ارقالى اققىز كۇيشىنىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا تۋعان وي
تۇرىكتىڭ قانىنان جاراتىلعان قازاق دەگەن ۇلىستىڭ تاريحىن كوزبەن ءبىر ءسۇزىپ وتكەن كىسىنىڭ ەسىندە ەلى مەن جەرى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن باتىرلار، قامشى ۇستاعان بيلەردىڭ ەسىمدەرى قالاتىنى بەلگىلى، سولاردىڭ وڭ تىزەسىن باسقان، شەجىرەسىنىڭ شىلاۋى بولعان كۇيشىلەردىڭ دە اتتارى قاتار اتالادى، مىسالى: «سارى وزەندى» جوقتاعان - سايماق، ولىمنەن قاشقان - قورقىت، قوبىزىن بايگەگە قوسقان - قويلىباي، جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىرتكەن - كەتبۇعا بي، ابىلايدىڭ جاساۋىلى - بايجىگىت، جەلماياسىمەن جەرۇيىق ىزدەگەن - اسان ابىز... بۇل ءتىزىمدى ءبىزدىڭ زامانعا دەيىن سوزا بەرۋگە بولادى. ايتپاعىمىز مىناۋ، كۇي ۇلتتىڭ باسىنان كەشكەن اۋىزشا شەجىرەسى بولسا، كۇيشى سونى جەتكىزۋشى رۋحاني ۋاكىل سەكىلدى ەكەن.
قازاقتا ەلدى اۋزىنا قاراتقان، داڭقى كوككە ورلەگەن كۇيشى كوپ. سولاردىڭ ىشىندە كۇي تولعاعان قىزداردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ارقانىڭ بايتاق دالاسىندا ساقبيكە، مالقارا، ماحپۋزا سەكىلدى دومبىرا ۇستاعان قىزدار كوپ بولعان، سولاردىڭ ىشىندە اققىزدىڭ اتى ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالادى. اققىزدىڭ ءومىرى مەن كۇيشىلىك قارىمى تۋرالى از جازىلعان جوق، كۇيلەرى نوتاعا ءتۇسىرىلدى، جيناقتارعا ەندى، تۋىندىلارى انسامبل- وركەسترلەرمەن ورنەكتەلدى. ارقا ەلى اققىزدىڭ ءار كۇيىن اڭىزعا اينالدى، ونىڭ كۇيىن شەرتۋ دومبىراشىعا مارتەبە بولدى. جازۋشىلارىمىز بەن ونەرتانۋشىلارىمىزدىڭ قالامىنا اتى ەرتەرەكتەن ىلىگە باستاعان ارقانىڭ دارىندى كومپوزيتورى - اققىز احمەت قىزىنىڭ مۇراسى وسى كەزەڭدە دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇلىقتالىپ جۇرگەنى راس. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىمەن شىققان «ماڭگىلىك سارىن»، «قازاقتىڭ 1000 كۇيى»، «سارىجايلاۋ» اتتى حالىق مۋزىكاسى انتولوگيالارىنا اققىز كۇيلەرى جازىلدى، قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا اققىزدان قالعان وننان استام كۇيدىڭ نۇسقالارى ساقتالعان. اققىز تۋرالى جازىلعان ادەبي- دەرەكتى حيكاياتتار مەن مۋزىكالىق راديواڭگىمەلەر دە كوپ...
الايدا، اققىز مۇراسىن ءوز شىڭىندا باعالادىق دەپ ايتا الماسپىز. ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى كۇيشىنىڭ كەيىنگىگە تاستاپ كەتكەن مۇراسىنا نەمكەتتىلىكپەن قارايتىنىمىز بار. وسى كۇنگە دەيىن اققىزدىڭ تەگى مەن تۇلعاسىنا دەگەن تىيىلمايتىن ءبىر وشپەندىلىك (كەشەگى كەڭەس داۋىرىنەن قالعان) سانادان كەتپەيدى، ۇنەمى سونىڭ ىزعارى ەسەدى دە تۇرادى. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدا كۇيگە دەگەن ازاتتىق سەزىم تولىق ورناماعان سەكىلدى كورىنەدى، اققىز كۇيشىنىڭ سانالى عۇمىرى سوتسياليستىك داۋىردە وتە تۇرىپ كوممۋنيزمدى كۇيگە قوسپاعانى ءۇشىن، پارتيا كوسەمدەرىنە ماداق جىر ايتپاعانى ءۇشىن ىشتەي سوگەتىندەيمىز... وسى جاعدايدىڭ بىرنەشە سۇيەكتى سەبەپتەرى بار، سولاردى تارقاتا وتەيىكشى.
