

ءدال وسى كۇنى ءار ادام وزىنەن جاسى ۇلكەن كىسىلەردىڭ شاڭىراعىنا كىرىپ، امانداسىپ، كورىسەدى، بارعان ۇيىنە «ءبىر جاسىڭىزبەن!» دەپ ەنىپ، جاڭا جىلعا امان- ەسەن اياق باسقان جورا- جولداس، تۋعان- تۋىسقاندارىن قۇتتىقتايدى. ءبىر- بىرىنە دەگەن وكپە- رەنىشتەرى بولسا، كەشىرىسەدى، اماندىق- ساۋلىق تىلەسەدى.

سونداي- اق، ءار وتباسى كورشىلەرىمەن كورىسەدى. بۇل كۇنى ءار ادام مىندەتتى تۇردە ءۇش ءۇيدىڭ ەسىگىن اشۋى كەرەك، ياعني تۇسكە دەيىن ءۇش ۇيگە كىرىپ، كورىسىپ ۇلگەرۋى ءتيىس. ءۇيدى- ءۇيدى قىدىرىپ جۇرگەندە كىشكەنتاي بالالارعا انالارى شاعىن دوربا ۇستاتىپ قويادى. بالاقاي قاي ۇيگە كورىسۋگە كىرسە، سول ءۇيدىڭ داستارحانىنان اۋىز ءتيىپ، باۋىرساق، تاتتىلەردەن سالىپ الادى. بۇل جورالعى جىل بويى بالالارىمىز توق ءجۇرسىن، داستارحانىمىز ارالاس بولسىن، قارىم- قاتىناسىمىزعا سىزات تۇسپەسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.

ءبىر ەرەكشەلىگى - «كورىسۋ» ءبىر كۇنمەن شەكتەلەتىن مەرەكە ەمەس، ول ناۋرىزدىڭ 14-ىنەن باستالىپ، ايدىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسا بەرەدى.

«كورىسۋ» مەرەكەسى نەگە 14 - ناۋرىزدا تويلانادى؟

جالپى، ءبىز «جىل» دەپ جەردىڭ كۇندى اينالۋىن، «اي» دەپ ايدىڭ جەردى اينالۋىن، تاۋلىك دەپ جەردىڭ ءوز ءوسىن اينالۋىن ايتامىز. جەردىڭ كۇندى اينالۋى - 365 تاۋلىك 5 ساعات 54 مينۋت بولسا، ايدىڭ جەردى اينالۋى - 29 تاۋلىك 11 ساعات 49 مينۋت، ال، جەردىڭ ءوز ءوسىن اينالۋى - 23 ساعات 56 مينۋت 4 سەكۋند. بۇدان ءبىز ويلاعانداي جىلدىڭ ءدال 365 كۇن، ايدىڭ ءدال 30 كۇن، تاۋلىكتىڭ ءدال 24 ساعات ەمەس ەكەندىگىن ۇعامىز.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 45 جىل بۇرىن ريم يمپەراتورى يۋليي سەزار، ساراي جۇلدىزشىلارىنىڭ كەڭەسى بويىنشا «ەگيپەت» كۇنتىزبەسىنىڭ نەگىزىندە ەلگە جاڭا كۇنتىزبە ەنگىزەدى. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا جاڭا جىل 1 - ناۋرىزدان (مارتتان، مارت - مارس، ەجەلگى ريمنىڭ پۇت قۇدايلارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى) باستالدى. يۋليي كۇنتىزبەسى ەۋروپاعا كەڭىنەن تارالىپ، وزىنەن دە ءدال جاڭا كۇنتىزبە شىققانشا 1600 جىل بويى «داۋرەندەدى». كەيىنىرەك جۇرگىزىلگەن ەسەپ بويىنشا، «يۋليي» كۇنتىزبەسىنىڭ 128 جىلدا 1 تاۋلىككە ارتتا قالاتىن قاتەسى بارى انىقتالدى. بۇل جاڭالىق جاڭا «گريگوري» كۇنتىزبەسىنىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى.

ال، پاتشالىق رەسەيگە «يۋلي» كۇنتىزبەسى I پەتردىڭ جارلىعىمەن 1700 - جىلى ەنگىزىلگەن. بۇعان دەيىن الەم جاراتىلعانىنان بەرى دەپ ەسەپتەلىپ كەلگەن 7208 - جىل - 1 - قاڭتاردان باستاپ 1700- جىل دەپ وزگەرتىلدى. ال، ول كەزدە ەۋروپا «گريگوري» كۇنتىزبەسىنە اۋىسىپ كەتكەن ەدى (1582 ج). ەكى كۇنتىزبەدەگى ايىرماشىلىق سەبەبىنەن بۇل كەزدە رەسەيدە 1700 -جىلدىڭ 1 - قاڭتارى بولسا، ەۋروپا ەلدەرىندە 1700 جىلدىڭ 10 - قاڭتارى كىرىپ جاتقان ەدى.

