سۇلتانحان اققۇلى: الاش اۆتونومياسىنىڭ عانا ەمەس، اقپان توڭكەرىسىنىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ كەرەك ەدى

استانا. قازاقپارات - وسىدان 100 جىل بۇرىن ورىنبورداعى Ⅱجالپى قازاق قۇرىلتايىندا الاش اۆتونومياسى جاريالاندى.

شىندىعىندا بۇل سول تۇستاعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەگەمەن ەل بولىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا جاساعان ۇلكەن سەرپىلىسى ەدى. ەلباسى ن. نازاربايەۆ ايتپاقشى سول كەزدەگى «الاش يدەياسى - اتا- بابانىڭ دەربەس ەل بولۋ جولىنداعى اماناتىمەن ۇشتاستى». ۇشتاسىپ قانا قويعان جوق «تاۋەلسىزدىك» دەپ تۇتانعان تىلەك بۇگىنگى شىنايى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى.

وسى مەرەيلى الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا بەلگىلى الاشتانۋشى سۇلتان حاناققۇلىمەن وربىگەن سۇحباتتى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنامىز.

- بيىل 100 جىلعا تولىپ وتىرعان الاش اۆتونومياسىنىڭ، ياعني ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى قانداي ەدى؟

- راسىندا الاش قايراتكەرلەرى ءوزىن- ءوزى باسقارۋ قۇقىعىنا يە بولاتىنىنا 1910 -جىلى كوز جەتكىزگەن. سول جىلى سانكت- پەتەربۋرگتا ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قازاقتار» اتتى تاريحي- انىقتامالىق وچەركى جارىق كوردى. وسى وچەركتە 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيا (استراحان) مەن التاي ءوڭىرى قازاقتار مەكەن ەتەتىن جەر رەتىندە كورسەتىلگەن. وندا «وسى وڭىرلەردە كەز كەلگەن كەلىمسەك حالىقتان قازاقتىڭ سانى كوپ» دەپ جازىلدى. ياعني سول كەزدە- اق بولاشاق قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسى بەلگىلەنگەن دەپ ساناۋعا بولادى. ال 1911 -جىلى ءاليحان بوكەيحان مەن بارلىبەك سىرتتان ۇلى بولاشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋستاۆىن، ياعني جارعىسىن، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن جاسادى. ولار ۇسىنعان كونستيتۋتسيا جوباسى بويىنشا قازاق مەملەكەتى - پارلامەنتتىك- پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. وندا پرەمەر- مينيستر ينستيتۋتى ايتىلماعان. دەمەك، الاش قايراتكەرلەرى ءبىر جاعىنان ۇلى بريتانيانىڭ، ەكىنشىدەن ا ق ش- تىڭ ۇلگىسىن العىسى كەلگەنىن ايعاقتايدى. بىلايشا ايتقاندا، الاش قايراتكەرلەرى سول كەزدىڭ وزىندە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ وزىق ۇلگىسىن الماققا ۇمتىلعانىن كورسەتەدى.

ال 1917 -جىلدىڭ كوكتەمىندە الاش قايراتكەرلەرى سەمەيدىڭ سلابودكاسىن (قازىرگى جاڭا سەمەي) الاش قالاسى دەپ اتادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بىرىنشىدەن، 1910 -جىلى شەكارا جوباسىن بەلگىلەندى، ەكىنشىدەن، 1911 -جىلى كونستيتۋتسياسى جوباسىن ازىرلەندى، ۇشىنشىدەن، 1917 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ەلدىڭ بولاشاق استاناسى انىقتالدى. ال الاش اۆتونومياسى قۇرىلعاننان سوڭ 1918 -جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ تۇڭعىش زاڭنامالىق قاۋلىلارىندا اتالعان جەرلەر (9 وبلىس، 1 گۋبەرنيا، التاي ءوڭىرى نەگىزىندە) الاش اۆتونومياسىنىڭ زاڭدى تەرريتورياسى دەپ جارلىق شىعاردى.

- ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى قازاق تاريحىن، سول كەزدەگى جاعدايدى ابدەن زەرتتەي كەلە، رەسەي سەكىلدى مەملەكەتتەن تاۋەلسىزدىكتى الۋ وڭاي بولمايتىنىن ءبىلدى عوي. ەندەشە الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا قانداي سەبەپتەر تۇرتكى بولدى؟

