ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى قىزىقتى تاريحي 10 دەرەك -فوتو

استانا. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سالدارى ءتۇرلى ستاتيستيكا مەن دەرەكتەرگە تولى. ۋاقىت وتە كەلە جاڭا دەرەكتەر تابىلىپ، جەڭىستىڭ تاريحي ماڭىزى ارتا تۇسۋدە.

 نازارلارىڭىزعا 1941-1945 -جىلدارداعى «ۇلى وتان سوعىسى جايلى دەرەكتەر» ايدارىن ۇسىنامىز.

1) . گيتلەر ستاليننەن گورى كەڭەستىك ايگىلى ديكتور ليەۆيتاندى ەرەكشە جەك كورگەن. ءتىپتى ونىڭ باسىن كەسىپ اكەلگەن سولداتقا ارنايى ماراپات پەن  250000 ماركا سىياقى جاريالاعان. گيتلەر ونى كەڭەس وداعىن جاۋلاپ العان كەزدە بىردەن اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلاتىن ادام رەتىندە تىزىمىنە ءبىرىنشى ەتىپ جازعان. ءبىراق گيتلەردىڭ بۇل «ارمانى» ورىندالماي، ليەۆيتانعا گەرمانيانىڭ تىزە بۇككەنى مەن جەڭىس كۇنىن راديو ارقىلى جاريالاۋ باقىتى بۇيىردى.

 2) . ستالينگە كەڭەستىك كولىك قۇراستىرۋشىلار «رودينا» كولىگىن تانىستىرادى. قولباسشىعا كولىكتىڭ ءوزى ۇناعانىمەن ونىڭ اتاۋى ۇنامايدى. ستاليننىڭ ويىنشا «رودينا» اتاۋى بار زات ەشقاشان ساتىلماۋى ءتيىس» بولعان. سوندىقتان كولىككە «پوبەدا» دەگەن اتاۋ بەرگەن. اتالعان كولىكتەر كەڭەس حالقىنا 50 -جىلدان استام قىزمەت ەتتى.

  3) . ۇلى وتان سوعىسى ايگىلى تاريحي قولباسشى ءامىر تەمىردىڭ قابىرىن قازعاننان كەيىن ءبىر كۇننەن سوڭ باستالدى. قولباسشىنىڭ  قابىرىن قازاتىن كەزدە ءدىني سەنىمدەگى ادامدار عالىمدارعا قابىردى قازباۋىن وتىنگەن. ەگەر ونى قازسا سوعىس باستالۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكەرتكەن. عالىمدار بۇل سوزگە يلانباي 1941 -جىلى 21 - ماۋسىمدا قابىردى قازادى. ارادا 1 تاۋلىك وتپەي جاتىپ ۇلى وتان سوعىسى باستالدى.

 

4) . سوعىس تۋرالى اندەردىڭ قاتارىندا كوپ ايتىلاتىن اتاقتى «سمۋگلانكا- مولداۆانكا» ءانى 1940 -جىلى جازىلعان بولاتىن. ءان 1944 -جىلى بۇكىل وداقتىق پاتريوتتىق اندەردىڭ قاتارىندا ايتىلدى. ءبىراق، كەڭەس بيلىگى بۇل ءاننىڭ تارالۋىنا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن تىيىم سالدى. تەك 1974 -جىلى تۇسىرىلگەن «ۆ بوي يدۋت ودني ستاريكي» فيلمىندە ايتۋعا رۇقسات ەتىلدى. وتىز جىل بويى بۇل انگە نەگە سونشا تىيىم سالىنعانى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا بولىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە كەز- كەلگەن جەڭىس كۇنى مەيرامدارى بۇل ءانسىز وتپەيدى.

  

5) . ماسكەۋدى جاۋلاپ الماق بولعان نەمىستەر كەڭەستىك عالىمداردى «اقىماق» ساناعان. سەبەبى، كەڭەستىك عالىمدار جاساعان ماسكەۋ قالاسىنىڭ كارتاسىنان كرەملدى ىزدەگەن نەمىستەر ونى كارتادان تاپقانىمەن، شىنايى ومىردە تابا المايدى. اسىرەسە نەمىستىڭ بومبالاۋشى ۇشاقتارىنىڭ ۇشقىشتارى ماسكەۋدى بومبالاعان كەزدە كرەملدى تاپپاي اۋرەگە تۇسكەن. ءتىپتى ونىڭ بار ەكەنىنە سەنىمسىزدىك تانىتقان. قالانىڭ توبەسىنەن قانشا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە دە كرەملدى تابا المايدى. كەيىننەن بەلگىلى بولعانداي، كەڭەس ۇكىمەتى جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن كرەملدىڭ كۇمبەزدەرىن قارا تۇسكە بوياپ، ونىڭ مۇنارالارىن ورتەنگەن كەيىپتەگى ۇيلەر ءتارىزدى ەتىپ دەكوراتسيالاعان. كرەملگە جاقىن بارلىق عيماراتتار دا بومبادان كەيىنگى عيمارات قالدىقتارى ءتارىزدى تۇسپەن بويالادى. وسىلايشا كەڭەستىك عالىمدار مەن ارحيتەكتورلار كرەملدى ساقتاپ قالعان ەدى.

