ادامزاتتىڭ قۋانىشىنا وراي جويلىپ كەتكەن 10 جانۋار

استانا. قازاقپارات - بۇگىنگى تاڭدا جەردەگى ۇستەم تىرشىلىك يەسى - ادام.

الايدا ءبىزدىڭ پايدا بولۋىمىزعا دەيىن بىرنەشە ميلليون جىل بۇرىن كوپتەگەن وزگە ۇستەم تىرشىلىك يەلەرى بولعان جانە ولار، ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا وراي، بىزگە دەيىن جەتپەي جويىلىپ كەتكەن. ەگەر ولار وسى كۇندە ءومىر سۇرەتىن بولسا، ادامزاتتىڭ تاعدىرى بەلگىسىز بولار ەدى.

1. ارگەنتاۆيس

 

ارگەنتاۆيس 5-8 ميلليون جىل بۇرىن ارگەنتينادا ءومىر سۇرگەن. سالماعى 70 كيلوگرامم، بويى 1,26 مەتر، قاناتتارىنىڭ قۇلاشى 7 مەترگە دەيىن جەتەتىن بولعان. ارگەنتاۆيستىڭ باس سۇيەگىنىڭ ۇزىندىعى 45 س م، ال يىق سۇيەكتەرى جارتى مەتردى قۇراعان. وسى ولشەمدەردىڭ بارلىعى ارگەنتاۆيستىڭ عالامشارىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەڭ الىپ ۇشاتىن قۇس ەكەندىگىن كورسەتەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي الىپ قۇس جوعارى ساپالى پلانەر سەكىلدى ۇشاتىن بولعان. ول ولشەمدەرى بويىنشا «سەسسنا 152» اەروپلانىنا جاقىن. زەرتتەۋشىلەر بۇل قۇستىڭ قالاي ۇشا بىلگەنىن ءالى بىلمەيدى.

2. دۋنكلەوستەي

 

دۋنكلەوستەي ەجەلگى داۋىردەگى ەڭ ءىرى ساۋىتى بار پلاكودەرم تۇقىمداسىنا جاتاتىن بالىق. ونىڭ باسى مەن كوكىرەگى بۋناق- بۋناق بروندالعان پلاستينامەن جابىلعان. تىستەردىڭ ورنىنا ول ەكى وتكىر سۇيەك پلاستينالارىن پايدالاندى. دۋنكلەوستەيتى پلاكودەرم تۇقىمداسىنداعى تىستەرى بروندالعان پلاستينالاردى تەسە الاتىن وزگە تىرشىلىك يەلەرى جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن.

تابىلعان نۇسقالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسىنىڭ ۇزىندىعى 10 مەتر، سالماعى 4 توننا. ول تاماق تالعامادى: بالىق بولسىن، اكۋلا بولسىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارىن دا جۇتا بەردى. بۇل الىپ بالىقتار ديەۆون داۋىرىنەن تاس داۋىرىنە اۋىساردا جويىلىپ كەتكەن.

3. تەڭىز سارىشايانى نەمەسە ەۆريپتەريد

بۇل الىپ تەڭىز جاندىگى سارىشايان مەن وماردىڭ قوسىندىسىنداي كورىنەدى. تەڭىز سارىشاياندارى بۇگىنگى سارىشاياندارعا ۇقساعانىمەن، وزگە تۇرگە - ەۆريپتەريدتەرگە جاتادى. ولار جەردە ميلليونداعان جىلدار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلدى، الايدا پەرم ءداۋىرىنىڭ سوڭىندا جويىلىپ كەتتى. العاشقى فورمالارى تەڭىزدىڭ تاياز جەرلەرىندە ءومىر ءسۇردى. شامامەن 325-299 ميلليون جىل بۇرىن تۇشى سۋعا اۋىستى. بۇل جاندىكتىڭ ۇزىندىعى ەكى مەترگە دەيىن جەتەتىن بولعان.

4. ەندريۋسارح

 

جويىلىپ كەتكەن سۇتقورەكتى جىرتقىشتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ الىبى دا وسى ەندريۋسارح بولۋى مۇمكىن. ول ورتالىق ازيا تەرريتورياسىندا ورتا جانە كەيىنگى ەوتسەن داۋىرىندە ءومىر ءسۇردى. باس سۇيەگىنىڭ ۇزىندىعى - 83 س م، جاق سۇيەگىنىڭ دوعاسى - 56 س م، دەنەسى ودان دا ءىرى بولۋى مۇمكىن. سالماعى 1 تونناعا جەتە الاتىن بولعان. ەندريۋسارح 45- 36 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.

