قارا ەرتىستەگى قاۋىشۋ: 100 جاساعان شوي انانىڭ باسىنان كەشكەندەرى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - 1930 -جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان اۋدانى قورعان اۋىلىندا تۇرعان شوي انانىڭ جولداسى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. وسى كەزدە شوي انا ۇلكەن ۇلىن اۋىلعا قالدىرىپ، كىشى ۇلىن قىتايعا الىپ قاشقان.
None
None

مۇنداعى ماقساتى قانداي جاعداي بولسا دا ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ. زايسان اۋدانىنداعى «قارا ەرتىس» مال شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى جەڭىسبەك كارىبايەۆ ساياسي قۋعىنعا ۇشىراپ، زايسان تۇرمەسىندە اتىلعان اتاسى مەن ارتىندا قالعان ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالعان اجەسىنىڭ باسىنان كەشكەندەرى تۋرالى قازاقپارات تىلشىسىنە ايتىپ بەردى.

«حالىق جاۋى»

جەڭىسبەك اتانىڭ ايتۋىنشا، كارىباي مەن شوي انانىڭ بەس قىزى مەن قاليحان، قالاميتان ەسىمدى ەكى ۇلى بولعان. وكىمەت جاندايشاپتارى ولاردىڭ 3000 قوي، 1000 جىلقى، 800 سيىرىن تاركىلەگەن. 1930 -جىلدىڭ 29 - قازانىندا كارىبايعا «قىتايعا قاشقاندارعا كومەكتەستى، «قاشقىنداردى شىعارىپ سالعان قارۋلى بانديتتەرگە قىستاعىنان ورىن بەردى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، «حالىق جاۋى» اتانعان. ءبىر جىل بويى زايسان تۇرمەسىندە جاتقان ول جۇبايى شويعا:

«قامادى مىنا زايسان تۇرمەسىنە،

جەگىزىپ قاندالا مەن بۇرگەسىنە.

الادى ۇرىپ- سوعىپ كۇندە جاۋاپ،

كىرىسىپ تەرگەۋشىنىڭ مىندەتىنە» دەپ حات جازعان ەكەن.

«زايسان تۇرمەسىنە قامالعان ادام سانى كوپتىگى سونداي، مامىر مەن قاراشا ايلارىنىڭ اراسىندا ايىپتالۋشىلار زايسان كولىنەن كەمەگە وتىرعىزىلىپ، وسكەمەنگە قاراي بەت الادى. وسكەمەنگە ءتىرى جەتكەندەرى ارى قاراي جازاسىن وتەيتىن باسقا تۇرمەلەر مەن لاگەرلەرگە جول تارتادى. كارىباي دا 1931 -جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە قارقارالى تۇرمەسىنە جىبەرىلگەن. زايسان كولىنىڭ بەتىندە مايىتتەر قالقىپ جۇرەدى ەكەن. كەمە ىشىندە ادام كوپ بولعاندىقتان، ءولىپ قالعان ادامداردى سۋعا لاقتىرا سالاتىن بولعان»، - دەيدى جەڭىسبەك كارىبايەۆ.

وسكەمەنگە جەتكەن «قىلمىسكەرلەردى» سىبىرگە، بارساكەلمەس ارالىنا، باسقا دا تۇرمەلەرگە جونەلتەدى. «قارقارالى تۇرمەسىنە تەمىر- تەرسەك جينايتىن ۆاگونگا وتىرىپ بارعان كارىباي جول بويى ادام ومىرىنە جاسالعان قياناتتىڭ «كوكەسىن» كورگەن. كەۋدەسىنەن جانى شىققان ادامدار - «ارتىق جۇكتەر» جول بويىنا لاقتىرىلىپ وتىردى. ۆاگوندا وتىر دەگەن اتى بولماسا، ادام سياقتى جايعاسىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبارى ءبىر- بىرىمەن يىق تىرەسىپ، قاقشيىپ تۇرۋدان باسقا امالدارى بولمايدى ەكەن. كىمدە- كىم ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالسا، ءومىرى ءۇزىلدى دەي بەر. كارىبايدىڭ دا قارقارالى تۇرمەسىنە امان- ەسەن جەتتى دەگەن اتى بولماسا، قۇر سۇلدەرى قالعان. سىرتتاي قاراعان ادامعا ۆاگوننان كەۋدەسىندە جانى بار ادام ەمەس، قۇددى ادام قاڭقالارى شىعىپ كەلە جاتقانداي اسەر قالدىرادى»، - دەپ ەسكە الادى جەڭىسبەك اتا.

