بۇگىن «قازاق» گازەتىنە تۋرا 105 جىل
ۇلتتى وياتۋعا ۇيىتقى بولعان باسىلىمنىڭ العاشقى سانى 1913-جىلى 2- اقپاندا ورىنبور قالاسىنان وقىرمان قاۋىمعا جول تارتقان بولاتىن، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ح ا ا ءتىلشىسى.
«قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋى - الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق دەربەستىك جولىندا جاساعان قارىمدى قادامى ەدى. اليحان بوكەيحان «قازاقتىڭ» باستى جەتەكشىسى بولىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى قوستاعان باسىلىمنىڭ 1918-جىلعا دەيىن 265 ءنومىرى شىعىپتى. پروفەسسور ابدىمالىك نىسانبايەۆتىڭ: ««قازاق» گازەتىنىڭ بەس جىل بويى 265 ءنومىرى جارىق كورىپتى. قازىرگى ولشەممەن قاراساق، تىم از. ءبىراق، سول زامانداعى قالىپتاسقان احۋال تۇرعىسىنان باعالاساق، وتارلىق ەزگىدەگى ەلدە، وتارشىلداردىڭ كوز الدىندا، جاريا تۇردە تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ناسيحاتتايتىن گازەتتى بەس جىل بويى شىعارىپ تۇرۋ ۇلكەن ەرلىك بولاتىن» دەۋى باسىلىمنىڭ قازاق قوعامىنداعى سول كەزەڭدەگى ەرەكشە ءرولىن ايشىقتاي تۇسەرى داۋسىز.
«قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى باسىلىمدى جارىققا شىعارۋدىڭ ەڭ نەگىزگى 4 ماڭىزى مەن مىندەتىن تاپ باسىپ جازادى.
«اۋەلى گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك. گازەتى جوق جۇرت باسقا گازەتى بار جۇرتتاردىڭ قاسىندا قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ، كوزى جوق سوقىر سىقىلدى... ەكىنشى گازەت -جۇرتقا قىزمەت ەتەتىن نارسە، ولاي بولاتىن ءمانىسى جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، پىكىرلى، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ ادامدارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ، باسشىلىق ايتىپ تۇرادى. ءۇشىنشى گازەت -حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى. ولاي دەيتىنىمىز، گازەتتەن جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمى مولايىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، پاراساتى جەتىسپەكشى. ءتورتىنشى گازەت - حالىقتىڭ داۋشىسى. «جۇرتىم» دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شۇقىتپاسقا تىرىسادى».
باسىلىمدى تۇراقتى تۇردە ۇستاپ، ۋاقتىلى جاريالاپ تۇرۋ ءۇشىن گازەت جارىققا شىققان جىلى الاش زيالىلارى «ازامات» سەرىكتىگىن قۇرادى. 1913-جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ سوڭعى ساندارىنىڭ بىرىندە جازىلعان «ۇرى تيۋ» اتتى ماقالاسىندا «قىر بالاسى» بۇركەنشىك اتىمەن اليحان بوكەيحان: «قازاقتىڭ كەسەك سوما شىعارارلىق بايلارى از بولعانمەن از سوماسىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن سەرىكتىككە جارايتىن ازاماتتارى از ەمەس. سوندىقتان، «ازامات» سەرىكتىگىن اشىپ، «قازاق» گازەتىن مۇنان بىلاي الاش ازاماتتارىنىڭ سەرىكتەسىپ قوسىلعان پۇلىمەن جۇرگىزبەكشىمىز»، دەپ جازادى.
گازەت جارىققا بەس جىلدى - الاش زيالىلارىنىڭ بەس جىل بويعى رۋحاني مايدانداعى كۇرەسى دەسە دە بولادى. قازاققا ەڭ ماڭىزدى دەگەن جەر، ءتىل، ءبىلىم، ءدىن، تەڭدىك «قازاق» گازەتىنىڭ ەڭ باستى تاقىرىپتارى بولىپ وتىردى. پاتشالىق بيلىك تاراپىنان گازەتتىڭ ءمان-مازمۇنىن باقىلاۋ جۇمىسى تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ ءتىلماشى تۋنگانچينگە تاپسىرىلعان بولاتىن. ادىلەتسىزدىككە قارسى ۇندەۋلەردىڭ بارىنە پاتشالىق بيلىك قاتال جاۋاپ قاتىپ وتىردى. «قازاق» گازەتىنە ايىپپۇلدىڭ سالىنۋى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اباقتىعا جاتىپ شىعۋى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ءۇيىنىڭ ءتىنتىلۋى - وسىنىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.