اۋەلگى ايتاتىن ءسوز مىناۋ، اققىزدىڭ زامانى دۇشپانىڭا دا تىلەمەيتىندەي زۇلماتتى بولدى. قازاق ەلىنە قازان توڭكەرىسىنىڭ قىرعىنى كەلدى، ارقانىڭ ءانىن ايتۋعا، كۇيىن شەرتۋگە قاتاڭ تىيىم سالىندى، ەل ىشىندەگى اسىل ونەرپازداردىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلدى. اققىزدىڭ ۇلگى كورگەن ۇستازدارى - ءابدي، سەمبەك، قىزداربەكتەر اتىلدى، ولاردىڭ ءىزىن قۋعان زامانداستارى - حاسەننىڭ ابىكەنى ەلدەن قۋىلدى، ورىمبەكتىڭ بەگىمسالى دومبىراسىن وتقا جاقتى... قولىنا دومبىرا العان كىسى «حالىققا قارسى ەلەمەنت»، «الاششىل» اتاندى. وسى ءبىر تار كەزەڭگە تاپ بولعان ارۋ اققىزدىڭ ونەرى دە تۇنشىقتى، كۇي قونعان جۇرەگى جانسەبىل زاماندى قابىلدامادى، جاتىرقادى، شەشىلىپ كەتە المادى، كەزىندە كۇلاش، ماناربەك، شاشۋبايمەن تەڭ الاشقا اتى ايگىلى بولعان كۇيشىنىڭ ونەرىن تەك اۋىلداستارى عانا استىرتىن تىڭداۋدى اۋەزە ەتتى، سولار عانا باعالادى.
ەكىنشى سەبەبى، اققىزدىڭ شىققان تەگىنىڭ جاڭا زاماندا «ۇستەمشىل تاپقا» جاتقىزىلۋى، قۋدالانۋى. اققىز جەتى اتاسىنان قۇتى ۇزىلمەگەن شونجاردىڭ تۇقىمى ەدى، اكەسى احمەت بايعا قيساپسىز داۋلەت بىتكەن، داۋلەتپەن بىرگە ءبىلىم قوسا دارىعان كوزى اشىق، ماڭايىنا بەدەلدى، ءسوزى مۇقىم ورتا جۇزگە جۇرگەن قازاقتىڭ العاشقى ىسكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. سونىڭ كەسىرى اققىزدىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرىپ الدى، قايدا بارسا دا «تاپتىق كۇرەستىڭ» ساياساتى كۇيشىنىڭ تالانتىنا تۇسامىس بولدى. ءوز زامانداستارى، كەشەگى بىرگە جۇرگەن ونەرپاز باۋىرلارى جاڭا ۇكىمەتكە قىزمەت ەتە باستاعان جىلىمىق كەزەڭدەردە دە اققىزدىڭ جانى جادىرامادى، ونىڭ ۇستىنە موينىنا تۇسكەن تۇرمىس تاۋقىمەتىنەن دە شىعا المادى، اققىزدىڭ مۇڭلىق ءانىن - ماناربەك شىرقادى، مۇڭلىق كۇيىن شاكىرتتەرى - ماعاۋيا مەن اپيكە شەرتتى.
