تايازداعان كاسپي: 10 جىلدان كەيىن تەڭىزدىڭ كۇيى قانداي بولادى

باكۋ. قازاقپارات - عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا، الداعى 10 جىلدا كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى 3-4 مەتر تومەندەيدى. سوڭعى 15 جىلدا قازاقستاندىق سۋ قويماسى سەكتورى %7,1 تومەندەگەن. تەڭىز سۋى بەتىنىڭ اۋدانى 2008-جىلى 113866,67 شارشى شاقىرىمدى قۇرادى. بيىل اتالعان كورسەتكىش 105745,23 شارشى شاقىرىمعا ازايعان.
None

الداعى ۋاقىتتا تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى قالاي وزگەرەدى جانە سوڭعى ونجىلدىقتا كاسپي جاعالاۋىندا ورنالاسقان ەلدەر قانداي ءىس-شارالار قابىلداپ جاتىر؟

تولىعىراق قازاقپاراتتىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقي الاسىزدار.

photo

كاسپي تەڭىزىندە ەكولوگيالىق بالانس نەگە بۇزىلعان؟

كاسپي تەڭىزى - جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن جابىق سۋ ايدىنى. 1991-جىلى كەڭەس وداعى ىدىراپ، ءىرى مۇناي مەن گاز كەن ورىندارىن پايدالانۋ باستالعاننان كەيىن سۋ قويماسى وتە ماڭىزدى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق نىسانعا اينالدى. مۇنىڭ ءبارى تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا جانە مۇناي، گاز وندىرىسىنە قاۋىپ ءتوندىردى. تاعى ءبىر سەبەپ، ونەركاسىپ ورىندارى سونىڭ ىشىندە حيميالىق جانە تاۋ-كەن قالدىقتارىنىڭ سالدارىنان تەڭىزدىڭ لاستانۋى. ودان بولەك، كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنداعى قالالار حالقىنىڭ ءوسۋى جانە تۇرمىستىق قالدىقتار دا اسەر ەتەدى.

photo

جوعارىدا اتالعان جايتتار، الدىمەن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا، كەيىن ونىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق بالانسى بۇزىلدى. كاسپي ەكى ميلليون جىلدان استام ۋاقىت بويى دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتان وقشاۋلانعان، وسىلايشا بىرەگەي ەكولوگيالىق جۇيە پايدا بولدى. كاسپيدىڭ بەكىرەسى مەن يتبالىعىن بارشا جۇرت بىلەدى. تەڭىزدىڭ كەڭدىگى جانە سۋلى-باتپاقتى جەرى ميلليونداعان قۇستاردى مەكەندەۋگە تارتادى جانە ءارتۇرلى فلورا مەن فاۋنانىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى.

photo

تەڭىز فلوراسى مەن فاۋناسىن باقىلاۋ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ وعان اسەرىن كورىپ وتىرمىز. وعان قوسا، تابيعاتتى قورعاۋ مەن رەتتەۋدىڭ تومەندىگى، سونداي-اق، تەڭىز بويىندا ورنالاسقان ەلدەر اراسىندا قۇقىقتىق رەجيمنىڭ بولماۋى جاعدايدى قيىنداتا تۇسەدى.

photo

وسىنىڭ ءبارى 2006-جىلعى 12- تامىزدا كاسپيدى جاعالاي ورنالاسقان بەس مەملەكەتتىڭ - ازەربايجان، يران، قازاقستان، رەسەي جانە تۇرىكمەنستاننىڭ وكىلدەرى قول قويعان تەڭىزدى قورعاۋ جونىندەگى كونۆەنتسياعا قاراماستان ورىن الۋدا. كونۆەنتسيانىڭ ماقساتى - كاسپي تەڭىزىن جانە ونىڭ بيولوگيالىق رەسۋرستارىن قورعاۋ، ساقتاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، لاستانۋدان قورعاۋ جانە ءتيىمدى پايدالانۋ.

