الاش قوزعالئسئنئث كوسةمئ ءاليحان بوكةيحاننئث تؤعانئنا 145 جئل تولدئ

اقپارات - تةرةث ءبئلئم، ذلت تاريحئنا قذرمةت، قازاق حالقئنئث ازاتتئعئ مةن قذقئعئ ءذشئن كذرةس - «الاش» قوزعالئسئنئث جةتةكشئسئ ءاليحان بوكةيحاننئث كئسئلئك كةلبةتئنئث ءبئر قئرئ عانا.
None
None

ءاليحان بوكةيحان - XX عاسئردئث باس كةزئندة قازاق دالاسئندا كةثئنةن قانات جايعان ذلت-ازاتتئق «الاش» قوزعالئسئنئث نةگئزئن قالاؤشئ جانة جةتةكشئسئ، الاشوردا ذلتتئق اؤتونومياسئ حالئق كةثةسئنئث ءتوراعاسئ بولدئ.

«الاش» قوزعالئسئ جةتةكشئسئنئث ءئس-قيمئلئ مةن رولئنة قازاقتئث قازئرگئ زامانعئ تاريحئندا العاش رةت، 1920 - جئلدارئ وسئلاي باعا بةرئلدئ. قوشمذحاممةد كةمةثگةر ذلئ (قوشكة كةمةثگةروأ) «قازاق تاريحئنان» دةپ اتالاتئن تاريحي وچةركئندة: «ذكئمةتتئث قارا قؤعئن جاساعان كذندةرئندة ايداؤئنا دا، اباقتئسئنا دا شئداپ، ةل ءذشئن باسئن قذربان قئلعان ات توبةلئندةي عانا ازامات توبئ بولدئ. بذل توپتئ باؤلئعان - ءاليحان»، - دةپ جازدئ.

XX عاسئردئث باس كةزئندةگئ ساياساتكةرلةردئث ءبئرئ، تاريحشئ، جؤرناليست، جازؤشئ جانة دراماتؤرگ قوشمذحاممةد كةمةثگةر ذلئ بذل وچةركئن 1922 - جئلئ اياقتاپ، 1924 - جئلئ ماسكةؤدةگئ س س سر حالئقتارئنئث ورتالئق باسپاسئنان شئعاردئ. سوأةت وكئمةتئنئث قؤعئن-سذرگئنئنة ذشئراعان ءاليحان بوكةيحان ءومئرئنئث سوثعئ 15 جئلئن وسئ ماسكةؤدة وتكئزئپ، كرةملدئث ءجئتئ باقئلاؤئندا بولعان ةدئ.

قازاق كوسةمئ

اليحان بوكةيحان 1866- جئلئ 5 - ناؤرئزدا دذنيةگة كةلدئ. بذل كةز وتارشئلدئق ساياسات سالدارئنان قازاق حالقئ عاسئرلار بويعئ قالئپتاسقان كوشپةلئلةردئث ءداستذرلئ رؤلئق-قاؤئمدئق قاتئناستارئنان، جةرئنةن دة، ونئ پايدالانؤ قذقئنان دا اجئراي باستاعان، كوشپةندئلةردئث بايئرعئ قذندئلئقتارئ شةتتةتئلئپ، جاثاسئ قالئپتاسا قويماعان الماعايئپ كةز ةدئ.

پاتشالئق رةسةيدئث وتارشئلدئق ساياساتئ جئل وتكةن سايئن كذشةيئپ، قازاق ئشئنة دةندةپ ةنة ءتذستئ، سونئث كةسئرئنةن حاندئق بيلئكتئث بايئرعئ قذرئلئمدارئ جويئلئپ، قازاقتئث سالت-ءداستذرئ مةن مادةنيةتئنة جانة ونئث ءوز جةرئندة دةربةس ةتنوس رةتئندة ءومئر سذرؤئنة قاتةر ءتوندئ.

پاتشالئق بيلئكتئث وزبئر ساياساتئن جاستايئنان كورئپ، ءتذيسئنئپ وسكةن ءاليحاننئث بويئندا وتارشئل بيلئككة عانا ةمةس، جان الئپ، جان بةرئسپةي-اق وتارلئق قامئتتئ كييؤگة ءماجبذر ةتكةن ءوز حالقئنئث

سالت-ساناسئ، تذرمئس-تئرشئلئگئ، شارؤاشئلئعئ تؤرالئ سئنشئل كوزقاراسئ دا ةرتة قالئپتاستئ.