5. كەتسالكواتل

 

بۇل - اسپانعا كوتەرىلە بىلگەن ەڭ الىپ تىرشىلىك يەلىرىنىڭ ءبىرى. اتاۋى اتستەكتەردىڭ قۇدايى كەتتسالكواتلدىڭ (قاناتتى جىلان رەتىندە تانىمال بولعانى ءۇشىن) قۇرمەتىنە قويىلعان. كەتتسالكواتل كەيىنگى بور داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن. ونىڭ قاناتتارىنىڭ قۇلاشى 12 مەتر جانە بويى 10 مەترگە دەيىن جەتكەن. الايدا ونىڭ سالماعى سونشالىقتى اۋىر بولماعان، بار- جوعى سەنتنەر عانا. سالماعىنىڭ از بولۋى سۇيەكتەرىنىڭ ءىشى بوس بولۋىنا بايلانىستى. جانۋاردىڭ ءوز ازىعىن جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وتكىر تۇمسىعى بولعان. نەگىزگى قورەگى: بالىق، ولگەن دينوزاۆرلاردىڭ قالدىقتارى جانە ت. ب. تاسقا اينالعان سۇيەكتەرى العاش رەت 1971 -جىلى تەحاستاعى بيگ- بەند ساياباعىندا تابىلعان.

6. گيگانتوپيتەك

 

اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل الىپ مايمىل ورانگۋتاننىڭ تۋىسى. ول بامبۋك وسىمدىگى اراسىندا، دجۋنگليدە جانە قىتاي، ءۇندىستان، ۆەتنام تاۋلارىندا پلەيستوتسەن كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. گيگانتوپيتەكتەر 3 مەترگە دەيىن ءوسىپ، سالماعى 550 كيلوگرامعا دەيىن جەتكەن. بۇل جانۋار 300 مىڭ جىل بۇرىن جويىلىپ كەتكەن.

7. ازۋى التى قارىس جولبارىس نەمەسە تيلاكوسميل

 

 Sparassodonta وتريادىنا جاتاتىن قالتالى جىرتقىش ميوتسەن داۋىرىندە (10 ميلليون جىل بۇرىن) ءومىر سۇرگەن. باس سۇيەگىنەن زەرتتەگەندە ازۋىنىڭ مىقتى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ءىرى شوپقورەكتىلەرمەن قورەكتەنۋى مۇمكىن. تيلاكوسميلانى كوبىنە ازۋى التى قارىس جولبارىس جەپ اتايدى. پليوتسەن كەزەڭىنىڭ سوڭىندا جويىلىپ كەتكەن.

8. گەليكوپريون

 

بۇل جانۋار ءتىسىنىڭ شيىرشىقتى فورماسىمەن ەرەكشەلەنەدى. گەليكوپريون تاس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بولىپ سانالادى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل بالىق پەرم- ترياس داۋىرىندەگى جاپپاي قىرىلۋدان امان قالعان سيرەك جانۋارلاردىڭ ءبىرى. الايدا ترياس ءداۋىرىنىڭ سوڭىندا گەليكوپريون ءبارىبىر جويىلىپ كەتتى. عالىمدار تابىلعان سۇيەكتەردىڭ نەگىزىندە جانۋاردىڭ مۇمكىن بولعان فورماسىن كەلتىردى. ونىڭ تىستەرىنىڭ كوپ بولعانى سونشا، ەسكى تىستەرى ورتاعا جىلجىپ شيىرشىق فورماسىن جاساعان. الايدا جاڭا تەوريالار بويىنشا شيىرشىق تاماق جاعىنا جاقىن ورنالاسىپ، سىرت كوزگە كورىنبەۋى مۇمكىن. تىستەرىنىڭ بۇلاي ورنالاسۋى اڭشىلىققا ءتيىمدى بولعان. گەليكوپريوندار 9-12 مەترگە دەيىن وسە العان.

9. قورقىنىشتى قۇس

 

بۇل قۇس ميوتسەن، پليوتسەن جانە پلەيستوتسەن داۋىرىندە وڭتۇستىك امەريكا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ كەي بولىكتەرىندەگى ەڭ نەگىزگى جىرتقىش بولعان. كەيىن ولاردى مىسىقتار مەن وزگە دە ەتقورەكتى جىرتقىشتار الماستىردى. ولار ۇشا الماعان، ءبىراق وتە تەز جۇگىرەتىن (عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، گەپاردپەن بىردەي جۇگىرە العان). بيىكتىگى 3 مەتىر جانە سالماعى جارتى تونناعا دەيىن جەتەتىن بولعان. ونىڭ باستى قارۋى ۇزىندىعى 1 مەتر قۇرايتىن باسى ەدى، ول سونىڭ ارقاسىندا يتپەن شامالاس قورەگىن بۇتىندەي جۇتا العان.

10. مەگيستوتەري

 

الىپ گيەنودونتيد باستاپقى جانە ورتا ميوتسەن داۋىرىندە (20-15 ميلليون جىل بۇرىن) ءومىر ءسۇردى. ەڭ ءىرى جىرتقىشتاردىڭ ءبىرى سانالادى. ونىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارى افريكانىڭ شىعىس جانە سولتۇستىك- شىعىس بولىكتەرىنەن تابىلعان. دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 4 مەترگە دەيىن، قۇيرىعى 1,6 مەتر، بيىكتىگى 2 مەترگە دەيىن بولعان. مەگيستوتەرييدىڭ سالماعى شامامەن 880-1400 كيلوگرام.

داۋرەن وماروۆ

islam.kz/k