ءۇشىنشى سەبەبى - اققىزدىڭ ونەردەگى تازالىعى، كۇيدىڭ ەجەلگى سەرتىنە بەرىك بولۋى ەدى، اتادان بالاعا ميراس بولعان قاسيەتتى كۇيدىڭ ءتىلىن ينتەرناتسيونال اۋەننەن تازا ساقتاۋى بولاتىن. قازاقستان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ (قازسسر) بۇقارالىق كوركەمونەر ساياساتىنىڭ ارقا جەرىندەگى ىقپالى الاپات بولدى. ءبىرتۇتاس وداقتىڭ «كوپۇلتتىق مۋزىكاسىن» ۋاعىزداۋ ناۋقانى اسىرەسە، قاراعاندى ولكەسىندە ايرىقشا ىقپالمەن ءجۇردى. 1932 -جىلعى اشارشىلىقتان جانە ونىڭ اياعىن الا بەرگەن 1937-1938 -جىلدارداعى رەپرەسسيادان قىرىلعان، حالىقتىڭ سانى كەمىگەن، يەن دالا بوس قالىپ ەلدىڭ سەلدىر تارتقان كەزەڭىنە ساي ستالين ساياساتى ارقا جەرىن باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن تولتىردى، سونىڭ اياعى ۇلان- اسىر يندۋستريالىق وركەندەۋگە ۇلاستى.
وسىنداي جاعدايدا قاراعاندىداعى بۇقارالىق ونەر دە باسقاشا باعىتپەن دامىدى (قازاق مۋزىكاسى كاسىبي ەمەس، فولكلورلىق ءداستۇر دەپ ۇيعارىلدى)، بۇرىنعى اتا ونەردىڭ وكىلدەرى وسى ناۋقاننان شەتتەتىلدى. شاراسىزدىقتان بويداعى دارىنىن ءولتىرىپ الماۋ ءۇشىن جاڭا زامان اۋانىنا بەيىمدەلگەندەر دە بولعانى راس.
كەزىندە قاشاۋبايدىڭ امىرەسىمەن بايگە بولىسكەن داۋىلپاز ءانشى قالي بايجانوۆ ورىسشا حوردا ءان ايتتى، اققىزدىڭ باۋىرى - ماناربەك ەرجانوۆ وپەرا ءسوليسى بولدى، اۋىلداسى - ابىكەن حاسەنوۆ دراما اكتەرى بولىپ ەڭبەك ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. كۇيشىلىك ءداستۇردىڭ سالتى جويىلدى، ونىڭ وقىتاتىن ءان- كۇي مەكتەپتەرى پايدا بولدى.
قاسيەتتى دومبىرانى وقىتۋ ساياساتى دا وزگەردى، ورىس بالالايكاسى مەن دومراسىنىڭ جۇيەسى نەگىزىندە وقىتۋ مەتوديكاسى پايدا بولدى، نوتا تانىعان جاڭا كۇيشىلەر بۋىنى باتىس ەۋروپا كومپوزيتورلارى مەن ورىس حالىق اندەرىن ورىنداۋدى اۋەزە ەتتى. وسىلايشا ءبىر بۋىن اۋىسقان سوڭ كۇي تارتۋ ءداستۇرى مۇلدە باسقا جات ارناعا اۋىستى، ءداستۇرلى ورىنداۋشىلىق سالت ادىرا قالدى، ەل ىشىندەگى كۇي تارلاندارىنىڭ تارتىسىن جاتىرقايتىن تاسباۋىر قاۋىم پايدا بولدى، ساحنادا «سۆەتيت مەسياتس» پەن «كوروبەينيكيدى» ورىنداعان دومبىراشى عانا كوزى اشىق مامان سانالدى (تاتتىمبەت كۇيلەرىن ەمىپ وسكەن اققىزدىڭ ءتول شاكىرتى - ماعاۋيا حامزين دە ۆ. ا. موتسارتتىڭ «تۇرىك مارشىن» تولعايتىن ەدى). جاڭا ءبىلىم جۇيەسى دومبىراداعى ءداستۇرلى تەرمينولوگيانى وزگەرتىپ جىبەردى، بۇرىنعى كۇيدى «شەرتۋ»، «تارتۋ»، «تولعاۋ»، «سويلەتۋ» سياقتى قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى جويىلىپ ونىڭ ورنىنا «ويناۋ» دەگەن ءسلاۆيانتۇبىرلى ءسوزدىڭ توتەنشە اۋدارماسى زورلىقپەن كىرىكتىرىلدى، (بۇل ءسوز دومبىرادان ءدارىس بەرىپ جۇرگەن مۇعالىمدەرىمىزدىڭ لەكسيكونىندا ءالى كۇنگە دەيىن ء«ومىر ءسۇرىپ» كەلە جاتىر).