 - راسىندا دا، الاش قايراتكەرلەرى ەۋروپانىڭ عانا ەمەس، وركەنيەتى وزىق الەمدەگى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋشىلەردىڭ نەشە ءتۇرلى جولدارىن تالقىلادى. ءاليحاننىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن كەنەسارىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كۇرەسىن، ولارعا دەيىنگى قازاق دالاسىنداعى بارلىق قارۋلى قارسىلىقتاردى تولىق زەرتتەگەن عالىم. سونى قورىتىندىلاي كەلە الاش قايراتكەرلەرى «مىناۋ الىپ يمپەرياعا قارسى ءبىز قارۋلى كۇشپەن توتەپ بەرە المايمىز، ءوزىمىزدى ءوزىمىز بيلەيتىن قۇقىقتىق مەملەكەت بولا المايمىز، مەملەكەتىمىزدى قۇرا المايمىز» دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. سول سەبەپتى ولار «وتارلاۋشى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوزىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدى قولدادى. بىلايشا ايتقاندا، پاتشالىق بيلىكتىڭ فەدەراتيۆتىك- دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك- پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالۋىن تىلەدى. ءاليحان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ورىستاردىڭ دەموكراتيالىق ىلگەرىلەۋشى پارتيالاردىڭ قاتارىنا كىرۋ سەبەبىنىڭ باستىسى وسى بولاتىن.

ايتا كەتكىم كەلگەنى، بيىل بىزگە الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىمەن قاتار، جىل باسىندا اقپان توڭكەرىسىنىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى، ول جايلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ بولشيەۆيكتەرگە قوسىلار الدىندا: «قازاق حالقى اقپان توڭكەرىسىن قانداي قۋانىشپەن قارسى السا، قازان توڭكەرىسىن سونداي قورقىنىشپەن، ۇرەيمەن، كۇدىكپەن قارسى الدى» دەپ ايتقانى بار. سول كەزدەگى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اقپان توڭكەرىسىن باتىس مايداندا قارسى الدى. قازاق شىرت ۇيقىدا جاتقاندا ءاليحان بوكەيحان باتىس مايداننان «اينالايىندار، باستارىڭا بوستاندىق كەلدى. ەندى باياعىداي پارتيا- پارتياعا ءبولىنىپ قاڭعىرماڭدار! تىزە قوسىڭدار! ەندى سەندەرگە ومىردە بولماعان تاريحي مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر. ول - بوستاندىق. سول بوستاندىقتى پايدالانىپ، مەملەكەت قۇرىپ الىڭدار» دەپ تەلەگرامما جىبەردى.

- «قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى» كىتابىڭىزدا ءاليحان، احمەت جانە ءمىرجاقىپ ۇشتىگىنىڭ قۇرىلعان كەزەڭىن ەرەكشە اتاپ وتەسىز. الاش ارىستارىنىڭ ۇستانىمى ءبىر جەردەن شىققانىنا كۇمان جوق، ءبىراق وسى ۇشتىكتى ەرەكشە اتاپ ءوتۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟

- ءاليحان نە ىستەمەسىن، نە ءىس جوسپارلاماسىن - بىردەن- ءبىر جۇزەگە اسىرۋشىسى كىم بولدى؟ ولار - احمەت پەن ءمىرجاقىپ! ءبىز الاشتىڭ ءۇش ارىسى دەيمىز. ءۇش ارىس وزدەرىنىڭ ىسىمەن بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن جوق پا!؟

الاش پارتياسى نە ءۇشىن 1917 -جىلى قۇرىلدى؟ پاتشا مانيفەستكە قاراماستان، قازاققا تىزەسىن باتىرۋدى قويعان جوق. ەگەر 1905 -جىلى قازاق پارتياسى قۇرىلا قالسا، 1907 -جىلى 3 - ماۋسىمداعى جارلىعىنان كەيىن (ياعني سايلاۋ زاڭىن وزگەرتكەننەن كەيىن، 6 ميلليونعا جۋىق قازاق ءبارىبىر سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى) قازاقتار دۋماعا دەپۋتات سايلاي المادى. وندا بىزگە پارتيانىڭ قاجەتى قانشا؟ ال سول كەزەڭدە پارتيا قۇرىلعان جاعدايدا ول بولىس سايلاۋلارىنا ارالاسىپ، ەل ىشىندە ابىرويى ايرانداي توگىلەر ەدى. سوندىقتان، 1907-1917 -جىلدىڭ ارالىعىندا پارتيا قۇرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى بولعان جوق. سول ارالىقتا پارتيا قۇرىلعان بولسا الاش ارىستارىنىڭ ەسىمدەرى قۋعىنداۋشى پاتشا بيلىگىنە ءمالىم بولىپ كەتەر ەدى. سول سەبەپتى، الاش ارىستارى ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىن كورسەتپەدى.