 

6) . ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحىندا ەكى گيتلەر بولدى. نەمىستەرگە قارسى سوعىسقان كەڭەستىك ءبىر سولداتتىڭ فاميلياسى دا گيتلەر بولاتىن. كەيىن ونىڭ گيتلەر دەگەن فاميلياسى گيتليەۆ بولىپ وزگەرتىلگەن دەگەن دەرەكتەر بار.

 

7) . سوعىس تاريحىندا ءوز ەركىمەن جالعىز ءوزى نەمىستەرگە قارسى شايقاسقان كەڭەستىك جاۋىنگەر تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. تۆەر قالاسىن جاۋدان تازارتۋعا اتتانعان جاۋىنگەردىڭ بۇل جوسپارى روتاداعى وزگە جاۋىنگەرلەرگە بەلگىسىز ەدى. جاۋىنگەر (اتى- ءجونى ايتىلمايدى - اۆت. ) ءتۇن ورتاسىندا تانككە وتىرىپ، تۆەر قالاسىنا اتتانادى. ءتۇن ىشىندە فاشيستەردىڭ ارمياسىن دۇرلىكتىرگەن جاۋىنگەرگە قالاداعى بۇكىل نەمىس اسكەرى قارسى شىعادى. «قالاعا كەڭەس اسكەرلەرى باسىپ كىردى» دەپ قورىققان نەمىس اسكەرلەرىنىڭ كوبى قالادان قاشىپ تا ۇلگەرەدى. قالادا جالعىز تانكپەن شايقاس بولىپ جاتقاندا كومەككە كەلگەن كەڭەس اسكەرلەرى قالانىڭ ءبىر بولىگىن ازات ەتەدى. ەسىمى اتالمايتىن بۇل جاۋىنگەر وسى ەرلىگى ءۇشىن گەنەرال كونيەۆتىڭ قولىنان « قىزىل جۇلدىز» وردەنىن الادى.

 

8) . ۇلى وتان سوعىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شەڭبەرىندە بولعانى بەلگىلى. 1945 -جىلى گەرمانيانى تىزە بۇكتىرگەن ك س ر و اسكەرلەرى ونىڭ وداقتاسى جاپونيانى دا تىزە بۇكتىردى. سول ۋاقىتتا كەڭەس اسكەرلەرىنەن قاتتى قورىققان ونودا حيرو ەسىمدى پارتيزان سوعىستىڭ اياقتالعانىنا سەنبەي ورمان اراسىندا جالعىز ءوزى پارتيزاندىق جۇمىستارىن جۇرگىزە بەرگەن. تەك ارادا 29  جىل وتكەن سوڭ (1974 -جىلى) ونى تاۋىپ العان اسكەريلەر سوعىستىڭ اياقتالعانىن جەتكىزەدى. اسكەريلەردىڭ دە بۇل سوزىنە سەنبەگەن ول تەك جاپوندىق كومانديردىڭ سوزىنەن كەيىن عانا قارۋىن تاستاپ بەيبىت ومىرگە ارالاسا باستاعان.

 

9) . ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كەڭەستىك 667 بالانى قۇتقارىپ قالعان كىسىنىڭ ەسىمىن ايتۋعا تىيىم سالىنعان. تىيىمدى سالعان ەرلىك جاساۋشىنىڭ ءوزى. ول بۇل ءىسىن ازاماتتىق بورىشى رەتىندە سانايدى جانە «بۇل ىسكە بولا ماراپاتتالۋعا ءتيىس ەمەسپىن» دەيدى.

 

10) . بەرلين قالاسىنا تاستالعان العاشقى بومبادان ادامدار زارداپ شەكپەگەن. بومبا زووپارك ۇستىنە ءتۇسىپ، تەك ءبىر ءپىل عانا مەرتىككەن.

 

 

دايىنداعان: نۇرسەرىك جولبارىس

islam.kz