ءتورتىنشى سەبەبى - شەرتپە كۇيدىڭ ءوز توپىراعىندا قاساقانا شەكتەلۋى. قازاقتىڭ ۇلت ونەرىن وقىتاتىن ءبىلىم وشاقتارىندا شەرتپە كۇي مۋزىكالىق جەتىلگەن شىعارما رەتىندە مويىندالمادى، سونىڭ سەبەبىنەن كاسىبي تۇردە وقىتىلۋى قاراستىرىلماعان ەدى. بايجىگىت، تاتتىمبەت، توقا، اققىز مۇرالارى ەلەنبەدى، اۋەسقويلىق ونەر دەڭگەيىندە باعالاندى. كەيىننەن جىلىمىق كەلگەن سوڭ عانا ەلدىڭ زيالى جاقسىلارى ەستەرىن جيعانداي بولدى، ەندىگى جەردە شەرتپە كۇيدى اڭساۋ، قايتا جاڭعىرتۋ كەزەڭى كەلدى.
ءبىراق بۇل كەش ەدى، ارقاداعى اتاقتى كۇيشىلەردىڭ ءبىر بۋىنى تۇتاس قىرىلىپ كەتكەن تۇس ەدى. ارقا جۇرتىندا مادەني توڭكەرىستىڭ زالالىنان الدەقالاي امان قالعان كۇيشىلەر بولدى، ءبىراق امال نەشىك، ولاردىڭ كوبى بابىنان ايرىلعان، شاۋ تارتقاندار ەدى. سوندا دا اتى الىسقا جايىلعان كەشەگى الىپتاردىڭ ساۋساعىنان توگىلگەن كۇيدىڭ سارقىتىن الىپ قالۋعا دەگەن ىنتا مەن جانتالاس تولاستامادى. ارقا كۇيشىلەرىنىڭ ىشىندەگى شوق جۇلدىزى - اققىز احمەت قىزى زيالى قاۋىمنىڭ قالامىنا بىردەن ىلىگە جونەلدى، سەبەبى، ونىڭ ابىروي- اتاعىن ۋاقىت تا، كەڭەستىك جۇيە دە كومەسكىلەندىرە الماپ ەدى...
تاتتىمبەتتىڭ ءوزى بولماسا دا كوزىندەي بولعان اققىز كۇيلەرى قازاق راديوسىنان بەرىلە باستادى. اققىزدىڭ كوزىن كورىپ، ول تۋرالى العاش ماقالا جازعان، بۇل كۇندە بەلگىلى ونەرتانۋشى، سول كەزدەگى قاراعاندى مۋزىكا ۋچيليشەسىنىڭ ستۋدەنتى - جارقىن شاكارىموۆ ەدى. جارقىن اققىزدىڭ قولىنان كۇي العان شاكىرتى بولدى، كەزىندە «زۆۋچات ستاريننىە ينسترۋمەنتى» اتتى گرامپلاستينكاداعى جارقىن ورىنداعان تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستىسى» اققىزدىڭ شەرتكەن نۇسقاسى ەدى.
كەيىننەن ول حالىق اسپاپتار وركەسترىنە دە سول قالىپپەن تۇسكەن بولاتىن. سودان سوڭ ىلە- شالا ءۋالي بەكەنوۆتىڭ «كۇي تابيعاتى»، «شەرتپە كۇي شەبەرلەرى» اتتى كىتاپتارىنا اققىزدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋلەر مەن كۇيلەرىنىڭ نوتالارى ەندى. قاراعاندى وبلىستىق گازەتىنىڭ سول كەزدەگى جاس ءتىلشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەك يدەولوگيالىق قايشىلىقتارىنا قاراماستان ارقانىڭ اق قىزى تۋرالى بىرنەشە عىلىمي- زەرتتەۋ ماقالالارىن جازدى. 1977 -جىلى ا. سەيدىمبەكتىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن اققىز الماتىعا ارنايى شاقىرتىلدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، ونەر ادامدارىنىڭ قاتىسۋىمەن اققىزبەن كەزدەسۋ وتكىزىلدى.