1889- جئلئ «دالا ؤالاياتئنئث گازةتئندة» جاريالانعان ءوزئنئث العاشقئ ماقالالارئندا-اق قازاق قوعامئنئث جاعئمسئز جاقتارئ مةن قارا حالئقتئ قاتئگةزدئكپةن قاناپ جذرگةن نادان مولدا، بولئس پةن ستارشئندئ، تويئمسئز بايدئث سويئلئن سوعئپ جذرگةن ةكئ ءجذزدئ اقئندار مةن وقئعان قازاقتاردئ اياؤسئز سئنعا الدئ.

«قئردا كئم بولسا دا سول موللا بولادئ. از عانا وقؤ بئلةتئن قازاق، ءيا قاشقئن نوعاي، ءيا سارت، يا تاجئك. سول ادامدار بةك نادان هام نارسةنئ... بئلمةيدئ هام سولار نادان بولعان سوث قازاقتارعا اؤئپ، ولاردئ مةيلئنشة بذزادئ. قاي قازاق موللاعا نانبايدئ، اشئق كذندئ جاؤئن قئلامئن دةپ تذرعان سوث... (قذدايئنداي يلانادئ)... ءبئر سورلئ قازاق بار ما ةكةن... «جاقسئ» اتانئپ جذرگةن قازاقتار مةنةن موللالاردان كورمةگةن؟.. سول موللالار ناداندئعئمةنةن دئنگة قارسئ وتئرئك ايتادئ...» دةپ جازدئ «ق. ويازئنداعئ موللالارئنئث بايانئ» دةگةن ماقالاسئندا.

«باسپاحاناعا حات» اتتئ ماقالاسئندا اؤتور زذلئمباي قارئمبايةأ سةكئلدئ قازاق باي-بولئستارئنئث، سونداي-اق ءمذساپئر بةيشارين ءتارئزدئ قازاق كةدةيلةرئنئث جيئنتئق كةيئپكةرئن جاسادئ: «ءبئزدئث ءسوزئمئزدئث راستئعئن بايقايئن دةگةندةر ةلدةگئ ءتئلماشتئث سپيسوك جذرنالئن الئپ، كةز-كةلگةن جةرئنةن وقئپ كورسة بولعانئ، مئنا جذرنالدان زذلئمباي قارئمباي ذلئن كورسة، 15 جئلقئسئ، 100 قويئ بار دةپ جازؤلئ تذرادئ. انئعئ 300 جئلقئ، 700 قويئ بولسا دا هام ءمذساپئر بةيشارا ذلئن كورسة - 50 قويئ بار، 5 جئلقئسئ بار دةپ جازئلئپ تذرادئ. ول سورلئنئث ءئلئپ الار ةش نارسةسئ بولماسا دا سونداي بةيشارالار، ياعني ؤاقئتئمةن الئم بةرمةيمئن، ةش نارسةم جوق دةپ ازار دا بازار بولادئ».

ول بولئستاردئ، پيسارلةر مةن ءتئلماشتاردئ «سذم»، «زالئم» ادامدار قاتارئنا جاتقئزدئ.

باسقا ءبئر ماقالاسئندا اؤتور بئلاي دةيدئ: «قئر حالقئ بوس جذرةدئ. بوس وتئرعان باستارئنا اؤئر سئن تؤماعان سوث مةحنات-جذمئسقا يلةنبةي، مال شارؤاسئمةنةن كذنةلتئپ ءجذردئ. مال باعؤ ءوز جونئمةنةن جذرة بةرةدئ. ولگةنگة شةيئن ءبئر قازاق مال باعؤدئ تذزةؤگة ويلاعان جوق، قانشا زاماننان بةرئ اتا-بابانئث جولئمةنةن جذرةدئ دة وتئرادئ».

23 جاسار ءاليحان سول كةزدةگئ قازاق قوعامئ مادةنيةتئنئث تومةندئگئن، ادامي ادةپ پةن احلاقتئث جوقتئعئن وكئنة وتئرئپ ايتادئ. حالئقتئث جاپپاي ساؤاتسئزدئعئ، بولئستئق بيلئك ءذشئن رؤ ارالئق كذرةس، بارئمتا، بايلار مةن كذشتئلةردئث كةدةيلةر مةن السئزدةردئ اياؤسئز ةزؤئ ةتةك الدئ دةپ سانايدئ.

