الاش وردانىڭ كۇنباتىس ءتوراعاسى جاھانشامەن بىرگە ءبىر كۇندە 120 ادام اتىلعان - فوتو

استانا. قازاقپارات - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ورالدا وتكەن ءبىرىنشى وبلىستىق قازاق سەزىندە اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى يدەيا تاستاعان بولاتىن.

سول ويىن ورىنبورداعى ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزىندە دە تاعى ءبىر مارتە كوتەردى. تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ساياسي پارتيا جانە ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن الاشتىڭ تويىنا بيىل 100 تولىپ وتىر.

ءاربىر ءوڭىر مەرەيتويلى كۇندى حال-قادىرىنشە وتكىزىپ كەلەدى. دەسە دە كۇنباتىس الاش وردا ورتالىعى اتانعان اقجايىق ولكەسى الاشتىڭ تويىن دۇبىرلەتىپ وتكىزۋدە ەرەكشە بەلسەندى. الدىمەن باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇراسى، ولاردىڭ پايدالانعان قۇندى جادىگەرلەرى جيناقتالاتىن مۇراجاي كەشەنى اشىلاتىن بولدى. قازىردىڭ وزىندە بۇل جۇمىستار قارقىندى باستاۋىن الدى.

وتكەن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسار بولساق، ءبىر اقجايىق ولكەسىندەگى ورال، جىمپيتى، قاراتوبە وڭىرلەرىندە قازاق سەزدەرىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپتى. وسىناۋ قازاق سەزدەرىن تاعى ءبىر مارتە جاڭعىرتىپ، ساحنالىق قويىلىمدا ۇرپاق جادىنا ۇسىنعان دا وسى ولكە. الاش بولىپ، «الاشىم -  ايبىنىم» اتتى عىلىمي- پراكتيكالىق فورۋمدى دا ۇيىمداستىرعان اقجايىق ولكەسى. ءبىر وبلىستىڭ ءوزى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىزى قالعان سەمەي مەن ماسكەۋ شاھارىنا ەكى بىردەي تاريحي- مادەني ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. وسى يگى شارالاردىڭ بارلىعى دا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋى جانە كۇنباتىس الاش وردا ءتوراعاسى، كورنەكتى ساياسي قايراتكەر جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 130 جىل تولۋىنا ارنالىپ وتىر.

وسى ورايدا «جىمپيتى -  سەمەي» جانە «جىمپيتى -  ماسكەۋ» باعىتتارىندا تاريحي- مادەني ەكسپەديتسيانىڭ مۇشەسى بولعان، بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، جاھانشاتانۋشى دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا اپايىمىزدان ورىنبور قالاسىندا وتكەن تۇڭعىش جالپى قازاق سەزى جانە ونىڭ باتىس ولكەسىندە وتكەن سەزدەرگە ىقپالى، «جىمپيتى -  ماسكەۋ» باعىتىنداعى ەكسپەديتسيادا تابىلعان قۇندى دەرەكتەرى جايلى از- كەم سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.

-  دامەتكەن دوسمۇحان قىزى، بيىل تاۋەلسىزدىك مۇراتى مەن ەگەمەن ەلدىڭ ەرتەڭى جولىندا قۇرىلعان الاش وردا ۇكىمەتىنە 100 جىل. وسىنداي ۇكىمەت قۇرۋ، ساياسي پارتيا جاساقتاۋ يدەياسى جۇزەگە اسقان تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىنە دە 100 جىل. ەندەشە 1917 -جىلى 21-27 -شىلدە ارالىعىندا وتكەن ورىنبور جالپىقازاق سەزىنىڭ تاريحتا الار ورنى قانداي؟

- حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن ۇزاق جولدىڭ شەجىرەلى كۇندەرىنە كوز سالساق، تاريح اتا جادىنا توقىعان تالاي تاعىلىمدى ىستەردى كورەر ەدىك. قازاق تاريحىنىڭ وسىنداي بەلەستى اسۋلارىنىڭ ءبىرى -  الاش قوزعالىسى. بيىل الاش قوزعالىسى مەن ورىنبور قالاسىنداعى تۇڭعىش جالپى قازاق سەزىنە 100 جىل تولىپ وتىر. وسى ەكى اتاۋلى كۇننىڭ تاريحي ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى الاش قايراتكەرلەرى ساياسي پارتيا قۇرۋعا وسى سەزدە ءمالىم ەتتى. سونداي-اق بولاشاق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى جايلى ءوزارا سۇحباتتاسقان ورتانى دا وسى القالى جيىندا قۇردى.