شاكىرتى - ماعاۋيا حامزين سول جولى اققىزدىڭ كۇيلەرىن ۇستازىمەن قاتار ورىنداپ ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ەكەن. وسى وقيعادان كەيىن اققىزدىڭ ءوزى دە جەرگىلىكتى مادەني- اعارتۋ ورتالىقتارىنىڭ نازارىنا ىلىگە باستادى، شىعارماشىلىق كەزدەسۋلەرى مەن شاعىن كونسەرتتەرى ۇيىمداستىرىلدى. قاراعاندى، جەزقازعان قالالارىنا ارنايى كونسەرتپەن بىرنەشە رەت شاقىرىلعان كەزدەرى بولعان. سونىڭ وزىندە اققىزدىڭ كۇيتاباعىن جازۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەنى وكىندىرەدى. الماتى زيالىلارىنىڭ كوزىنە ىلىككەن وسىناۋ جايما- شۋاق كەزەڭدەرمەن قاتار اققىزدىڭ مۇراسىن اركىمگە ءبىر تەلۋ سياقتى جاعىمسىز ىستەر دە بولعانىن جاسىرا المايمىز، اققىزدىڭ «قوسباسارى» بىردە حالىق كۇيى، بىردە تاتتىمبەتتىڭ كۇيى دەپ اتالىپ ءجۇردى، «قاسابايدىڭ قوسباسارى» دەپ راديودان دا بەرىلگەن كەزدەرى بولدى. اققىز كۇيلەرىن ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءدال بەرگەن دەرەكتەرىن بەلدەن باسىپ كۇيلەرىن حالىق كۇيى ەتىپ جىبەرگەن دە كەزدەر بولدى. ءقازىردىڭ وزىندە اققىزدىڭ ءبىرسىپىرا شەرتپەلەرىن اپيكەنىڭ كۇيى دەپ اتاۋ كەزدەسىپ قالادى.
اقيقاتىندا التىنمەن التىندى سالىستىرماس بولار، سوندا دا ءبىر توپىراقتا ءوسىپ- ونگەن كۇلاش بايسەيىتوۆا مەن مۇگۇلسىم احمەت قىزى ءبىرى اننەن، ءبىرى كۇيدەن ولجا سالعان ارقانىڭ اسىل تۋعان، قاتارىنان وزا تۋعان ونەرلى قىزدارى ەدى. ەكەۋىنىڭ تاعدىرى ۇقساس، كۇلاشقا اتاق پەن داڭق بۇيىرعانمەن قىزعانىشتىڭ قۇربانى بولدى، اققىزعا ساحنا باقىتى دا، ۇكىمەت ماراپاتى دا بۇيىرماعانمەن ءوز بيىگىنەن تۇسكەن جوق، ەلدىڭ ارداقتىسى بولىپ قالا بەردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ارقانىڭ ەكى شوقجۇلدىزىن حالقى ءبارىبىر ارداق تۇتتى، ەكەۋىنە دە تەڭ قۇرمەت جاسادى، سەبەبى، بۇلار عاسىردا ءبىر تۋاتىن قايتالانباس ونەر تارلاندارى ەدى.
اققىز قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ شوق جۇلدىزى، ونىڭ دارگەيى، كۇي اناسى دينا نۇرپەيىسوۆامەن بارابار، قازاق قىزىنىڭ باسىنداعى تراگيزم ەكى كۇيشىگە دە ورتاق. دينا كۇيلەرىنىڭ قوڭىر ءۇنى قامكوڭىل قازاقتىڭ نامىسىن جانىدى، جىگەرىنە جىگەر قوستى، زامانانىڭ تاس ەمشەگىن ءجىبىتتى.