بذل جئلدارئ، ءاليحاننئث كوزقاراسئنشا، قازاق حالقئ باي مةن نادان مولدالاردئث جانة وتارشئل بيلئكتئث ءذش جاقتان بئردةي ةزگئسئنة ءتذستئ.

ءبئراق ءاليحان قازاقتار تؤرالئ: «قئر حالقئ... عئلئم-ءبئلئم جايئپ جاتقان هام وزدةرئ عئلئم-بئلئمگة كوثئل بولگةن سةبةبئنةن كةشئكپةي-اق جاقسئلئقتئ ءبئلئپ، ةثسةسئن كوتةرؤگة اياق باسار، وزدةرئنئث سذيةكتةرئنة بةرگةن اقئلئ-ساناسئ بولعان سوث...»، - دةپ جازدئ.

كذرةس پةن عئلئم

ومبئ تةحنيكالئق ؤچيليششةسئن اياقتاعان ءاليحان سول كةزدةرئ جذرت جاپا-تارماعاي ذمتئلاتئن زاثگةر نةمةسة اسكةري كاسئپتئ تاثداماي، سانكت-پةتةربؤرگتةگئ ورمان ينستيتؤتئنا ءتذسئپ، ورمانتانؤشئ-عالئم ديپلومئن الئپ شئقتئ. كةيئننةن سانكت-پةتةربؤرگ ؤنيأةرسيتةتئنئث زاث فاكؤلتةتئنة توتةنشة ةمتيحان تاپسئرئپ، زاثگةر ديپلومئنا دا ية بولدئ.

مئنة، وسئلايشا ءاليحان بوكةيحان دالا ولكةسئ - قازاقستاننئث حالئق شارؤاشئلئعئ بويئنشا ساراپشئ مامان، ءئرئ عالئمعا اينالدئ. سونداي-اق ةكونوميست، تاريحشئ، ةتنوگراف، ادةبيةتانؤشئ رةتئندة تانئلدئ. قازاق ةگئنشئلئگئ مةن مال شارؤاشئلئعئ، سونئث ئشئندة قازاقتئث سيئر، قوي جانة جئلقئ شارؤاشئلئعئ تؤرالئ ئرگةلئ زةرتتةؤلةر جاريالادئ. قازاق تاريحئ، ةتنوگرافياسئ، ادةبيةتئ مةن فولكلورئ تؤرالئ جذزدةگةن ماقالالار جازئپ، «قوزئ كورپةش - بايان سذلؤ»، «ةر تارعئن»، «ةر سايئن» سةكئلدئ حالئق اؤئز ادةبيةتئنئث بئرنةشة ذلگئلةرئن جيناقتئپ، باسپا بةتئنة شئعاردئ.

ول عئلئمي اتاققا دا، عئلئمي دارةجةگة دة ذمتئلمادئ، ويتكةنئ نةگئزگئ كذش-جئگةرئن ساياسي كذرةسكة جذمسادئ. كةيدة عئلئمي جذمئستارئن ةرئكسئز ساياسي كذرةس بارئسئندا جازؤعا تؤرا كةلدئ. اكادةميك الكةي مارعذلاننئث ةستةلئكتةرئندة، الاش كوسةمئنئث 1925-1927 - جئلدار ارالئعئندا لةنينگراد مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ بولعاندئعئ ايتئلادئ.

قازاق جةرئنئث وتارلانؤئ مةن بايئرعئ جةر يةسئ - قازاق حالقئنا سول كةزدئث وزئندة ءتيئپ وتئرعان جانة الدا دا تيگئزة بةرةتئن اسا اؤئر زارداپتارئ تؤرالئ ءبئرقاتار ءئرئ ةثبةكتةرئ ءاليحان بوكةيحاننئث العا قويعان مذراتئنئث جارقئن مئسالدارئ بولا الادئ. ءاليحان بوكةيحان بذل زةرتتةؤلةردئ سةمةي تذرمةسئندة سةگئز اي وتئرعان كةزئندة دة جازعان ةدئ.