1909 -جىلى ءاليحان ءوزى تاڭداپ وتىرىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى جازعانداي ەميگراتسياعا سامارعا كەتەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا ءاليحان «سەن دالا ولكەسىنەن كەتۋىڭ كەرەك» دەيدى. احمەت سوندىقتان ورىنبورعا تارتادى. نە ءۇشىن؟ جۇرتتىڭ كوبى احمەت كەزىندە مۇعالىمدەر سەمينارياسىن تاڭداعانى ءۇشىن ورىنبورعا كەتتى دەپ ويلادى. جوق! ويتكەنى، سامار مەن ورىنبوردىڭ اراسى - ۇزاق ەمەس. ماسەلەن، «قازاق» گازەتى قىسپاققا تاپ بولىپ، كوتەرە الماستاي ايىپپۇل سالىنعان كەزدە ءاليحان نە ىستەيدى؟ دەرەۋ پاۋەسكەگە وتىرىپ الىپ، ورىنبورعا تارتادى. ءسويتىپ، احاڭدى تۇرمەدەن الىپ شىعىپ، گازەتتىڭ ايىپپۇلىن تولەپ بەرىپ وتىرعان. ولار رەسمي بيلىكتىڭ كوزىنشە ءبىر- بىرىمەن جاقىنداسپاۋعا تىرىستى.

 - الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيالار مەن ءىرى اۋقىمدى شارالار رەسپۋبليكا بويىنشا ۇيىمداستىرىلدى. جالپى الاش يدەياسىن حالىققا ناسيحاتتاۋ، جاستارعا ءسىڭىرۋ جۇمىسى قالاي؟

- بۇل جۇمىستىڭ كەمشىن جەرى از ەمەس. دەگەنمەن، اسا نازار اۋداراتىن جايت بار: بارلىق وڭىردە قوستانايدا، اقتوبەدە، پاۆلوداردا، الماتىدا ءىرى كونفەرەنسيالار بولىپ ءوتتى. سەمەيدە ءاليحاننىڭ ەسكەرتكىشى اشىلدى. استانا قالاسىندا ءبىر ەمەس، ەكى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرىلدى. نازار اۋدارساڭىز، جۇرتشىلىقتىڭ كوپشىلىگى شاتاسىپ جاتىر، بيىل الاش پارتياسىنىڭ 100 -جىلدىعى ەمەس... ول جاي عانا ساياسي پارتيا. مەيلى، ول قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش پارتيا بولسىن، ءبىراق ونىڭ ۇلت تاريحىندا سونشالىقتى ماڭىزى جوق. ءتىپتى الاشوردانىڭ 100 جىلدىعى دەۋ دە قاتە. جىل بويىنا عىلىمي نەمەسە قوعامدىق ءىس- شارالاردىڭ بارلىعى دا ۇلكەن ساياسي قاتەلىكپەن «الاش پارتياسىنىڭ 100 جىلدىعىن»، «الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىن» تويلادى. كوپشىلىگى «الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولدى» دەگەندى دۇرىس ايتپادى. ەڭ باستى، ماسەلە - وسى!

ءالىمحان ەرمەك ۇلىنىڭ «سارى ارقا» گازەتىنە: «ءبىز 12 - جەلتوقساندا ساعات ۇشتە ازان شاقىرىپ، الاش اۆتونومياسىن قۇردىق» دەيدى. ال 1926 -جىلدىڭ 26 - تامىزىندا قۇرىلعان قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى - الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇقىقتىق مۇراگەرى. دەمەك، ءبىز بيىل الاش اۆتونومياسىنىڭ عانا ەمەس، قازىرگى قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن قازاق حاندىعى 1847 - جىلى كەنەسارى حان قازا بولعاننان كەيىن ءبىرجولا ىدىراپ، تاريح ساحناسىنان كەتكەن بولسا، ارادا تۋرا 70 جىل وتكەننەن كەيىن 1917 - جىلى الاش قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسىن قايتا كوتەردى.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، جەلتوقسان ايىندا بولعان ەكىنشى ەمەس، ءۇشىنشى جالپى قازاق سيەزى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ويتكەنى، ءبىرىنشى جالپى قازاق سيەزى 1917 -جىلدىڭ 2-8  - ساۋىرىندە بولعان. ونى قازىرگى ۋاقىتتا تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى دەپ اتاپ ءجۇر. بۇل سول سيەزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ العاشقى ۇلكەن سيەزى ەدى. «وبلىستىق سەز» دەگەن ايدارمەن وتكەنىمەن، ول ناعىز جالپى قازاق سەزى بولاتىن. وعان التى وبلىستان 300-دەن استام دەپۋتات، تۇركىستاننان ارنايى وزبەك كوسەمدەرى كەلدى. ال 21-26 - شىلدەدە وتكەن جازعى ءبىرىنشى جالپى قازاق سيەزى دەپ جۇرگەنىمىز - ول ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى بولادى. ەندەشە جەلتوقساندا بولعان - ءۇشىنشى جالپى قازاق سيەزى. ونى ءبىراق قۇرىلتاي سيەزى دەپ اتاۋ كەرەك. ويتكەنى، وعان بارلىق قازاق وبلىستارىنان ءبىر- ءبىر وكىلدەرىنەن كەلگەن بولاتىن.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اۆتور: ايان بەكەن ۇلى