اققىز بولسا قازاق دالاسىنىڭ ماڭگىلىك ەركىندىگىن جىرلادى، ونىڭ جۇرەكتىڭ قىلىن شەرتەتىن سىرلى شەرتپەلەرى ساحارانى ازات سازبەن تەربەدى، اندەرى ەلدىڭ مۇڭىن قوزعادى. اققىز قولىنان قۋات كەتكەنشە دومبىراسىن تاستامادى، بەكزات مىنەزىمەن حالقىنىڭ شەكسىز ماحابباتىنا بولەندى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى ۇلتىمىزدىڭ وسى كيە دارىعان ەكى كۇيشىسىن ۇلىقتاۋ، مۇرالارىن ساقتاۋ، كۇيلەرىن ناسيحاتتاۋ.
قازىرگى كەزەڭدە قاراعاندى جەرى اققىز مۇراسىن قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىسىن جانداندىرا قولعا العانى قۋانتادى. جاقىندا وبلىس ورتالىعىندا اققىز اتىنداعى كونكۋرس ءوتتى، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان اققىز تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلدى. اققىزدىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ سالتاناتتى كونتسەرتى ءوتتى، كۇيلەرى مەن اندەرى جيناقتالىپ جەكە كۇيتاباعى دا شىقتى. وسى ءۇردىستى ساقتاۋ جانە اققىزدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋ جونىندە ەل جاقسىلارى ۋاعدالاسقانداي بولدى.
اققىز تۇلعاسىن ۇلىقتاۋ ءۇشىن بۇل شارالاردىڭ از ەكەنىن قازاقتىڭ بەلگىلى ازاماتتارى سول سالتاناتتى كونتسەرت ۇستىندە ايتىپ قالدى. قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كۇيشى- كومپوزيتور سەكەن تۇرىسبەك شەرتپە كۇيدىڭ اناسى - اققىزدىڭ اتىمەن ءبىر مەكتەپ، ءبىر كوشەنى اتاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، زاڭگەر نۇرلان دۋلاتبەكوۆ اققىزعا ارنالعان كونكۋرستىق، مادەني شارالاردىڭ اياسى تار بولماۋى ءتيىس، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى كەرەك دەگەن ويىن ايتتى.
بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ايگۇل ساعاديبەك قىزى اققىز كۇيلەرىنىڭ اۋەزى ەلدىڭ جۇرەگىندە، تىڭدارماننىڭ قۇلاعىندا بولسا دا وعان دەگەن قۇرمەت- قوشەمەتىمىزدىڭ كەمشىن ەكەندىگىن اشىق ايتتى. بەلگىلى جازۋشى كامەل جۇنىستەگى بولسا، يتاياق، قىزداربەك، سەمبەك، ابديلەردىڭ داڭقتى مۇراگەرى بولعان اققىز تۋرالى ءالى جازىلماعان دەرەكتەردىڭ مول ەكەنىن، بولاشاقتا سولاردى ساراپتاۋ قاجەتتىگىن جانە جاستاردى شەرتپە كۇيگە شۇعىل تۇردە باۋلۋ كەرەكتىگىن، ايتپەسە ورنى تولمايتىن وكىنىشكە قالاتىنىمىزدى باسىڭقىراپ، قاتاڭداۋ ايتتى. اققىزدىڭ مۇراسىن كوكىرەكتەرىندە ساقتاپ قالعان ارقانىڭ بالبارماقتارى - دانەليا حامزين، قالكەن قاسىموۆ، قايروللا ءسادۋاقاسوۆ اققىز كۇيلەرىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا جەتۋى ءۇشىن مۋزىكا كوللەدجدەرى مەن مەكتەپتەرىندە جەكە مەكتەبىن اشۋ كەرەك دەگەن وزەكتى ويلارىمەن ءبولىستى.