«قازاقتئث سؤارمالئ ةگئستئك جةرلةرئنئث الئنؤئ»، «دالا ولكةسئنئث تذكپئرلةرئندةگئ ورئس قونئستارئ»، «اقمولا وبلئسئنداعئ پةرةسةلةندةردئث جةر ذلةستةرئ» دةپ اتالاتئن ماقالالارئنئث تاقئرئپتارئنان-اق ونئث قانداي وزةكتئ ماسةلةلةردئ ارقاؤ ةتكةنئ ايقئن اثعارئلادئ. ءاليحان بوكةيحان بذل ماقالالاردئ باسقا جةردة ةمةس، وتارشئل مةتروپوليانئث ءدال جذرةگئندة - پةتةربور قالاسئندا، «ءسئبئر ماسةلةلةرئ» جذرنالئندا جاريالادئ. 1908 - جئلئ، تؤعان جةردةن جئراقتا، بوستاندئقتئقتئث ءدامئن تاتار-تاتپاستان-اق ساماراعا ايدالئپ كةتتئ.

ساياساتكةر-رةاليست

اليحان بوكةيحان قذدئرةتتئ قازاق حاندئعئنئث بئرلئگئ مةن كذش-قؤاتئنان ايئرئلئپ، وتارلئق تاؤةلدئلئككة قالاي تذسكةنئن ةگجةي-تةگجةيلئ زةردةلةپ شئقتئ.

ول قازاق حاندارئ مةن سذلتاندارئنئث، رؤ كوسةمدةرئ مةن بيلةرئنئث رةسةي يمپةرياسئ وكئلدةرئمةن جازئسقان حاتتارئن زةرتتةي كةلة كةيبئرئن گازةتتةر مةن ارنايئ جيناقتاردا جاريالادئ. سونداي-اق دالانئث تاعئ ءبئر كوشپةلئ ةليتاسئ - كةنةسارئ حان باستاعان قارؤلئ كوتةرئلئس تؤرالئ ةل اؤزئنداعئ اثئز-اثگئمةلةردئ جيناقتادئ. ءاليحان بوكةيحان وسئ ئزدةنئستةردئث ارقاسئندا بئرنةشة كةلةلئ تذجئرئمدار جاساپ، وي قورئتتئ.

قازاقتئث بئرلئگئ مةن تاؤةلسئزدئگئن ساقتاي الماؤئنئث ةث باستئ سةبةبئن ول ةل تئزگئنئن ذستاعانداردئث، ءتئپتئ ةث قاتةرلئ كةزدئث وزئندة، ياعني جوثعار شاپقئنشئلئعئ كةزئندة دة ةل ئشئندة اؤئزبئرلئك ورناتا الماؤئنان كورةدئ.

«بذرئنعئ بيلةؤشئلةردئث كوپشئلئگئ، - دةپ جازادئ ءاليحان بوكةيحان، - كذش-قؤاتئنئث بارلئعئن ءوزارا تالاس-تارتئس پةن قئرقئسقا سارپ ةتتئ» (تذرئك بالاسئ. قازاقتئث تاريحئ. «قازاق»، 1913، № 2.).

الئپ رةسةي يمپةرياسئمةن الئسئپ، بايئرعئ تاؤةلسئزدئكتئ قارؤلئ كوتةرئلئسپةن قالپئنا كةلتئرؤ مذمكئن ةمةس دةپ تذجئرعان ءاليحان بوكةيحان «بذل جولدئ حالئقتئث جاپپاي قولداؤئ دا نةعايبئل، كةنةسارئ كوتةرئلئسئنئث جةثئلئسكة ذشئراؤئ - سونئث ءبئر كورئنئسئ» دةپ ةسةپتةدئ.

الاش جةتةكشئسئ وتارشئل يمپةريانئ ساياسي تذرعئدان رةفورمالاپ، فةدةراتيأتئك دةموكراتيالئ مةملةكةتكة اينالدئرؤ ارقئلئ عانا قازاقتئث اؤةلئ ءوزئن-ءوزئ بيلةپ، كةيئن تولئق تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزؤئنة بولادئ دةپ سانادئ.

