تاۋەلسىزدىك تۋرالى 100 اڭگىمە: ەلتاڭبا قالاي جاسالدى...
قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ەلەكتروندى كىتاپ - 1991 -جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتاعى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تىكەلەي نەمەسە جاناما بايلانىستى بىرەگەي وقيعالار الماناحى.
سپيكەرلەردىڭ كوپشىلىگى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ جەكە ەستەلىكتەرى مەن ەموتسيالارىمەن بولىسەدى، ەل دامۋىنىڭ ءاربىر ناقتى كەزەڭىنىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولعان بولشەكتەرىن ەسكە الادى. سونىمەن قاتار، بۇل كىتاپتا سوڭعى 30 جىل ىشىندەگى ەكونوميكالىق، قوعامدىق- ساياسي جانە مادەني پروتسەستەردى تالدايتىن سالالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى كەلتىرىلگەن. اڭگىمەلەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى- ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ساياساتتاعى بەينەسى ەرەكشە ورىن الادى.
«قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا وسى كىتاپتان ۇزىندىلەر جاريالايدى.
«شاڭىراعىمىز بيىك بولسىن»: مەملەكەتتىك ەلتاڭبانى جاساۋ
جانداربەك مالىبەكوۆ، ارحيتەكتور، ەلتاڭبا اۆتورى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىندا قانشالىقتى تەرەڭ ماعىنا بار ەكەنىن كوپشىلىك تۇسىنە بەرمەيدى. ول سىزگە كورىنەتىن ءابىر ەلەمەنتىندە بار. ونىڭ فيلوسوفياسىنىڭ مىقتىلىعى سونشا ەلتاڭبانىڭ ءوزى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇمارى بولىپ تابىلادى. سەبەبىن دە ايتا كەتۋىمىزگە بولادى. 1992 -جىلدىڭ باسىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك جوباسىنا كونكۋرس جاريالاندى. ول كەزدە مەن تاشكەنتتە تۇراتىن ەدىم. تانىستار ماعان بايقاۋدىڭ شارتتارى جاريالانعان گازەتتى بەردى.
مەن تولىققاندى زەرتتەۋلەرمەن سالىستىرۋعا تۇراتىن وتە اۋىر، مۇقيات جۇمىس جاسادىم. مەرزىمى ءۇش اي بولدى. مەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ مادەنيەتى مەن سالت- داستۇرىنە تەرەڭ ەندىم. ءوز جۇمىسىمدا ءبىزدىڭ رۋحاني مۇرامىزدىڭ تەرەڭدىگىن كورسەتكىم كەلدى. جوبامنىڭ ماعىناسىن جاقسى سوزدەرمەن جەتكىزۋگە بولادى: «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن، كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، بوساعاڭ بەرىك بولسىن!». قازاقتار ءۇشىن ەڭ باستىسى - وسى تىلەك- باتا!
سوسىن ءبىزدىڭ رامىزدەرىمىزدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى - كيىز ءۇي. كيىز ءۇي - ادامزاتتىڭ ەجەلگى ساۋلەت تۋىندىسى، ءتىپتى ەگيپەت پيراميدالارىنان دا كونە ەكەنىن ادامدار بىلە بەرمەيدى. بۇل موبيلدى تۇرعىن ءۇي كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشىپ وتىردى. شاڭىراق باسقا دا ماعىنادا ايتىلادى. جاستار ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرعان كەزدە قازاقتار ادەتتە «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگەدى» دەيدى. ولارعا ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كيىز ءۇي سىيعا تارتىلادى.
شاڭىراعىمىز ك س ر و- دان ءبولىنىپ شىققان جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. سودان كەيىن ءبىر كوزبەن قاراعاننان- اق مەملەكەتىمىز قورعالىپ تۇرعان بولۋى كەرەك دەگەن سۇراق تۋىندادى. مەن تاعى دا تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىندىم: قازاقستاندا جىلقىلار العاش رەت قولعا ۇيرەتىلدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا تۇلپار باتىردىڭ سەرىگى، قورعاۋشىسى دەپ ايتۋعا بولادى، ات - ەر قاناتى، جاۋدان قۇتقارۋشى. مەنىڭ جوبامداعى جىلقىلار دا ەرەكشە: كوپتەگەن مادەنيەتتەردە ءمۇيىزدى اتتار قاسيەتتى دەپ سانالادى. ەلتاڭبادا بەينەلەنگەن اتتىڭ مۇيىزىندە ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز بەينەلەنگەن. ادەمى جانە كۇشتى مۇيىزدەر جەتى ساقينادان تۇرادى. ولار جەتى رۋ - «جەتى اتا» دەگەندى بىلدىرەدى.
ەلتاڭباداعى تۇلپارلاردىڭ قاناتتى جىلقىلار ەكەندىگى تۋرالى پىكىرلەردى ءجيى وقىپ، ەستيمىن، ءبىراق بۇل پىكىر دۇرىس ەمەس. شىن مانىندە «قاناتتى ات» - رەنەسسانس ۋاقىتىنىڭ تاريحي ءداۋىرى. ولار ۇلكەن، ورتا جانە كىشى سىلتەمەلەردەن تۇرادى، ولار بىرىگىپ، ەر- توقىمعا «وتىرادى». بۇل ءۇش ءجۇز اراسىنداعى بىرىگۋ مەن كەلىسىم ءداۋىرىن كورسەتەدى.