ايتا كەتسەك، جىل سايىن 31- شىلدەدە «كاسپي تەڭىزى كۇنى» اتالىپ وتەدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل كۇن تەك ءىس-شارالار، كەزدەسۋلەر، سونداي-اق جاعالاۋ ايماقتارىن تازارتۋ جانە اباتتاندىرۋ جۇمىستارىمەن شەكتەلەدى. ال ەكولوگيالىق شارالار بويىنشا العا جىلجۋ جوق.

photo

تەڭىز دەڭگەيى 1995-جىلدان بەرى تومەندەپ كەلەدى

سوڭعى جىلدارى كاسپيدىڭ تارتىلۋى قاتتى بايقالادى. سۋدىڭ تايازداۋى ەكولوگيالىق تالاپتاردى ساقتاماۋ سالدارىنان تۋىنداپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، تەڭىزدە كومىرسۋتەك رەسۋرستارىن بارلاۋ، ءوندىرۋ جانە تاسىمالداۋ كەزىندە ەكولوگيالىق تالاپتار ساقتالماۋ، ونەركاسىپ قالدىقتارىنىڭ سۋدى لاستاۋى، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق سارقىندى سۋلاردى تەڭىزگە تازارتپاي اعىزۋ جانە سۋ ترانسپورتتارىنىڭ قالدىعى سەبەپ.

photo

كاسپي تەڭىزىنە سۋ اعىنى نەگىزىنەن ەدىل وزەنى (%84,5)، كۋرا (%6,1) جانە ورال وزەنىنەن (%3,1) كەلەدى. بۇل دا سۋ ايدىنىنىڭ لاستانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. اتالعان وزەندەر سۋلارى، سونداي-اق باكۋ، سۋمگايىت، ماحاچكالا، استراحان، تۇرىكمەنباشى، رەشت، ەنزەلي جانە تەڭىز جاعاسىندا ورنالاسقان باسقا قالالاردان كەلەتىن اعىندى سۋ ونىڭ لاستانۋىن ۇدەتە تۇسەدى.

ازەربايجان ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ۇلتتىق گيدرومەتەورولوگيا قىزمەتىنىڭ باستىعى ۋمايرا تاگييەۆانىڭ ايتۋىنشا، كاسپيي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ اۋىتقۋى تاريحي قۇبىلىس. بۇگىنگى تاڭدا كاسپيي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيى 1995-جىلعى دەڭگەيدەن 170 سانتيمەترگە تومەن، ءبىراق 1977-جىلى تىركەلگەن ەڭ تومەنگى بەلگىدەن 80 سانتيمەترگە جوعارى. مونيتورينگ ناتيجەسى دە سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەگەنىن كورسەتەدى.

سونداي-اق، مامان تەڭىزدىڭ تارتىلۋى، گيدرومەتەورولوگيالىق پروتسەسكە الىپ كەلەتىن ايتىپ وتىر.

«ءبىز قازىردىڭ وزىندە جەلدى كۇندەردىڭ ءجيى بولاتىنىن بايقاپ وتىرمىز، بۇل كاسپي تەڭىزىنىڭ اكۆاتورياسىنا اسەر تيگىزەدى. سونداي-اق، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە سۋ تاسقىنىنىڭ ارتقانىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك»، - دەيدى ۋمايرا تاگيەۆا.

كاسپي تەڭىزىندەگى ەكولوگيالىق احۋالدى وزگەرتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

photo

جالپى، تەڭىز جاعالاۋىندا ورنالاسقان ەلدەر كاسپيدەگى اپاتتى جاعداي فاكتىسىن راستايدى. ءبىراق وسى جاعدايعا بايلانىستى قانداي دا ءبىر ناقتى شارالار نەمەسە جالپى ساياسات تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ازەربايجان تاراپى كاسپي تەڭىزىنىڭ ازەربايجان سەكتورىنداعى ەكولوگيالىق جاعدايدى باعالاۋ، تەڭىزدىڭ بيولوگيالىق رەسۋرستارى مەن گيدرولوگيالىق جاي-كۇيىن زەرتتەۋ، تەڭىزگە تەرىس اسەر ەتەتىن ىقتيمال سەبەپتەردى ايقىنداۋ ماقساتىندا «اليف گادجيەۆ» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ كەمەسىندە تۇراقتى ەكسپەديتسيالار وتكىزىلەتىنىن اتاپ ءوتتى.