ول مذنئث ذزاق تا ازاپتئ جول بولسا دا، ةث دذرئس جول ةكةنئن كورة ءبئلدئ. سوندئقتان دا 1905 - جئلئ «حالئق بوستاندئعئ» نةمةسة كونستيتؤسيالئق-دةموكراتيالئق پارتيانئث (كادةت پارتياسئ) اقمولا وبلئستئق جانة ومبئ قالالئق كوميتةتتةرئنئث ذيئمداستئرؤشئلارئ مةن جةتةكشئلةرئنئث ءبئرئ بولدئ.

پارتيا 1905- جئلئ 23 - ءساؤئر مةن 17- قازانداعئ مانيفةستةردئث ارالئعئندا دذنيةگة كةلدئ، ءبئراق از ؤاقئتتا-اق رةسةيدةگئ ةث ءئرئ ءارئ اسا تانئمال وپپوزيسيالئق ذيئمعا اينالدئ. كادةتتةردئث باعدارلاماسئ مةن العا قويعان ماقسات-مئندةتتةرئ قازاق حالقئنئث ارمان-تئلةگئنة ساي كةلدئ. بذل پارتيا «ادامنئث جةكة باسئنا قول سذقپاؤشئلئقتئ؛ ذلتئنا، ءدئني سةنئمئنة، تةگئ مةن جئنئسئنا قاراماستان ازاماتتاردئث تةثدئگئ مةن بوستاندئعئن قامتاماسئز ةتؤدئ؛ حالئق وكئلدئكتةرئنة دة، جةرگئلئكتئ ءوزئن-ءوزئ باسقارؤ ورگاندارئنا دا جالپئعا بئردةي، تةث، توتة جانة قذپيا سايلاؤ قذقئعئن جذزةگة اسئرؤدئ؛ جةر رةفورماسئن زاثنامالئق تذرعئدان شةشؤدئ، ذلتتئق تالاپتاردئ ءادئل ورئنداؤدئ» تالاپ ةتتئ.

قازاقتئث ساياسي تالاپتارئ

تاؤةلسئزدئكتئ بايئرعئ حاندئق باسقارؤ ينستيتؤتتارئ نةگئزئندة قالپئنا كةلتئرؤدئ ءاليحان بوكةيحان دذرئس دةپ سانامادئ. سول سةبةپتئ دة ول وزگةشة ستارتةگيالئق ماقساتتاردئ جذزةگة اسئرؤعا ذمتئلدئ. بذل ذمتئلئستارئنئث ءبئر پاراسئ «قارقارالئ تالابئ» (قارقارالئ پةتيسياسئ) دةگةن اتپةن تاريحتا قالعان 1905- جئلعئ «قازاقتاردئث پةتيسياسئندا» كورئنئس تاپتئ.

«قازاقتاردئث تالابئنئث» باستئ ذيئمداستئرؤشئ جانة نةگئزگئ اؤتورئ ءاليحان بوكةيحاننئث قازاق حالقئنئث بةيبئت ساياسي تالاپتارئن ورئس يمپةراتورئنا دةرةؤ پوشتامةن جئبةرؤدئ قولعا العانئ تؤرالئ ونئث «دالا ولكةسئندةگئ سايلاؤلار» دةپ اتالاتئن وچةركئندة جان-جاقتئ ايتئلادئ.

ءاليحان بوكةيحان بذل تالاپتاردئ پةتةربور مةن ومبئنئث ورئس گازةتتةرئندة جاريالاپ، ولاردئ ءوزئ رةداكسيالاپ شئقتئ. «قازاقتاردئث پةتيسياسئنئث» ءتورتئنشئ تارماعئندا «قازاق وتئرعان جةرلةردئث قازاقتئث مةنشئگئ بولئپ سانالاتئنئن پاتشا وكئمةتئنةن مويئنداؤدئ» تالاپ ةتكةن ءاليحان بوكةيحان «جةرسئز مةملةكةت بولمايدئ» دةگةن ذستانئمدا بولدئ. قازاق جةرئن ساقتاپ قالؤ جانة رةسةيدئث قازاق جةرئنة ورئس شارؤالارئن ورنالاستئرؤئنا جول بةرمةؤ ماقساتئنداعئ قاجئرلئ كذرةستئ ول سانكت-پةتةربورداعئ وقؤئنان ومبئعا ورالئسئمةن باستاپ كةتتئ.