ۋاقىت وتۋىمەن «گريگوريي» كۇنتىزبەسى بۇكىل الەمگە تارالدى. ءبىز قۇرامىندا بولعان كەڭەس وداعىنا ول 1918 - جىلى ەنگىزىلدى. 1918 - جىلدىڭ 24 - قاڭتارىندا «باتىس ەۆروپا كۇنتىزبەسىنىڭ رەسەي مەملەكەتىنە ەنگىزىلۋى تۋرالى» ۆ. ي. لەنين قول قويعان دەكرەت قابىلداندى. بۇل كەزدە «يۋلي» جانە «گريگوري» كۇنتىزبەلەرىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق 13 كۇنگە جەتكەن ەدى (1700 - جىلى ەكى كۇنتىزبەدەگى ايىرماشىلىق 10 كۇن بولعانىن جوعارىدا ايتقانبىز). دەكرەتتە كورسەتىلگەندەي 1918 - جىلدىڭ 31 - قاڭتارىنان كەيىنگى كۇن 1- اقپان ەمەس، 14 - اقپان بولىپ ەسەپتەلدى. سونىڭ اسەرىنەن بۇرىن 1 - ناۋرىزدا جاڭا جىل - ۇلىس كۇنىن تويلايتىن قازاق ەلى 1918 - جىلدان بەرى قاراي «كورىسۋ» مەرەكەسىن 14 - ناۋرىزدا تويلايتىن بولدى.

«ناۋرىز» نەگە «امال» مەرەكەسى دەپ اتالعان؟

بۇرىنعى قاريالار 22 - ناۋرىزدى «قىزىلباستىڭ ناۋرىزى» دەيدى ەكەن ( قىزىلباس - يران، بۇرىنعى پارسى ەلىنىڭ قازىرگى اتاۋى). «ناۋرىز» ءسوزى - پارسى تىلىنەن شىققان، «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاق حالقى ناۋرىز دەمەي - امال دەگەن. قازىرگى كۇنى 14- ناۋرىزدا ەلىمىزدىڭ باتىس ءوڭىرى عانا ۇلىس كۇنىن تويلاپ، كورىسەدى. 70 جىلعى تەپكىدەن ەلىمىزدىڭ قالعان ايماقتارىندا بۇل ءداستۇر ۇمىتىلعان. ايتپەسە، كۇللى قازاق كۇنى كەشەگە دەيىن امال مەرەكەسىندە كورىسۋ سالتىن جاساپ كەلگەن دەگەن دەرەك بار.

بۇعان شاكارىم قاجىنىڭ بالاسى احاتتىڭ ەستەلىگى دالەل: «14 - مارت - ەسكىشە 1 - مارت. اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1 - مارت، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى. ال جاڭا جىلدىڭ بۇرىنعى اتى - ناۋرىز، بۇل فارسى ءتىلى. «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. قوجا- مولدالار ەسكى ادەتتى قالدىرامىز دەپ، قۇربان، ورازا ايتتارىن ۇلىس كۇنى دەگىزىپ جىبەرگەن. ەسكى قازاقشا، ەسكى تۇرىكشە جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى - «ۇلىس». جاڭا جىل باسىنىڭ ۇلىس ەكەنىنە مىناداي دالەل بار. «ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولار. ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى جول بولار» - دەگەن، ءتىپتى ەسكى ماقال».

شىعىس ەلدەرىنىڭ (ءشامسي) كۇنتىزبەسى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ باستالۋى حامال (امال) ايىنىڭ 1 - جۇلدىزى بولىپ ەسەپتەلەدى. حامال - توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ەسكى پارسىشا اتاۋى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، امال كىرگەن ساتتە توقتى شوقجۇلدىزى تۋادى. «ناۋرىز» ءسوزى پارسىنىڭ «جاڭا كۇن» دەگەنىنەن شىققانىن ايتقانبىز. ەرتەدە ءبىزدىڭ قازاق بۇل كۇندى «ناۋرىز» دەمەي «امال» دەگەن. بۇل قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 14 - ناۋرىزعا سايكەس كەلەدى. «كورىسۋدىڭ» ەكىنشى اتاۋى «امال» بولۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك. ال «كورىسۋ» دەپ اتالىپ كەتۋى وسى «امال» مەرەكەسىندە جاسالاتىن باستى سالت - كوپتەن كورمەگەن ءبىر- بىرىنە جاقىن ادامداردىڭ كەزدەسىپ، كورىسۋى، وكپە- رەنىشكە بايلانىستى بەت كورىسپەي جۇرگەن كىسىلەردىڭ كەشىرىسىپ، جۇزدەسۋىنەن تۋعان بولسا كەرەك.

P. S. ماڭعىستاۋ، اتىراۋ وبلىستارىندا تەگىس، باتىس قازاقستان، اقتوبە وبلىستارىنىڭ كەي بولىگىندە اتالىپ وتىلەتىن بۇل مەرەكەنى كورشىلەس رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور ولكەسىندەگى قازاقتار دا، قاراقالپاقستاننىڭ قازاقتار كوپ قونىستانعان وڭىرلەرى دە تويلايدى.

 ەربول جانات