جاس مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى تۋرالى اسەر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەلتاڭبا بەينەسىندە جەلباۋ بەينەلەنگەن. قاتتى جەل كەزىندە كيىز ءۇيدى نىعايتۋ ءۇشىن جەلباۋعا اۋىر زاتتار بايلانادى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جەلباۋ ءىلىنىپ تۇرۋى كەرەك، ءبىراق ەلتاڭبادا مەن «تابالدىرىقتى» نىعايتۋ ءۇشىن ونى سىرتقا شىعاردىم. كىرەبەرىستىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىڭ اتاۋى - «قازاقستان» دەگەن جازۋ قوسىلدى. ال ۋىقتار شاڭىراقتى ۇستاپ تۇرادى، بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تۇرىپ جاتقان ءتۇرلى ۇلتتار.
ەڭ ۇزدىك مەملەكەتتىك رامىزدەرگە ارنالعان اۋقىمدى كونكۋرسقا 245 جوبانىڭ قاتىسقاندىعى ەسىمدە. كوميسسيا ءار اپتا سايىن جينالىپ وتىردى، سوڭىندا مەنىڭ جوبام دەپۋتاتتاردىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلدى. كوميسسيانىڭ وتىرىسىنان بولەك پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءوزى كەلىپ، كونكۋرسقا ءتۇسىپ جاتقان ەلتاڭبا نۇسقالارىمەن تانىسىپ شىعىپتى. ءبارىن مۇقيات قاراپتى، مەنىڭ جوبام قاتتى ۇنادى.
بۇل جەردە جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتتارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان ەلەمەنتتەر تۋرالى جەكە ايتا كەتسەم دەيمىن. مەنىڭ جوبامدى ماقۇلداماس بۇرىن، ەلتاڭبادان ءمۇيىزدى جىلقىلاردى، ارقارلاردى جانە بەس بۇرىشتى جۇلدىزدى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەندەر بولدى. حالىق قالاۋلىلارىنا مەنىڭ ارقارلارىم ۇنامادى. ءبىراق بۇل ءبىزدىڭ تاريحي ساندىك- قولدانبالى ونەرىمىزدىڭ ءبىر بولىگى - ايگىلى ساق اڭ ۇلگىسى! سونىمەن قاتار، مۇنداي گەرالديكا سيممەتريالى ەلتاڭبانىڭ ماسشتابى مەن پروپورتسياسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. مۇنداعى «بوساعاڭ بەرىك بولسىن» ەلەمەنتى بەرىك تابالدىرىقتىڭ ارقاسىندا جوعارعى كولەمنىڭ ورنىقتىلىعىن كورسەتەدى. وسىنى ايتتىم، سوسىن ءبىزدىڭ ارقارلارىمىزدىڭ اۆستراليا ەلتاڭباسىنداعى كەنگۋرۋدان قاي جەرى كەم ەكەنىن تۇسىنە الماعانىم ءالى ەسىمدە.
جۇلدىزشاعا قاتىستى دا وقيعا قىزىق ەدى. دەپۋتاتتار تاراپىنان ايتىلعان ۇسىنىس- تىلەكتەر، تالاپتاردىڭ بارلىعى ورىندالدى. تۇزەتۋلەر جاسالدى. ماعان بۇرىنعى جوباما قاراعاندا ولقىلانىپ قالعانداي كورىندى. سۇيتسەم پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى دا تۇزەتىلگەن ەلتاڭبانىڭ سارقىلىپ قالعانىن بايقاپتى. سول كەزدە ول: «قۇرمەتتى دەپۋتاتتار، بەس جۇلدىزدى بۇرىنعى سوۆەت بيلىگىمەن ەش شاتاستىرمايىق. قازاقتاردا «جۇلدىزىڭ جانسىن» دەگەن ادەمى ءسوز بار. ءبىز اركىمنىڭ ءوز جۇلدىزى بار ەكەنىنە سەنەمىز جانە وسىنداي جاس ەلىمىزدىڭ دە ءوز جۇلدىزى بولۋى كەرەك، ءارى ول جارقىراپ تۇرۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ءبىزدىڭ ءوز دامۋ جولىمىز بار» دەدى. ەلباسىنىڭ وسى پىكىرىنىڭ ءوزى قوسىمشا داۋىسقا سالىنىپ، ناتيجەسىندە «جۇلدىز» ءوز ورنىنا قايتا ورالدى. كەشكە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قوڭىراۋ شالىپ، الىپ تاستالعان ەلەمەنتتەردى ەلتاڭباعا قايتا قالدىرۋدى ءوتىندى.
كەلەسى وتىرىستا كوميسسيا ءتوراعاسى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى سالىق زيمانوۆ، ق ر تۇڭعىش كونستيتۋتسياسىن قالاۋشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتان سارتايەۆ، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايەۆ ءسوز سويلەدى. بۇل تالقىلاۋداعى باستى تۇلعا دا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزدى قورعاۋىمىز وڭايعا سوققان جوق. ءبىراق، ءبارى دە ءساتتى اياقتالدى. جالپى، مەن ءدال وسى ساتتەن باستاپ- اق بارلىق جىلدار بويى ەلتاڭبامەن اينالىستىم. ونىڭ ستاندارتى مەن ەتالونىن ازىرلەۋگە قاتىستىم، 2019 -جىلى ەلدىڭ اتاۋىندا قارىپتى كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىستىردىق، سونداي- اق ماعان پرەزيدەنتتىك شتاندارتتا ەلتاڭبا دايىنداۋ كەزىندەگى جۇمىستى باسشىلىققا الۋدى سەنىپ تاپسىرىلدى. ارينە، وسى ۋاقىت ىشىندە ءتۇرلى ءىس- شارالار بارىسىندا ەلباسىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرامىز. ونداي كەزدەرى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭبانى قانداي قيىندىقپەن قورعاعانىمىز ەسكە تۇسەدى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