قازاق حالقئ پةتيسيادا قازاق بالالارئ ءبئلئم الاتئن بارشا باستاؤئش مةكتةپتةرگة انا ءتئلئ مةن جازؤئن ةنگئزؤدئ، قازاق تئلئندة گازةت شئعارئپ، ءئس قاعازدارئن قازاق تئلئندة جذرگئزؤدئ تالاپ ةتتئ.

ءاليحان بوكةيحان كةيئنئرةك سئرتتان تاثئلعان جات زاثدارمةن ةمةس، قازاق حالقئنئث سالت-ءداستذرئ مةن ذلتتئق ةرةكشةلئكتةرئنة ساي كةلةتئن جوسئن-جورالعئلار بويئنشا ذكئم شئعاراتئن قازاقتئث بايئرعئ بيلةر سوتئن قالپئنا كةلتئرؤدئ ذسئندئ. بذل رةتتة مئسال رةتئندة انگلياداعئ سوت بيلئگئن العا تارتتئ. ول ءذشئن بيلةر مةن بيلةردئث سوت بيلئگئن اكئمشئلئك بيلئككة تاؤةلسئز ةتؤ قاجةت دةپ سانادئ.

«الاش» قوزعالئسئنئث ستراتةگيالئق ماقساتتارئنئث ءبئرئ - دالا ولكةسئنة جةرگئلئكتئ ءوزئن-ءوزئ باسقارؤ (زةمستأو) جذيةسئن جاپپاي ةنگئزؤ. ول ةنگئزئلگةن جاعدايدا جةرگئلئكتئ ءوزئن-ءوزئ باسقارؤ جذيةسئ كذشةيئپ، بةلگئلئ ءبئر اؤماقتا جينالعان سالئقتئ مةكتةپ، اؤرؤحانا، جول جانة تاعئ دا باسقا ماثئزدئ الةؤمةتتئك نئساندار قذرئلئسئن جذرگئزؤگة، ياعني جةرگئلئكتئ ينفراقذرئلئمدئ سالئپ، دامئتؤ مذمكئندئگئ بولاتئن ةدئ.

مةملةكةتتئك دؤمادا تيةسئلئ زاث قابئلداؤ ارقئلئ دالا ولكةسئنة جاپپاي زةمستأو ةنگئزؤگة ذمتئلعان ءاليحان بوكةيحاننئث تذپكئلئكتئ كوزدةگةنئ قازئرگئ قازاق مةملةكةتئن، ونئث بةرئك ئرگةتاسئنان قالاؤ ةدئ.

العاشقئ دةموكرات

وسئناؤ ستراتةگيالئق ماقساتتارعا جةتؤ جولئندا ذلتتئق زيالئ قاؤئمعا دا، قاراپايئم بذقارا حالئققا دا جاقئن يدةيا اؤاداي قاجةت ةدئ.

ءاليحان بوكةيحان قازاقتاردئ رؤعا دا، جذزگة دة جئكتةمةدئ، الةؤمةتتئك مارتةبةسئنة دة، بئلئمئنة قاراي دا بولة-جارمادئ. قازاقتئ ءبئرتذتاس حالئق رةتئندة كورگئسئ كةلدئ. وسئ ورايدا ول ذسئنعان الاش اتاؤئ ذلتتئ ذيئستئرؤعا مذرئندئق بولاتئن تاماشا يدةيا بولئپ شئقتئ. بذل يدةيانئ ءاليحان بوكةيحان الاش قوزعالئسئ پايدا بولعانعا دةيئن-اق ءاردايئم ايتئپ جذرگةن ةدئ. سوناؤ 1910 - جئلدئث وزئندة-اق «قازاقتار» دةپ اتالاتئن تاريحي وچةركئندة قازاقتاردئث سوعئس ذرانئ «الاش دةگةن ميفتئك تذلعا» ةكةنئن اتاپ وتكةن بولاتئن.

1913 - جئلئ جازعان «قازاقتئث تاريحئ» دةپ اتالاتئن ماقالاسئندا الاش اتاؤئنا تةرةثئرةك توقتالئپ، الاش اتاؤئنئث استارئندا «جةتةكشئ» دةگةن ماعئنا جاتقانئن ايتادئ. «جوشئ حاندئ حالئق «الاش» دةپ اتاپ كةتتئ. بذل «الاشتئث - الاش جذرتئنئث باسشئسئ» ةكةنئن بئلدئرةدئ» دةپ جازادئ «تذرئك بالاسئ» («قازاق»، 1913، № 7).