ساتقىندىق

جەڭىسبەك اتانىڭ ايتۋىنشا، قارقارالى تۇرمەسىندە جازاسىن وتەگەن كارىباي 1933 -جىلى ەلگە ورالادى. «ورالۋىن ورالىپ، كوپ ۇزاماي قايتادان تۇرمەگە قامالعان... ول بەساتار مىلتىعىن مال قورانىڭ ىشىندەگى شەتكى دىڭگەكتىڭ ءىشىن ويدىرىپ ىشىنە جاسىرىپ قويعان. ول كەزدە كۇيەۋبالاسى اياپبەرگەن و گ پ ۋ- ءدىڭ زايسان اۋداندىق ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن. «حالىق جاۋى» اتانعان قايىن اتاسى كارىباي بوستاندىقتا جۇرگەندە وزىنە قىزمەتتىك ءوسۋ جوق ەكەنىن بىلەتىن اياپبەرگەن قايىن اتاسىنان قۇتىلۋ جولدارىن ويلاستىرا باستايدى. قىزمەت لاۋازىمىنىڭ وسە تۇسكەنىن قالايتىن ادام قۋلىقتىڭ ءتۇر- تۇرىنە، ءتىپتى ءسۇيىپ قوسىلعان جارىنىڭ اكەسىن ساتىپ كەتۋگە دە بارادى ەكەن. بيلىككە جاعىپ، «ءادىل» قىزمەتكەر ەكەنىنە كوز جەتكىزگىسى كەلگەن ول قايىن اتاسىنىڭ مىلتىق جاسىرىپ جۇرگەنىن ايتىپ، ساتقىندىق جاساعان. وسىلايشا كارىباي ەكىنشى رەت تۇرمەگە قامالعان» - دەيدى ول.

ءوزىن جازىقسىز تۇتقىنداعان باسقا ەمەس، كۇيەۋ بالاسى اياپبەرگەن ەكەنىن كورگەن كارىباي ىشتەي «مۇنداي قورلىقتى كورسەتكەنشە، ولگەنىم ارتىق!» دەپ كۇيىنگەن. «سول كۇنى كەش قارايعانشا كارىبايدىڭ ۇستالىپ كەتكەنىنەن اۋىل تۇرعىندارى تۇگەلدەي حاباردار بولىپ، تۋىس- جۇراعاتتارى باس قوسىپ، جينالىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋ كەرەك ەكەنىن تالقىلاپتى. اقىرى اياپبەرگەندى جازالاۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلىپ، ارادا ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ونى جاندايشاپتارىمەن قوسا ۇستاپ، اقجون جايىلىمىنداعى شوقپىت قۇمىنا الىپ بارعان. اجال كەلىپ القىمىنان السا دا، اياپبەرگەن بولاشاق - پارتيانىكى ەكەنىن ايتۋدان جالىقپاعان ەكەن. كارىبايدىڭ جاناشىرلارى اياپبەرگەنگە ءوز قولىمەن توبىلعى جىڭعىل، قاراعان جيناتىپ، ءوزىن اعاش تۇبىنە بايلاپ، ورتەپ جىبەرگەن»، - دەيدى جەڭىسبەك اتا.

وسى وقيعادان كەيىن كارىبايدىڭ دا ءتىرى قالماسى انىق ەدى. تۇرمەدە وتىرعاندارعا سىرتتان ازىق- تۇلىك كەلەتىن. كارىباي دا وزىنە كەلگەن باۋىرساقتى ەكىگە ءبولىپ، ىشىنەن شىققان شيىرشىقتالعان قاعازدى كورەدى. وندا «كارىبايدىڭ جىگىتتەرى اسىرە بەلسەندى و گ پ ۋ قىزمەتكەرى اياپبەرگەندى ءولتىرىپ، وزدەرى شەكارا اسىپ قىتايعا كەتتى» دەگەن جازۋى بار ەكەن.

نە وقىعانىن داۋىستاپ ايتايىن دەسە، قاسىندا وتىرعانداردىڭ اراسىندا و گ پ ۋ- ءدىڭ تىڭشىلارى دا بار ەكەنىن بىلەدى، سوندىقتان ىشتەن تىنىپ، كەزەكتى تەرگەۋدەن كەيىن بۇل كامەراعا قايتىپ ورالمايتىنىن سەزسە دە، كوز جاسىنا ەرىك بەرمەي، اجالدىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ وتىرا بەرۋدەن باسقا امالى قالماعان...

