الاشتىڭ العاشقى ينستيتۋتىنا 100 جىل

استانا. قازاقپارات - جوعارى وقۋ ورنىنىڭ اشىلۋى - وركەنيەتتىلىكتىڭ ورىنە شىققاندىقتىڭ ايشىقتى بەينەسىنىڭ ءبىرى. الاشتىڭ ارىستارى وزدەرىنە مۇمكىنشىلىك تۋعاندا قولعا العان ەڭ العاشقى شارۋالارىنىڭ ءبىرى دە سول بولعان، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى.

  قازاقتىڭ وقۋ- بىلىمگە ىنتىزار جاستارىنىڭ تالابىن قايتسەك تەزىرەك قاناعاتتاندىرامىز دەگەن ولار قازاقتىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنىن تاشكەنت قالاسىندا اشقان...

پاتشا قۇلاعان تۇستاعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي ارەناداعى بەلسەندى ءىس- ارەكەتى نەگىزىنەن تاشكەنت پەن ومبى قالالارىندا، ارتىنان ورىنبوردا وتكەنى ءمالىم. 1917 -جىلعى الاساپىراندا قاراپايىم حالىقتى قايتسە دە ءوز جاعىنا تارتۋ ماقساتىمەن توڭكەرىسشىلەر (اعى دا، قىزىلى دا) ولاردىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرۋگە تىرىسقان. الاش ارىستارى دا وسىنى پايدالانىپ، وقۋ ورىندارىن اشۋدى تالاپ ەتكەن. سوندىقتان دا توڭكەرىستەن كەيىن قازاق دالاسىنىڭ جەر- جەرلەرىندە وقۋ ورىندارى اشىلدى.

 ماسەلەن، ومبىدا 1918 -جىلى كولچاك وكىمەتى الاشوردانىڭ وتىنىشىمەن مۇعالىمدىك كۋرس اشتى. ونىڭ العاشقى ديرەكتورى، اقىن ماعجان جۇمابايەۆ بولدى. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سول كۋرستا وقىعانى بەلگىلى. ارتىنان بۇل وقۋ ورنى قىزىلجارعا كوشىرىلدى. قازىرگى م. جۇمابايەۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدجدىڭ سۇيەگى سول وقۋ ورنىنان. سول سەكىلدى تاشكەنتتە قىزىلداردىڭ قولداۋىمەن الاش ارىستارى 1918 -جىلدىڭ 5 - جەلتوقسانىندا قازاق بالالارى ءۇشىن ولكەلىك پەداگوگيكالىق كۋرستار اشىپتى. ونىڭ مەڭگەرۋشىسى ي. توقتىبايەۆ، مۇعالىمدەرى ح. بولعانبايەۆ، س. قوجانوۆ، ق. حودجيكوۆ، ف. قۇلتاسوۆ جانە ە. تابىنبايەۆ بولعان. وسى تۇلعالاردىڭ ءبارى دە ارتىنان الاشورداشى رەتىندە قىزىل يمپەريانىڭ قۇرباندىعىنا ۇشىرادى. كۋرستىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزىلوردالىق يسا توقتىبايەۆ 1933 - جىلى ماسكەۋدەگى اسكەري اكادەميادا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جەرىندە ۇستالعان.

 الاش زيالىلارىن زەرتتەپ جۇرگەن مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوپ جىل قۋعىن كورسە دە وسى كىسى ايتەۋىر اجالدان امان قالىپتى (م. قويگەلدى، «ايقىن» گازەتى، 31.05.2013 ج). اقمولالىق حايرەتدين بولعانبايەۆ تا ەكى رەت رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 1937 - جىلى اتىلعان («ب ا ق. ك ز» ، 26.09.2012 ج. , د. اساۋوۆ). ال باسقا اعالارىمىز تۋرالى كوپ جازىلعاندىقتان ولاردىڭ جارقىن ەسىمدەرىن وقىرماندار جاقسى بىلەدى عوي دەپ ويلايمىز. ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن تاشكەنتتىك قازاق زيالىلارى قۇراستىرعان «پەرۆىي كازاحسكيي ينستيتۋت ۆ تاشكەنتە» دەگەن قۇجاتتار جيناعىنىڭ 15-بەتىندە كەلتىرىلگەن دەرەككە قاراعاندا وسى كۋرس الدىمەن ۋچيليشەگە، ارتىنان ينستيتۋتقا اينالعان. وسى ينستيتۋت 1928 -جىلى الماتىعا كوشىرىلگەن قازپي.