ءبىراق، كارىز سۋلارىنىڭ اعىنىن توقتاتۋ، سۋدى تازارتۋ شارالارى جۇرگىزىلمەيدى. كاسپي تەڭىزىنىڭ ازەربايجان سەكتورىنداعى كارىز پروبلەمالارى ءالى دە بار. كاسپي تەڭىزىنە اعاتىن وزەندەردە دە پروبلەمالار سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. باسقا سەكتورلار بويىنشا دا وسى جاعداي. تەڭىزگە تۇرمىستىق تىرشىلىك اسەرىنىڭ ارتۋى بايقالادى، سوعان قاراماستان سايكەس كەلمەيتىن ەكولوگيالىق ءىس-شارالار ۇلعايعان.

سوڭعى جىلدارى كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋ پروبلەماسى، ونىڭ ەكولوگياسىنا نازار اۋدارتتى. ءبىراق، نازار اۋدارۋ نەگىزىنەن تەڭىزدىڭ تاياز بولۋىمەن بايلانىستى. وسى باعىتتا قانداي دا ءبىر ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قيىن كورىنەدى. كاسپيي نەگىزىنەن ەدىل وزەنىنىڭ سۋ كولەمىنە جانە جاۋىن-شاشىنعا تاۋەلدى. سوڭعى جىلدارى جاۋىن-شاشىن قۇبىلىسىنىڭ وزگەرگەنى اتاپ ءوتىلدى. تەڭىزگە سۋ اعىنىنىڭ %84,5 ءبىر وزەننەن قۇيىلادى. بۇل جەردە تاعى ءبىر پروبلەما كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جانە ول ايماقتىق ەلدەر دەڭگەيدە شەشىلمەيدى. جالپى ءتۇرلى فاكتورلار بار، ول ساياساتكەرلەر ەمەس، عالىمداردىڭ جۇمىس باعىتى.

ءبىرقاتار ساراپشىلار كاسپيدىڭ جاعدايى تۇراقتى ەكەنىن جانە الداعى ونجىلدىقتا تەڭىزدەگى سۋ دەڭگەيى قايتادان كوتەرىلە باستايتىنىن اتاپ ءوتتى. ءبىراق مۇندا جالپىعا بىردەي تانىلعان ادىستەمە جوق جانە عالىمدار ءارتۇرلى گيپوتەزا جاسايدى.

كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ ۇكىمەت دەڭگەيىندە ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋگە بولاتىن جالعىز باعىت - تەڭىز ەكولوگياسى. سوڭعى جىلدارى كاسپي اقسەركەسى، حرامۋلا، شامايكا، شيبريت جانە گاراسول بالىقتارى جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە ۇشىرادى. كاسپيي تەڭىزى فاۋناسىندا جالعىز سۇتقورەكتى - يتبالىق. ول الەمدەگى بارلىق يتبالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا يتبالىقتاردىڭ سانى شامامەن 1 ميلليون بولعان، ال قازىر 111 دەن 360 مىڭعا دەيىن يتبالىقتىڭ تىرشىلىك ەتەتىنى تۋرالى مالىمەتتەر بار. دەگەنمەن ءبىرقاتار ساراپشى بۇل كورسەتكىشتى جوعارى دەپ سانايدى.

photo

كاسپي تەڭىزى لاستانۋىنىڭ ارتا ءتۇسۋى فلورا مەن فاۋنانىڭ تولىق ناشارلاۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. ونىڭ لاستانۋى، تايازداۋ پروبلەمالارى كاسپيي جاعاسىندا ورنالاسقان بارلىق ەلگە قاتىستى ەكەنى اتاپ ءوتىلدى. ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن زياندى زاتتاردىڭ تەڭىزگە توگىلۋىن شەكتەۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى زاڭعا سايكەس ارەكەت ەتۋ، سونداي-اق وسى سالاداعى الەمدىك تاجىريبەنى پايدالانۋ قاجەت.

سوڭعى جاڭالىقتار