شوي انا

جەڭىسبەك اتانىڭ ايتۋىنشا، وسى وقيعا بولعان كەزدە قاليحان مەن قالاميتان مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىعان بالالار بولعان. «مەكتەپ ديرەكتورى ەكەۋىن دالاعا قۋىپ شىعىپ، حالىق جاۋىنىڭ بالالارى ءۇشىن مەكتەپ ەسىگى جابىق ەكەنىن ايتقان. ءسويتىپ شوي انا ەكىنشى سىنىپ وقيتىن قاليحاندى التىن وندىرىسىندە جۇمىس ىستەيتىن ەستون ۇلتىنىڭ ازاماتى - ايۆارعا تاپسىرىپ، كىشى ۇلىن وزىمەن بىرگە ەرتىپ، قىتايعا كەتەدى. ونداعى ويى - اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جولداسىنان قالعان ۇرپاعىنىڭ ءبىرى ءولىپ قالسا، ءبىرى ءتىرى قالسىن دەگەن ءۇمىت ەكەن»، - دەيدى جەڭىسبەك اتا.

شوي انا كاتونقاراعاي، ۇلكەننارىن، زىريان ودان ءارى الاكول ارقىلى رەسەيگە ءوتىپ، قىتايعا جول تارتقان. زايسان شەكاراسىن بويلاي ارعى بەتكە تىكەلەي بارۋعا بولاتىنىن بىلسە دە، ول جاقتا كوپ قازاقتىڭ جازىقسىز وققا ۇشىپ جاتاتىنىنان سەسكەنگەن. جولاي كەزبە قاراقشىلارعا قولىنداعى التىنىن ۇلەستىرىپ بەرىپ، دىتتەگەن جەرىنە دە جەتىپتى. سول جاقتان تۋىس- جۇراعاتىن پانالاپ، بولىس- بيلەردىڭ كويلەك، شاپان، بورىكتەرىن تىگىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورە باستاعان. جات جەردە شوي انا بازاردا باسكيىم ساتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ءوزارا سىبىرلاسىپ تۇرعان ءبىر توپ ادامنان كارىبايدىڭ ءولىمى جايلى ەستيدى. «شوي انا «نە بولسا دا تۋعان جەرگە قايتىپ ورالامىن. ولسەم، تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسىن» دەپ شەشىپ، قالاميتان مەن كوك وگىزىن جەتەكتەپ، جولعا شىعادى»، - دەيدى جەڭىسبەك اتا.

قاۋىشۋ


بار- جوعىن كوك وگىزىنە ارتىپ، جولعا شىققان شوي انا بىرەۋ- مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن كۇندىز تاۋ- تاس پەن قامىس- جىڭعىلدىڭ اراسىن پانالاپ، ال تۇندە 13 جاسار قالاميتاندى قولىنا جەتەكتەگەن كۇيى تۋعان جەرىنە قاراي جۇرە بەرگەن. 7-8 كۇندە شەكارادان اسىپ، تارباعاتاي تاۋىنىڭ ەتەگىمەن تۋعان جەرىنە قاراي قادام باسىپ، قارا ەرتىسكە دە جەتەدى.

قارا ەرتىستىڭ ار جاعىندا ءدۇزاعاش دەگەن شاعىن اۋىل بار. اۋىلدىڭ تۇسىندا بالالار قۋالاسپاق ويناپ ءجۇر ەكەن. بالالاردىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىلەرىن سۇيسىنە تىڭداپ وتىرعان شوي انانىڭ قۇلاعى كەنەتتەن «قاليحان، دوگونياي!» دەگەن داۋىستى شالىپ قالادى. «قاليحان» دەگەن سوزگە ەلەڭ ەتىپ، ەت- جۇرەگى ەلجىرەپ كەتكەن انا قالاميتانعا قاراپ «مەن شالىس ەستىدىم بە؟ الدە مەنىڭ ەستىگەنىمدى سەن دە ەستىدىڭ بە؟» دەپتى كۇدىك پەن ءۇمىت ارالاس ۇنمەن. راسىمەن، ارعى جاعادا جۇرگەن ۇلكەن ۇلى - قاليحان بولىپ شىققان»، - دەيدى جەڭىسبەك اتا.

اعالى- ءىنىلى ەكەۋى اعىندى سۋعا كۇمپ بەرىپ، ءبىر- بىرىنە قاراي مالتي جونەلگەن. ءبىر- بىرىنە جاقىنداعان سايىن قۇددى ۋاقىت توقتاپ قالعانداي، ءبىر- بىرىنە مالتاپ جەتە الماي قالاتىنداي، تەزىرەك جەتىپ الماسا مۇنىڭ ءبارى ءتاتتى ءتۇس قانا بولىپ قالاتىنداي، قاس- قاعىم ساتتە ويانىپ كەتەتىندەي سەزىمدە بولعان ولار ءبىر- بىرىنە جەتۋگە اسىققان.

تاريحتىڭ جاڭا پاراعى...