 كورىپ وتىرعانىمىزداي ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتان باسقا الاشتىڭ ارىستارى ءتورت كوزى تۇگەل وسى ينستيتۋتقا ساباق بەرگەن ەكەن. ارينە، الاشورداشى اعالارىمىزدىڭ اتتارىن اتاۋدىڭ ءوزى ايىپقا بۇيىرىلىپ تۇرعان زامانداردا قازپي- ءدى ولاردىڭ اشىپ، ساباق بەرگەنىن ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان، قازپي- ءدىڭ تاريحىن 1928 -جىلدان باستاعان اعالارىمىزعا كىنا دا تاعا المايمىز. ءبىراق قازىر زامان باسقا، زاڭ باسقا عوي. قۇدايعا شۇكىر، قازىر ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن تاۋەلسىز ەلمىز. سوندىقتان تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتىپ، وقۋ ورنىنىڭ 1918 -جىلدان اشىلعانىن ايتاتىن بولساق، ونىڭ قانداي ايىبى بار؟

ازىرگە، قازۇپۋ- ءدىڭ جاساعان «ادىلەتتىلىگى» سول، وقۋ ورنىنىڭ تاريحى تۋرالى انىقتاماعا العاشقى ۇستازداردىڭ قاتارىنا ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمىن قوسىپتى. ال قالعان ارىستار قايدا سوندا؟ ولاردىڭ قانداي جازىعى بار؟ قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى تۋرالى نەگىزگى دەرەكتەردى تاشكەنت ارحيۆىنەن الىپ، كىتاپ قىلىپ جاريالاعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، 30 جىل بويى تاشكەنتتىڭ نيزامي اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولعان، پروفەسسور سەيدۋالى تىلەۋقۇلوۆ اقساقال باستاعان توپ. ولار قۇراستىرعان ورىس تىلىندەگى اتالمىش جيناقتا قازاقتىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنى 1918 -جىلى تاشكەنتتە اشىلىپ، 1928 -جىلى الماتىعا كوشىرىلگەندىگى ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن.. . بۇل قازىرگى ايتۋلى وقۋ ورنىمىز - اباي اتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى.

ءبىراق جوعارىدا ايتىلعانداي، الاشورداشىلاردىڭ وزدەرىنەن دە، ىستەرىنەن دە قاشىپ، وقۋ ورنى ءوزىنىڭ قۇرىلعان جىلىن ءالى كۇنگە 1928 -جىل دەپ كورسەتۋدە. قازۇپۋ- ءدىڭ تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعانى قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا دا اتالىپ وتكەن (قسە. , 6 توم. , 247 ب، ا- تى، 1975 ج. ) . ءبىراق كەيىنگى، «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا بەلگىسىز سەبەپپەن وقۋ ورنىنىڭ العاش رەت تاشكەنتتە قۇرىلعانى ايتىلماعان («قازاقستان» ۇە، 1 توم، 286 ب. , ا- تى، 1998 ج). وقۋ ورنى ءوزىنىڭ 75 جىلدىق، ودان 2008 -جىلى 80 جىلدىق مەرەيتويلارىن دا 1928 -جىلى اشىلعاندىعىمەن ساناپ، وتكىزدى. ەندى بيىل، اشىلعانىنا 100 جىل تولعالى وتىرسا دا 90 جىلدىعىن اتاپ وتپەكشى. وسىنىڭ ءوزى تاريحقا دا، الاش ارىستارى رۋحىنىڭ الدىندا دا قيانات.