ارينە، اققىز سياقتى قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا جارقىراي بىتكەن كلاسسيك كۇيشىسىنە بارلىق قۇرمەت لايىق، سەبەبى، ول تاتتىمبەتتىڭ جالعاسى، ۇستازى ءاشىمتاي بولسا، باتانى قىزداربەك كۇيشىدەن العان. توقىراۋىن كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاعان ساڭلاق دومبىراشى، شەرتپە كۇيدىڭ تەڭدەسى جوق شەبەرى.
شاكىرتتەرى - ماعاۋيا حامزين، اپيكە ابەنوۆا، جاقسىلىق وماشيەۆ سياقتى كۇي جامپوزدارىنا ونەرىن ەگىپ كەتكەن اققىز ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ الىبى بولىپ قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىندە ماڭگىگە قالا بەرمەك. بۇل كۇندە اققىزدىڭ كۇيىن ونىڭ تۋعان نەمەرەسى - بولات تاكىشيەۆ تولعاپ جۇرگەنىنە، اسىل اجەسىنىڭ كۇيى ۇرپاعىنا قونا دارىعانىنا تاۋبە دەيمىز. قازاق راديوسىنىڭ «شالقار» باعدارلاماسىنان بىرنەشە حابارلار جازىلدى، بولاتتىڭ ورىنداۋىندا اققىز مۇراسى ەلمەن قايتا قاۋىشقانداي بولدى.
P. S. وسى ماقالانى اققىز اتىنداعى كونكۋرستان كەيىن ءىزىن سۋىتپاي جازعىم كەلگەن ەدى، كەشەۋىلدەتكەن دە سەبەپتەر بولعانىن ايتا كەتەيىن. اراعا جارتى عاسىر سالىپ اققىز كۇيشىنىڭ ءارۋاعىنا تاعزىم ەتكەن تاماشا ءىس- شارالاردىڭ سوڭىندا قاراعاندىنىڭ مادەني ورتاسى ەكىگە جارىلىپتى. اققىز كۇيشىنىڭ اتىنا مەكتەپ، ياكي كوشە بەرۋدى قولدايتىندار مەن قولدامايتىندار اراسىنداعى پەندەشىل تارتىس باستالىپ كەتكەن كورىنەدى. قولدامايتىنداردىڭ ءۋاجى «اققىز نوتا ساۋاتى جوق كىسى، كاسىبي ءبىلىم الماعان، ارنايى كونتسەرتتىك ۇجىمدا قىزمەت اتقارماعان، وتباسى، وشاق قاسىنان شىقپاعان اۋەسقوي دومبىراشى، ت. ب..»، دەگەنگە سايادى ەكەن. بۇل ارينە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اققىزعا كەڭەستىك كوزقاراسپەن قاراۋدىڭ ءالى دە بار ەكەنىنىڭ ءبىر كورىنىسى، سول سالقىندىق وسى كۇنگى ۇلتسىزدىقپەن ارالاسا كەلە ءتىل، مادەنيەت، ونەردى ەلەڭ قىلمايتىن كادىمگىدەي كۇشكە اينالا باستاعان. دەگەنمەن، قولداماۋشىلاردىڭ دا جانىن تۇسىنۋگە بولادى، رەنجۋدىڭ ءجونى جوق، ويتكەنى ولار سەبەپتىڭ ەمەس، جەتپىس جىل بويى جۇرگىزىلگەن جانە ەگەمەن كۇنگە دەيىن ۇلاسقان سالداردىڭ جىگەرسىز قۇرباندارى عانا.