بۇكىل قازاق دالاسىن ازاتتىق يدەياسىنا جۇمىلدىرعان بۇل ۇلى قوزعالىستىڭ جانە ورىنبورداعى جالپى قازاق سەزىنىڭ تاريحىمەن تاعىلىمى ۋاقىت وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتى ۇلت ەتەتىن تالاي- تالاي شارۋانى باستاعانى، جولعا سالعانى بەلگىلى. سول الاشتىڭ وتكەن تاريحىن حالقىنا قايتاراتىن اقتاڭداق وقيعالاردىڭ ايقىندالاتىن ۋاقىتى جەتتى دەپ ويلايمىز. ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى، وڭ- سولىن تانىدى.

حالىقارالىق دەڭگەيدە باي تاريحى بار، ىرگەلى مەملەكەت رەتىندە الەمگە تانىلا باستادى. سوندىقتان بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىگى تۋرالى تاريحىن قوزعاۋ قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحىندا الاش اتىن اسپانداتقان ارىستارىمىزدىڭ ۇلەسى وراسان ەكەندىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىنى اقيقات. بيىلعى جىل الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتىلمەكشى. سوندىقتان دا وسىنداي تاريحي ماڭىزدى كۇندە ورىنبور جالپىقازاق سەزىندە كۇن پاراعىنان الىستاتپاۋىمىز كەرەك. ەڭ العاش ۇلتتىق ساياسي پارتيا قۇرىپ، اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى يدەيا وسى سەزدىڭ جارقىن جەڭىسى بولدى.

-  جالپى قازاق دالاسىندا سەزدەردىڭ ءوتۋى قاشان باستالدى. تۇڭعىش قازاق سەزىندە كوتەرىلگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر جايىندا ايتىپ وتسەڭىز...

-  1917 -جىلى رەسەيدەگى فەۆرال رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازاق دالاسىندا وبلىستىق جالپى قازاق سەزدەرىن ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ بەلەڭ الدى. ورال، اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىستارىندا قازاق سەزدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ، ورىنبورداعى تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىن وتكىزۋگە ۇندەۋ تاستادى. ءبىر عانا وبلىستىق سەزدەردىڭ ءبىرى -  ورال وبلىستىق قازاق سەزىندە جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى مەن حالەل دوسمۇحامەد ۇلىلار «ورال وبلىسىنىڭ دالالىق بولىگىن باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەلەرى» اتتى جەرگىلىكتى جانە وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ جۇيەسىن تولىق قامتىعان زاڭ جوباسىن ۇسىنىپ، وعان دەلەگاتتار ءبىر اۋىزدان داۋىس بەردى. 1917 -جىلى جەلتوقساندا 2- جالپى قازاق سەزىندە جاريالانعان الاش وردا ۇكىمەتى -  ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا ەندى. ال تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىندە قازاق جەرىندە بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالاردى حالىققا جەتە ءتۇسىندىرۋ بارىسى باياندالدى. ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە بىرىكتىرىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى تۋرالى، جەر ماسەلەلەرى تۋرالى باستاما كوتەردى.

ۇشىنشىدەن، الدا تۇرعان كۇردەلى مىندەتتىڭ باسىندا تۇراتىن «ساياسي ەليتا» پارتيا قۇرۋدى ۇسىندى. حالىقتى ساياسي كۇرەسكە ۇيىمداستىردى. سوندىقتان دا جالپىقازاق جانە وبلىستىق سەزدەردىڭ بارلىعى قازاق اۆتونوميالى مەملەكەتى مەن ساياسي پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى ءبىر يدەيالاس ءۇن قوزعادى.

-  ورىنبورداعى جالپىقازاق سەزىندە قازاقتىڭ ءاربىر وڭىرىنەن دەلەگاتتار قاتىستى. سولاردىڭ ىشىندە باتىس ولكەسى دە بار. كۇنباتىس الاش وردا قايراتكەرلەرىن، ولاردىڭ اتقارعان قىزمەتتەرىن زەرتتەپ كەلەسىز. تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىنە قاتىستقان باتىس الاش وردا قايراتكەرلەرى تۋرالى ايتساڭىز.

-  ەندى الاش زيالىلارىنىڭ جالپى ساياسي پارتيا قۇرۋعا ەتكەن ارەكەتى 1905 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورال قالاسىنان باستالدى. سوندىقتان دا ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە باتىس الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الاتىن ورنى دا اتقارعان قىزمەتى دە زور دەپ ايتا الامىز. ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسقان باتىس الاش وردا قىزمەتكەرلەرى جايىندا ايتاتىن بولساق. بۇل سەزگە الاش قايراتكەرلەرى ەكى توپپەن كەلدى. بىرەۋى بوكەي الاش ورداسىنىڭ قايراتكەرلەرى بولسا، ەكىنشىسى كەيىننەن قۇرىلعان «ويىل ءۋالاياتى» نەمەسە باتىس الاش وردا قايراتكەرلەرى باستاعان توپ بولىپ كەلدى. بۇل سەزدە ەرەكشە ءۇن قوسقانداردىڭ ءبىرى -  جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى. الاش ارىسى ورالدا وتكەن ءبىرىنشى وبلىستىق قازاق سەزىندە اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى يدەيا تاستاعان بولاتىن. سول ويىن، پىكىرىن قازاقتاردىڭ ءبىرىنشى سەزىندە دە تاعى ءبىر مارتە كوتەردى. ورال قالاسىندا 1917 -جىلدىڭ 19-22 -ساۋىرىندە وتكەن ورال قازاقتارىنىڭ سەزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ، جەر ماسەلەسى، قازاق اۆتونومياسى، اسكەري، وقۋ- ءبىلىم ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.

ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزى ۇسىنعان ماسەلەلەر ءبىر- بىرىمەن استاسىپ جاتىر. ولار ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددەنى ۇستاپ وتىر. قازاق زيالىلارىنا باسىم ءبىر جەرگە جيناۋعا ىقپال ەتتى. تۇڭعىش جالپىقازاق سەزى جانە ورالداعى قازاقتاردىڭ سەزدەرى جوعارىدا ايتقانداي ءبىر مۇددە، ءبىر ماقسات جولىندا قىزمەتتەر اتقاردى. سونىڭ ارقاسىندا ورال قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىندە قازاقستاننىڭ بۇكىل باتىس وڭىرىنە ىقپال ەتەرلىك ۇلتتىق- تەرريتوريالىق قۇرىلىم -  «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتىن جاريالاۋ تۋرالى ۇندەۋ قارالدى. الاش ارىستارى 1918 -جىلى 18-21 مامىردا جىمپيتى قالاسىندا وتكەن قازاق سەزىن قولداپ، وعان «الاش وردانىڭ باتىس بولىمشەسى» دەگەن ات بەردى. بۇل كۇنباتىس الاش وردا ۇكىمەتى دە جالپىقازاق سەزدەرىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، تاريحتا ءوز ورنىن قالدىردى.

-  بيىل -  كۇنباتىس الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، الاش قايراتكەرى جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ 130 -جىلدىعى. وسىناۋ مەرەيتويدا باتىس ولكەسى «جىمپيتى -  ماسكەۋ» باعىتىندا تاريحي- مادەني ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، جاھانشا بابامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىنە بارىپ قايتتىڭىزدار. ەكسپەديتسيا جۇمىسى قانداي ءسۇيىنشى جاڭالىقتارعا يە بولدى؟

- وسىنداي ماڭىزدى تاريحي داتالاردى ەسكەرە وتىرىپ، باتىس قازاقستان وبلىسى مەن سىرىم اۋدانى اكىمدىكتەرىنىڭ قولداۋىمەن «جىمپيتى- ماسكەۋ» باعىتىنداعى ەكسپەديتسيامەن ءجۇرىپ قايتتىق. تاريحي باعىتتاعى ەكسپەديتسيامىزدىڭ جەتەكشىسى -  سىرىم دات ۇلى اتىنداعى اۋداندىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ايناگۇل ويشىبايەۆا.



ەكسپەديتسيا جۇمىسى جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى وقىعان وقۋ ورنىنان باستالدى.

بۇل ماسكەۋ قالاسىنداعى بۇرىڭعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتى، قازىرگى ازيا- افريكا ەلدەرىنىڭ ينستيتۋتى. ينستيتۋت م. لومونوسوۆ اتىنداعى م گ ۋ- دىڭ فيليالى. جاھانشا بابامىز بۇرىڭعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىندە 1906-1910 -جىلدارى وقىعان. وسى جەردەن ول زاڭگەر ماماندىعىن الىپ شىققان بولاتىن. الاش قايراتكەرىنە قاتىستى تىڭ قۇجاتتاردى الۋعا مۇمكىندىك الدىق. ول قۇجاتتار قازىرگى م. لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزگى كورپۋسىندا ساقتالعان ەكەن. ەندى سوعان جولداما الايىق دەپ وتىرمىز. دەيتۇرعانمەن دە ءبىر وكىنىشتىسى سول، قازىر كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرى سونىڭ ىشىندە باتىس الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ قۇجاتتارى باتىس قازاقستان وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىندە جاتىر. ەندى ونداعى قۇجاتتاردى الۋعا ءالى مۇمكىندىك بولماي تۇر.

بيىلعى جىلى ورال قالاسىندا كۇنباتىس الاش وردانىڭ تاريحى جانە باسقا دا مۋزەي اشىلماقشى. وسى مۋزەيدى اشقان سوڭ، وسىندا ۇلكەن ءبىر عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن قولعا الماقپىز. وسى مۋزەي ارقىلى وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىندە جاتقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جارىق كورمەگەن قۇجاتتارىن تاريحي اينالىمعا تۇسىرۋگە اتسالىسۋدامىز.