جيناقتىڭ 48-بەتىندە ينستيتۋت مۇعالىمدەرىنىڭ قازاق تىلىندە جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن اۆتورلارىنىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق الىپپەسى»،  ەكى بولىمنەن تۇراتىن «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» ، م. دۋلاتوۆتىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» ، م. جۇمابايەۆتىڭ «قازاق ءتىلى سوزدىگى تەورياسى مەن اتاقتى «پەداگوگيكاسى» وسىندا جارىق كورگەن. 1925 -جىلعى 20 - مامىرداعى بۇيرىقپەن كازينپروس- تىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى سەگىزباي ايۇزىنوۆ قىزمەتىنەن بوساتىلادى دا، ونىڭ ورنىنا دالەل سارسەنوۆ تاعايىندالادى. وسى جىلدان قازاق ۇكىمەتى جاڭادان قازاق ج و و اشۋ ماسەلەسىن قولعا الادى. ونى اۋەلدە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋت قىلامىز دەپ بىلىكتى ادامدارعا حاتتار جازىلعان (ونىڭ ءماتىنى دە وسى جيناقتا)، ءبىراق ارتىنان پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشۋعا توقتاعان سەكىلدى. 79-بەتتە وسى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت تۋرالى ۋاقىتشا، ال 83-بەتتە تۇپكىلىكتى ەرەجە جاريالانعان. 1926 -جىلعى 2  - مامىردا ق ا ك س ر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا تاشكەنتتەگى كازينپروستى پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنا اينالدىرۋ تۋرالى ماسەلە قارالادى.جانە وسى قاۋلىدا ونىڭ بارلىق مۇلكى جاڭا ينستيتۋتقا كوشەتىنى ايتىلعان. 1926 -جىلعى 13 - شىلدەدە بۇرىنعى رەكتور دالەل سارسەنوۆ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ونىڭ ورنىنا تەمىربەك جۇرگەنوۆ تاعايىندالادى. ءسويتىپ قازاق جاستارى اراسىنان التى جىل بويى مۇعالىمدەر دايىنداپ كەلگەن العاشقى اعارتۋشى ينستيتۋت ەندى پەداگوگيكالىق وقۋ ورنىنا اينالىپتى.

 1926 -جىلعى 29 - قازاندا ينستيتۋتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ سويلەگەن. ونىڭ ءسوزى پروفەسسور ديحان قامزابەكوۆ قۇراستىرعان «سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ» اتتى قوس تومدىق جيناقتا جاريالانعان. تۇڭعىش قازاق ج و و- سى قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى الماتىعا 1928 -جىلى كوشىرىلگەندە، تاشكەنتتەگى بارلىق كەزەڭى ۇمىتىلىپ، «بولاشاق تاريحشىلاردىڭ» ءبارى ونى اۋىزعا دا المايتىن بولدى. تۋعان جىلىن دا 1928 -جىل دەپ كورسەتىپ، الاش ارىستارى قىزمەت ەتكەن 10 جىل جادىمىزدان ءوشىرىلدى. وكىنىشتى...

ەندى الاش ابىزدارى اقتالعان، تاۋەلسىز زاماندا اباي اتىنداعى قازۇپۋ ءوزىنىڭ شىن تۋعان كۇنىن كورسەتەتىن ۋاقىت جەتتى. ارينە، بۇل دەرەكتەن تالاي تاريحشىلارىمىز حاباردار بولۋى مۇمكىن. تاشكەنتتىك عالىمداردىڭ جوعارىدا اتالعان جيناعىن دا تالايلار بىلەتىن بولار. ءتىپتى، ءوزىمىز دە ءدال وسى دەرەكتى العاش رەت «ەگەمەنگە» 2007 -جىلى، ودان كەيىن باسقا باسىلىمداردا جاريالاعان ەدىك. الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ۇلكەن باعا بەرىلىپ جاتقان كەزدە ولاردىڭ تاعى ءبىر زور ەڭبەگىن ۇمىتۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنىنا 100 جىل تولعانى ۇلتىمىزدىڭ مەرەيى ەكەنىن ۇمىتپايىق.