سوعىسقا قازاقتان جۇمىسشى الۋ، جالپىقازاق سەزدەرى، ۇلتتىق دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى، ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىلارى تۋرالى حاباردىڭ ءبارى - «قازاق» بەتىندە تۇراقتى تۇردە جاريالانىپ تۇردى. ءبىر سوزبەن «قازاق» - الاش ازاماتتارى مەن قازاق قوعامىنىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر ىسپەتتەس ەدى. ءاليحان تانۋشى، الاشتانۋشى سۇلتان حان اقق ۇلىنىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە سۇيەنسەك، قازاقتىڭ جەكەلەگەن ساندارى ءبىر جىلدارى ءتىپتى - 8 مىڭ تيراجبەن جارىق كورگەن. سانكت-پەتەربۋرگ سەكىلدى شاھارلارداعى ىرگەلى گازەتتەردىڭ ءوزى سول تۇستا 10-11 مىڭ تيراجبەن جارىققا شىققانىن ەسكەرسەك، «قازاق» ءۇشىن الاش قايراتكەرلەرى بارىن سالعانىن اڭعارۋعا بولادى.
قازاقتىڭ «ءۇش ارىسىمەن» بىرگە باسىلىم بەتتەرىندە م. شوقاي، م. تىنىشباي ۇلى، ش. قۇدايبەردى ۇلى، ع. قاراش، ر. مارسەكوۆ، ج. تىلەۋلين، ع. مۇساعالييەۆ، م. جۇمابايەۆ، ح. بولعانبايەۆ، ح. عابباسوۆ، ج. اقپايەۆ، ج. سەيدالين، س. تورايعىروۆ، ا. مامەتوۆ، س. دونەنتاي ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى سەكىلدى سول تۇستاعى بەلدى دە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ ماقالالارى مەن ولەڭدەرى تۇراقتى تۇردە جاريالانىپ تۇردى. باسىلىم القاسى گازەت شىعىنىن ازايتۋ ءۇشىن جەكە باسپاحانا اشۋ ءىسىن قولعا الدى. بىرنەشە جىل بويى «ازامات» سەرىكتىگى ارقىلى قارجى جيناعان الاش ازاماتتارى باسپاحانا اشۋ ماقساتىنا تەك 1917-جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قول جەتكىزگەندەي بولعان ەدى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن «جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ - بولشيەۆيك» (1918-جىلدىڭ باسى، «اتتان الاش ازاماتى!» اتتى ماقالا) دەپ جازعان «قازاق» گازەتى بولشيەۆيكتەرگە قارسى ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزدى. باسىلىم بولشەۆيكتەردىڭ زالىم ارەكەتىن اشكەرەلەدى. كەڭەس ۇكىمەتى دە قاراپ قالعان جوق. اقىرى، 1918-جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا كەڭەس وكىمەتى ورناپ، «قازاق» 1918-جىلدىڭ 17- قاڭتارىنداعى 260 نومىرىنەن كەيىن ۇزاق ۋاقىتقا توقتاپ قالدى. الايدا ورىنبور 1918-جىلدىڭ 20- ماۋسىمىندا بولشيەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەننەن كەيىن عانا شىلدەنىڭ 23 مەن 30 دا «قازاق» گازەتىنىڭ 261№ مەن 262№ ءنومىرى، قىركۇيەكتىڭ 5 ءى جانە 16 دا 263№ پەن 265№ نومىرلەرى جارىققا شىقتى . «قازاق» ءوز جۇمىسىنا قايتا كىرىسكەنىمەن ارادا كوپ وتپەي، بولشەۆيكتەردىڭ وكتەمدىگىمەن باسىلىم ءبىرجولا جابىلىپ قالدى.
اۆتور: ايان بەكەن ۇلى