ايتپەسە قاراعاندىداعى بابۋشكينو، اسفالتنايا، بايكالسكايا، بەلورۋسسكايا، پولتاۆسكايا، ۆىسوكوۆولتنايا، ۆاگوننايا، ۆولگادونسكايا، گۆاردەيسكايا، وكتيابرسكايا، پلەحانوۆا، پيچۋگينا، مياسنيكوۆا، موجايسكيي، موسكۆينا سياقتى اتى دا، زاتى دا بەيمالىم جاتجۇرتتىقتاردىڭ اتىنا بەرىلگەن قيساپسىز كوشەنىڭ بىرەۋىن اققىزعا قيماۋدى قالاي جوري الامىز؟
قازىر ەگەمەن ەل بولعان قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ءبىر ۇشى كيەلى كۇي ونەرىندە جاتقانى راس بولسا، سول ونەردىڭ ءبىر بايتەرەگى اققىز احمەت قىزى بولسا، ونىڭ اتىنا الدەنەنى قيمايتىن ءجونىمىز جوق- اۋ. اققىز ءارۋاعى وسىناۋ دۇمبىلەز قىلىعىمىزدى كەشەر، ءبىراق ەرتەڭگى ۇرپاق كەشە مە؟ ءارى- بەرىدەن سوڭ اققىز داڭقى ەشقانداي ماداق پەن ماقتانعا مۇقتاج دا ەمەس، ونىڭ اتىنىڭ ءوزى بىزگە رۋحاني مارتەبە بولماي ما ەكەن؟
ارينە، اققىز كۇيشىگە استاناداعى «ىقىلاس دۇكەن ۇلى»، «كۇيشى دينا»، «نۇرعيسا تىلەنديەۆ»، «كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ» كوشەلەرى سياقتى ءبىر داڭعىلدى قاراعاندى تۇگىلى ەلوردادان بەرۋ ماسەلەسىن دە قوزعاساق ارتىق بولماس ەدى. سەبەبى، ەجەلگى اتباسار، اقمولا شاھارى اققىزدىڭ كۇي تارتىپ توپقا تۇسكەن جەرى ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ەكسپو اياسىندا جاڭادان اشىلاتىن مادەني وشاقتاردىڭ بىرىنە اققىز اتىن بەرۋدى ەل بولىپ ۇسىنىس جاساساق جاراسار. قاراعاندى سياقتى شەرتپە كۇيدىڭ رۋحاني ورداسى اتانعان شاھاردا ءبىر ونەر ۇياسىنىڭ اتى اققىز اتىندا بولسا قانداي عانيبەتتى ءىس بولار ەدى!
اققىزدى ۇلىقتاۋ - انامىزدى ۇلىقتاۋ، اققىزدى ارداقتاۋ - تاتتىمبەت، يتاياق، توتاڭ، قىزداربەك، ءابدي، سەمبەك، ماقاش، ءاشىمتايلاردى ارداقتاۋ! ال ەندى وسىنىڭ ءبارىن دالەل ىزدەپ، ءتىلىمىزدى بەزەپ، اق تەر- كوك تەر بولۋىمىز ءداستۇرلى ونەردىڭ كەشەگى تراگەدياسىنان ءالى ايىقپاعانىمىزدى، رۋحىمىزدىڭ كاپىرلەنگەنىن، مادەنيەتىمىزدىڭ جان جاراسىنىڭ ءالى جازىلماعانىن كورسەتەدى. وسى ءبىز جاڭاشىل بولامىز دەپ ءتولتۋما مۇرامىزدى تاپتاۋعا بارا الاتىن، كەرەك بولسا ونى جويۋدان تايىنبايتىن تاسباۋىر قاۋىمعا اينالىپ بارا جاتقاندايمىز، ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن.
ەتنوگراف عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز اققىز كۇيشى تۋرالى مىناداي ءسوز قالدىرىپتى: «رۋحاني ءداستۇر دەگەنىڭىز ماۋەلى داراق سياقتى، تامىرىن تەرەڭنەن تارتىپ، بۇتاعىن كەڭگە جايادى. وسىناۋ باسى اشىق اقيقاتقا كۇيشى اققىزدىڭ ءومىرى مەن ونەرى ايعاق بولا الادى. ...كۇيشى اجەنىڭ سەزىمتالدىعىنا قايران قالعانبىز. قايران قالا وتىرىپ، بۇگىنگى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ دا ءدال وسىنداي ءمان- ماعىنا تابا ءبىلۋىن ارمانداپ ەدىك». ءسوزىمىزدىڭ سوڭىن «اققىزدى باعالايىق اعايىن، قازاقتا باسقا اققىز جوق» دەپ تۇيىندەدىم.
جانعالي ءجۇزباي، كۇيشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