ەلگە ورالعان شوي انا ۇل- قىزدارىمەن قاۋىشىپ، جاڭا ءومىر باستاپ كەتتى. «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى». سىلدىراپ اققان وزەنى، اتاتىن اڭ- قۇسى مەن جەيتىن جەمىس- جيدەگى الىسقا بارماي- اق تابىلاتىن ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ جاعدايى بىرتىندەپ وڭالا باستادى.

«1938 -جىلى قاليحان اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، سول جەردەن فيندەرگە قارسى سوعىسقا قاتىستى. قاليحان ەلگە ورالۋعا اسىعىپ جۇرگەندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتتى. بۇل سوعىسقا ونىڭ ءىنىسى قالاميتان دا اتتانىپ ەرلىكپەن قازا تاپقان. ەلگە ورالعان قاليحان ءشاريپا ەسىمدى ارۋمەن وتاۋ قۇرىپ، 2 ۇل، 5 قىز تاربيەلەيدى. شوي انانىڭ وشكەن ءۇمىتى ويانىپ، باقىتقا بولەنگەن. سول شاڭىراقتىڭ تۇڭعىشى، سوعىستان كەيىن قورعان اۋىلىندا العاش بولىپ ومىرگە كەلگەن ءسابي - مەنمىن»، - دەيدى جەڭىسبەك اتا.

«كەك الۋ»

«1993 -جىلدىڭ 14 - ساۋىرىندە شىققان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ» تۋرالى زاڭنىڭ كومەگىمەن جازىقسىز جاپا شەككەن كارىباي اتام اقتالدى. وكىنىشتىسى سول، اكەم - قاليحان بۇل جاقسى جاڭالىقتى ەستىمەي، دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. 2000 -جىلى ءبىز اتا- بابالارىمىزعا قۇران باعىشتاپ، اس بەردىك. بۇل - تاۋەلسىزدىك العالى اۋدان بويىنشا وتكەن ەڭ ەستە قالارلىق، كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلگەن شارا بولدى.


اۋدان حالقى مەن قوناقتارعا اق داستارقانىمىزدى جايىپ، ۇلتتىق ويىن ۇيىمداستىرىپ، جەڭىمپازدارعا باعالى سىيلىقتار تابىستادىق. سول كەزدە زايسان اۋدانىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بىرىنە قاليحان اتى بەرىلىپ، وسى قارا ەرتىس جاعالاۋى «قاليحان اتىنداعى دەمالىس ورنى» دەپ اتالدى. سول كۇنى مەن ىشىمنەن: «كارىباي بابامنىڭ 2 ۇل 7 قىزى بولسا، ونىڭ ۇلى قاليحاننىڭ دا 2 ۇل، 7 قىزى بار. بۇل - جاي عانا كەزدەيسوقتىق ەمەس، بۇل سىناققا توزە بىلگەنىمىز ءۇشىن بەرىلگەن اللانىڭ سىيى. اكەمىز ۇل- قىزدارىنىڭ بارىنە جوعارى ءبىلىم بەرىپ، تاربيەلى ەتىپ ءوسىردى. مىنە، بۇل ۇلان- اسىر توي سونىڭ جەمىسى» دەپ ويلادىم»، - دەيدى.

شوي انا قاليحان ۇلىنان نەمەرە، شوبەرە ءسۇيىپ، 103 جاسىندا ومىردەن وزعان.

«بۇل بايتاق جەر - اتا- بابامىزدان قالعان امانات. اماناتقا قيانات جاساۋعا بولا ما؟ مەن بابامنىڭ كونفيسكاتسيا جاسالعان اقجون جايىلىمدىق جەرىن ساتىپ الىپ، 3000 قوي، 1000 جىلقى، 800 سيىرىن قالپىنا كەلتىرىپ، باعىپ وتىرمىن. اتا- بابامدى قورلاعانداردان وسىلايشا كەك الدىم! جەر مەن ءتورت تۇلىك مالدى قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، زايسانداعى تۇرمەنىڭ كارىباي بابام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن كامەراسىن ءوزىمنىڭ كابينەتىم ەتىپ العان كەزىم بولعان. مەن الدىما ماقسات قويسام، الدىمنان شىعاتىن كەدەرگىلەردى ەمەس، تەك قانا ماقساتتى كورىپ جانە سوعان جەتپەي قويمايتىن اداممىن. سول ەرىك- جىگەرىمنىڭ ارقاسىندا عانا ويعا العان ارمانىم ىسكە استى. ەندىگى ۇلكەن مىندەت - ماڭداي تەرمەن تاپقاندى جوعالتىپ الماۋ. ۇرپاعىما امانات ەتۋ»، - دەيدى ول.

اۆتور: زارينا قاھارمان

سوڭعى جاڭالىقتار