1917- جئلئ قاراشا ايئندا وتكةن قذرئلتاي جينالئسئنئث سايلاؤئندا قازاقتاردئث باسئم كوپشئلئگئ «ءذش جذز» پارتياسئن ةمةس، «الاش» پارتياسئن قولدادئ، ءسويتئپ «الاش» پارتياسئ 43 دةپؤتاتتئق مانداتتئ يةلةندئ. «الاش» پارتياسئ قازان توثكةرئسئنئث قارساثئندا رةسةيدةگئ ةلؤگة جؤئق پارتيانئث ئشئندة سةگئزئنشئ ورئندا تذرعان ةدئ.

ءاليحان بوكةيحان شئنايئ دةموكراتتئق جولعا ءتذستئ. شئنايئ ساياساتئ باعامداي بئلةتئن ول ءوز ةلئنئث رةسةي فةدةراتيأتئك پارلامةنتتئك رةسپؤبليكاسئنئث قذرامئندا بولاشاعئ بولمايتئنئن اثعاردئ.

الاش كوسةمئ 1917 - جئلعئ اقپان توثكةرئسئ كةزئندة باتئس مايداننئث تئلئندا جذرگةن بولاتئن. كذتپةگةن توثكةرئستةن كةيئن ول ورال وبلئسئ مةن بوكةي ورداسئندا قازاق سيةزدةرئن ذيئمداستئرئپ، وتكئزؤ ءذشئن مايداننان شافقات بةكمذحامةد ذلئ مةن ؤاليدحان تاناش ذلئن جئبةرةدئ. ولارعا سيةزدة قازاقتئث بةلگئلئ اقئنئ، كذيشئ، ورئنبور كادةت كورپؤسئنئث تذلةگئ، ءابئلحايئر حاننئث بةدةلدئ تذقئمئ شاثگةرةي بوكةي ذلئن جةتةكشئ ةتئپ سايلاؤدئ اماناتتايدئ.

اماناتتئ مويئندارئنا العاندا ةش قارسئلئق بئلدئرمةگةن بذل ةكةؤئ نةگة ةكةنئ بةلگئسئز بوكةي ورداسئنا بارار جولدا شاثگةرةيگة قاراي ات باسئن بذرماعان. (بذل جايت 1933 - جئلئ الماتئ مةن قئزئلوردا قالالارئندا شئققان، نذعئمان ماناي ذلئ قذراستئرعان شاثگةرةي بوكةي ذلئنئث ءومئرئ تؤرالئ كئتاپتئث العئ سوزئندة سؤرةتتةلگةن).

اليحان بوكةيحان وسئ امانات ارقئلئ ورئنبوردا وتةتئن جالپئ قازاق سيةزئندة شاثگةرةي بوكةي ذلئن «الاش» جةتةكشئسئمةن تةپة-تةث جاعدايدا الاشوردا اؤتونومياسئ ذكئمةتئنئث (حالئق كةثةسئ) ءتوراعاسئ قئزمةتئنة ناعئز دةموكراتيالئق سايلاؤ جولئمةن داؤئسقا ءتذسئرؤدئ كوزدةگةن بولاتئن.

الايدا سيةزدة ونئمةن بئرگة باسقا ةكئ كانديداتتئث (تاعئ دا ءاليحان بوكةيحاننئث ذسئنئسئ بويئنشا ةكئنشئ دؤما دةپؤتاتئ باقئتكةرةي قذلمانوأ پةن ايدارحان تذرلئبايةأتئث) داؤئسقا تذسكةنئ بةلگئلئ. ءاليحان بوكةيحان بذل ذسئنئستارئنان قازاقستاندا دةموكراتيالئق سايلاؤ ءداستذرئنئث نةگئزئن قالاعئسئ كةلگةنئ بايقالادئ.

كئسلئك پةن قاراپايئمدئلئق

ءاليحان بوكةيحاننئث ادامشئلئعئ، قايراتكةرلئگئ مةن كئسئلئك قاسيةتتةرئمةن ةرةكشةلةندئ. ول پئكئرلةستةرئ مةن جولداستارئنئث ةثبةكتةرئن قاي ؤاقئتتا دا ورئندئ باعالاي ءبئلدئ.