-  دامەتكەن اپاي، ءوزىڭىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلى پاراقشاڭىزدان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ بۋتىركا پوليگونىندا جەرلەنگەنى تۋرالى وقىپ بىلدىك. بۇل دا ءبىر سىزدەردىڭ ەكسپەديتسيالارىڭىزدىڭ جارقىن جەڭىسى دەپ بىلەمىن. سول تۇرمەدە بولعانى تۋرالى ارحيۆتىك قۇجاتتاردى قاراپ كوردىڭىزدەر مە؟ بۋتىركا پوليگونىندا باسقا جەرلەستەرىمىزدىڭ ەسىمدەرى بار ما؟

-  جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ ماسكەۋدە ءىستى بولىپ، بۋتىركادا بولعانىن بىلەتىنبىز. سوسىن ونىڭ ماسكەۋدە اتىلعانى تۋرالى دا قۇجاتى بولعان. سوسىن وسى قۇجاتتى كوزىمىزبەن كورۋ ءۇشىن ارنايى ەكسپەديتسياعا دا شىقتىق. سول ماقساتتا بۋتىركا پوليگونىندا بولدىق. بۋتىركا پوليگونىندا قازىر 20 مىڭنان استام ادام اتىلعان. سولاردىڭ ءتىزىمى جاساقتالعان.



ونداعى حرامنىڭ باسشىسى پروتويەرەي وتەتس كيريلل كالەدا كوپ جىلدارى ەڭبەكتەنىپ، بۋتىركا پوليگونىندا جەرلەنگەن 1000 نان استام ساياسي- قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اتى- جوندەرىن جيناقتاپ، بىرنەشە كىتاپتار شىعارعان.

وسى كىتاپتاردىڭ 3-تومىنىڭ 82-بەتىندە جاھانشا دوسمۇحانمەد ۇلى تۋرالى مالىمەت بەرىلگەن، ءبىز تىزىمنەن وسىنى تاۋىپ كورەرمەنگە ۇسىنىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار وسى بۋتوۆو پوليگونىندا 20 مىڭنان استام اتىلعان ادامداردىڭ مۇردەسى شۇڭقىرعا كومىلگەن ەكەن. ءبىر كۆادراتتىق جەرگە 14-19 ادامنىڭ مۇردەسى كومىلگەن. ولار وسى بۋتوۆو پوليگونىن ىشىندەگى №2 -ءمايىتتىڭ اشىپ زەرتتەپ قاراعاننان كەيىن ولگەن ادامداردىڭ سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن، ولاردىڭ اياق- كيىمدەرى، كيىمدەرىن بارلىعىن تاۋىپ، مۇراجايعا قويعان ەكەن. ءبىراق ارى قاراي قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن.

سەبەبى ءبىر ادامنىڭ ۇستىنە ەكىنشى، ءۇشىنشى ادام كومىلىپ، رەتسىزدىك ورىن العان. ەندى مىنا ر ف ءبىز ۇلكەن راقمەتىمىزدى ايتامىز.



وسى بۋتوۆو پوليگونىندا ۇلكەن مەمۋارلىق تاقتا جاسالعان. سوعان ءاربىر كۇن سايىن 1937-38 -جىلعى قاراشاسىنا دەيىنگى اتىلعان ادامداردىڭ ءتىزىمى كۇن- كۇنىمەن ءتىزىپ، جازعان. جاھانشا بابامىزدىڭ ەسىمى دە وسى ءمارمار تاقتاعا جازىلعان. 1938 -جىلى 3 -تامىزدا 120 ادام اتىلعان. سونىڭ ىشىندە جاھانشا اتامىز بولعان. بۋتوۆو پوليگونىنىڭ كىرەبەرىسىندە پوليگون تاريحى جونىندە مول دەرەكتەر بەرىلگەن. 1938 -جىلى 3 -تامىزدا جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى اتىلاتىن كۇنى 120 ادام اتىلعانى تۋرالى جازىلعان جانە ولاردىڭ تىزىمدەرى بار. ەلدەن اپارعان جاھانشا دوسمۇحانمەدوۆتىڭ توپىراعىن وعان ارناعان اعاشتىڭ تۇبىنە سەپتىك. وسى فوتودا سول اعاش بەلگىلەنگەن. ال زيراتتان الىنعان توپىراقتى ەلگە الىپ كەلدىك.

-  سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

سۋرەتتەردىڭ اۆتورى: «جىمپيتى -  ماسكەۋ» ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەسى، اقىن باۋىرجان شيرمەدين ۇلى اۆتور: التىنبەك قۇمىرزاق

دەرەككوز: e-history.kz