بايتذرسئن ذلئ مةن مئرجاقئپ دؤلات ذلئ «گازةت بةتئندة ذكئمةتكة قارسئ ماقالا جاريالادئ» دةگةن جةلةؤمةن تذتقئنعا الئندئ.

بذل ؤاقيعانئ جةدةلحات ارقئلئ بئلگةن ءاليحان بوكةيحان «قازاق» گازةتئنئث كةلةسئ نومئرئنة «ذيات!» دةگةن ماقالا جاريالاپ، الاشتئث ءبئرتؤار ازاماتتارئنا قولداؤ كورسةتتئ. ءوزئنئث دة سامارا گؤبةرنياسئندا ايداؤدا جذرگةنئنة التئ جئل بولعانئنا قاراماستان «الاش» كوسةمئ پئكئرلةستةرئنة تئلةكشئ ةكةندئگئن وسئلايشا تانئتتئ.

اليحان بوكةيحان قاراپايئم ءومئر ءسذردئ. ول تذتقئنعا الئنئپ، 1937 -جئلئ اتئلئپ كةتكةندة، قئزئ ةليزاأةتا مةن نةمةرةسئ ةسكةندئرگة ماسكةؤدئث كوممؤنالدئق پاتةرئنةن ءبئر بولمة مةن كئتاپتار، فوتوالبوم، ءبئرقاتار قولجازبالارئ، سونداي-اق... قازئر الماتئدا ءومئر سذرةتئن نةمةرة تؤئسئنئث قولئندا ساقتاؤلئ تذرعان ناسئباي شاقشا عانا قالدئ.

ءاليحاندئ 1933 - جئلئ ماسكةؤدة ءبئر-اق رةت كورگةن قازاق سوأةت جازؤشئسئ ءسابيت مذقانوأتئث ايةلئ ماريام 2000 - جئلئ جةكة كئتاپ بولئپ شئققان ءوز ةستةلئگئندة الاش كوسةمئنئث تذلعاسئنا دةگةن ةرةكشة تاثدانئسئن:

«بوكةيحانوأ وتة تارتئمدئ ادام ةكةن... سئرت كةلبةتئنةن ناعئز اقسذيةكتئك قاسيةت بايقالادئ. ماثعاز، ءجذزئ سؤئق» (ماريام مذقانوأانئث «ساعئنئشئم - ءسابيتئم» كئتابئنان) دةپ سؤرةتتةيدئ.

سماحان تورةنئث ةستةلئكتةرئندة ءاليحاننئث «تؤعان جةردةن ءذش ارشئن جةر بذيئرسا جةتةدئ» دةگةن ءسوزدئ اعايئن-تؤئستارئنا ءاردايئم قايتالاپ وتئراتئنئ ايتئلادئ.

الايدا، ءاليحان بوكةيحانعا دا، ونئث قئزدارئنا دا، نةمةرةسئ ةسكةندئرگة دة اتا-بابا جةرئنةن توپئراق بذيئرمادئ. بارلئعئ ماسكةؤدة جةرلةندئ. تةك تاياؤدا عانا الاش كوسةمئنئث كذيةؤ بالاسئ، 1920- جئلدارداعئ ءئرئ مةملةكةت قايراتكةرئ سماعذل سادؤاقاسوأ دةنةسئنئث كذلئ ماسكةؤدةن استاناعا اكةلئندئ. ءبئراق ءالئ كذنگة دةيئن ونئ قايدا جةرلةؤ ماسةلةسئ شةشئلمةي وتئر.

قازاقستان ونةركاسئبئنئث جةتةكشئسئ رةتئندة جانة وسئ سالاداعئ ءئرئ عالئم رةتئندة قالئپتاسؤئنا زور مذمكئندئگئ بولعان، جةزقازعانداعئ ءتذستئ مةتالدار كةنئن يگةرؤدئث باستاؤئندا تذرعان ونئث ذلئ وقتايدئث (پاسپورت بويئنشا سةرگةي) دا قايدا جةرلةنگةنئ بةلگئسئز. وقتاي شامامةن 1957- جئلئ جذمباق جاعدايدا ومئردةن ءوتتئ.

سذلتانحان اققذل ذلئ
بوكةيحان تانؤشئ عالئم

سوڭعى جاڭالىقتار